ने. सं. ११४४ कौलाथ्व तृतीया -

नेवाःतय्गु तत्काल, मध्य व दीर्घकालीन लँपु

स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय्सं थःपिनिगु अधिकारया निंतिं मदिक्क सः थ्वयेका वयाच्वंगु दु । भाषिक अधिकारया सवालय् अभियान न्ह्याकादीपिंसं नेवाः भासं आखः ब्वने दयेवं गाः धइगु तायेकाच्वंगु दु । सम्पदा अभियन्तातय्सं नेवाः सम्पदा संरक्षण यायेगु हे नेवाःतय्गु मूल माग खः धइगु थुइका वयाच्वंगु दु । राजनीति याइपिंसं नेवाः राज्य हे मूल माग खः धायेगु यानाच्वंगु दु । नेवाः अधिकारया खँ ल्ह्वानाच्वंपिंसं नेवाःतय्त अधिकार प्राप्त यायेगु हे मूल माग खः धायेगु यानाच्वंगु दु । थ्व ल्याखं नेवाःतय् मंकाः माग छु खः ? छु माग पुरा जुल धाःसा नेवाःतय्गु माग पुरा जुइ धइगु थुइके थाकुगु नेवाः आन्दोलनय् सनाच्वंपिंसं धायेगु यानाच्वंगु दु । नेवाः अधिकार प्राप्त यायेगु धइगु छु खः धकाः नेतृत्व यानादीपिंसं तकं नेवाःतय् दथुइ स्पष्ट याये फयाच्वंगु खने मदु । उकिं थ्व इलय् नेवाःतय्गु माग छु खः धकाः स्पष्ट यायेत ब्यापक सहलह ब्याकेमाःगु आवश्यकता दु ।

नेवाःतय्सं थःपिनिगु अधिकार प्राप्त यायेत योजना दयेकेगु नापं ब्यापक सहलह ब्याकाः मंकाःकथंया अवधारणा दयेकेमाःगु आवश्यकता दु । थौंया इलय् नेवाःतय्गु थःथःगु पुचः सक्रिय जुइगु अले छगू पुचलं मेगु पुचःयात बेवास्ता यायेगु यानाच्वंगु दु । अझ राजनीतिक दलतपाखें प्रभावित जुयाः गबलें सुम्क च्वनेगु व गबलें सक्रिय जुइगु जुयाच्वंगु दु ।
गुथि विधेयक विरुद्धया आन्दोलनया खँ ल्हायेगु खःसा व आन्दोलन बेकार जुल, व आन्दोलनपाखें थप उपलब्धि हासिल याये मफुत, आन्दोलनय् कुहां वःपिंत नेतृत्व याये मफुत धाइपिं नं दु ।

विधेयक विरुद्ध फिब्वख्यलय् जूगु आन्दोलनया शक्ति प्रदर्शन व नेवाःत थःपिनिगु गुथिया निंतिं छप्पँ जुयाः क्यंगुयात उकथं थीथीकथंया टिप्पणी यायेगु जक मखु छम्हं मेम्हेसित लाक्वपाक्व धायेगु नं यानाहःगु खनेदु । विशेष यानाः समाजिक सञ्जालय् न्ह्यःनेलाःथे च्वयेगु अवश्य नं पाय्छि मखु । थःगु मत तयेमाः । वास्तवय् अबलय् राज्य पक्षं हःगु विधेयक खारेज हे यायेमाः धइगु नेवाःतय् मंकाः माग खः । आतकया अवस्थाय् थ्यंगु इलय् व खारेज जूगु अवस्थाय् हे थ्यन । राज्यं उगु विधेयक गथे खः अथे हे हये मफुत । थ्व छगूकथं नेवाःतय्गु आन्दोलनया विजय खः ।

देशय् राजनीतिक हिउपाः नापनापं सरकारं नं हिले धुंकूगु दु । म्हिगः गुथि विधेयक विरुद्धया आन्दोलनया इलय् दकलय् अप्वः दलीय समर्थन बिउपिं थौं सत्तापक्ष जुयाच्वंगु दु । उकिं थ्व ई धइगु गुथि विधेयकया सवालय् आः गुकथं न्ह्याः वनेगु खः उकिया निंतिं ब्यापक सहलह ब्याकेगु ई खः । गुथि नेवाःतय्गु प्रथाजन्य संस्था खः । थुकियात स्वायत्तता व स्वशासन बीमाःगु, गुथि संस्थान खारेज यायेमाःगु, गुथियात संस्कृति मन्त्रालय अन्तर्गत तयेमाःगु नापं गुथिया प्रतिनिधित दुथ्याकाः संयोजन याइकथंया संरचना दयेकेमाःगु मूल माग खः । थुगु मागया सवालय् सहलह ब्याकाः आः वर्तमान सरकारयात ध्यानाकर्षण यायेगु व उकिया नितिं पहल यायेमाःगु ई खः ।

गुथि विधेयक जक मखु मेमेगु सवालय् नं नेवाःतय्सं ब्यापक सहलह ब्याकाः मंकाः अवधारणा दयेकेमाः । उकिया नितिं तत्काल पुरा याये फइगु मागयात तत्कालीन व भभचा संघर्ष यानाः पुरा जुइगु मागयात मध्यकालीन माग व तःधंगु हे आन्दोलनया माध्यमं पुरा जुइगु मागयात दीर्घकालीन मागया रुपय् तयार यानाः उकिया निंतिं लँपु ज्यायेगु हथाय् जुइधुंकूगु दु ।

तत्कालीन लँपु
स्थानीय सरकारपाखें तत्काल पूवंके फइगु मुद्दायात तत्कालीन लँपुया रुपय् नाला वनेमाः । येँ महानगरपालिका व किपू नगरपालिकां थःपिनिगु लागाय् स्थानीय पाठ्यक्रम तयार यानाः स्थानीय मांभाय् अर्थात नेवाः भासं आखः ब्वंकेगु ज्या याःगु दु । अथे हे स्वनिगःया दक्व नगरपालिकां स्थानीय सरकार संचालन ऐन व नेपाःया संविधानं बियातःगु अधिकारयात नालाः भाषाया सवालयात तत्कालीन मागया रुपय् पूवंकेमाःगु अवस्था दु । थुकिया निंतिं यल महानगरपालिकां नीतिगत रुपं निर्णय याये धुंकूगु दु ।

अथे हे मेमेगु नगरपालिकाय् दबाव बीमाःगु दु । किपू नगरपालिकां स्थानीय सरकार संचालन ऐनकथं नेवाःतय्गु प्रथाजन्य संस्था गुथियात मान्यता बीत ऐन हे हयेगु ज्या यात । सांस्कृतिक संरक्षित क्षेत्र घोषणा यानाः उगु लागाया संस्कृतिया संरक्षणया निंतिं अज्वःगु कानून हयेफइगु अवस्था दु । थुकियात स्वनिगःया दक्व नगरपालिकाय् लागू याकेगु व कानून निर्माण याकेगु स्वयेमाः । अथे हे स्थानीय थाय्बाय्या नामय् अतिक्रमण जुया वनाच्वंगुलिं ‘झीगु थःगु भूमि खः’ धइगु थुइकाः नगरपालिकाय् पुलांगु नां तयेकेगु थेंजाःगु ज्या तत्कालीन लँपुया रुपय् नाला वनेमाःगु दु ।

मध्यकालीन लँपु
नेपाःया संविधानय् दुगु तर तत्काल काये थाकुइगु ज्यायात मध्यकालीन रुपय् नालेमाः । संविधानय् स्वायत्त क्षेत्र घोषणा यायेफइगु व्यवस्था यानातःगु दु । स्वनिगः व स्वनिगः जःखःयात नेवाः स्वायत्त क्षेत्र घोषणा याकेगु व उकिया निंतिं कानून दयेकेफइगु अवस्था दु । थुकिया निंतिं दलया नेतात नापं नेवाः सांसदत तयार जुइमाःगु अवस्था दु ।

नेवाः आन्दोलन तच्वइगु अवस्थाय् इपिंं थ्व बीत बाध्य जुइ । नेवाः स्वायत्त क्षेत्र धइगु नेवाः स्वायत्त राज्य धाःथें तयेकीगु जुयाः सकसितं स्वीकार जुइकथंया माग यायेगु व नेवाः सांस्कृतिक स्वायत्त क्षेत्र घोषणा यायेमाल धकाः धायेफइ । नेवाः संस्कृतिया आधारय् स्वायत्त क्षेत्र घोषणा याकेगु ज्या यायेफत धाःसा थ्व छगू बांलाःगु ज्या जुइ । अःपकु थुइकेगु खःसा संविधान संशोधन मयासे हे आदिवासी नेवाःया ल्याखं नेवाःतय्गु स्वायत्त क्षेत्र घोषणा याकेफइगु अवस्था दु उकिया निंतिं सः थ्वयेकेमाःगु दु ।

दीर्घकालीन लँपु
संविधान हे संशोधन यानाः कायेमाःगु अधिकार दीर्घकालीन लँपु खः । नेवाः स्वायत्त राज्य अर्थात नेवाः स्वायत्त प्रदेश धइगु संविधान संशोधन मयाःतले गुगु हालतय् वइ मखु । थुकिया निंतिं नेवाःत छथ्वःसिनं जक सः थ्वयेकां बाय् आन्दोलन यानां वइगु अवस्था मदु । उत्पीडित आदिवासी जनजाति नापं मेपिं सकलें जाना आन्दोलन यायेमाःगु अवस्था दु । पहिचानया आधारय् प्रदेशत निर्माण यायेत मेपिंलिसे जानाः वनेगु व राजनीतिक दल दुने नं माःकथंया लबिङ याना वनेमाःगु दु ।

थुकथं तत्काल, मध्य व दीर्घकालीन लँपुयात स्पष्ट यानाः आः नेवाःतय्सं मंकाः माग तयार यायेमाःगु दु । स्थानीय, प्रदेश व संघीय चुनावया लँपुइ दलत बुलुहुं बुलुहुं न्ह्याः वनाच्वंगु दु । स्थानीय निकायया चुनावया इलय् स्थानीय सरकारपाखें पुरा यायेफइगु मुद्दायात संबोधन याःपिंत जक नेवाःतय्सं समर्थन याइ, प्रदेश व संघीय संसदया चुनावय् नं नेवाःतय्गु माग संबोधन यायेफुपिंत जक नेवाःतय्सं समर्थन याइ धइकथंया लकस ब्वलंकेमाःगु दु । उकिया निंतिं ब्यापक रुपं सहलह ब्याकाः थःपिनिगु मंकाः अवधारणा तयार यायेमाःगु दु ।

विशेष यानाः झी नेवाःत स्वनिगःया आदिवासी जूगुलिं झीगु मूल माग धइगु हे नेपाःया संविधानं बियातःगु अधिकार जक जक मखु नेपाल पक्षराष्ट्र जुयाच्वंगु सन्धि व अन्तर्राष्ट्रिय कानूनं बियातःगु अधिकार तकं सुनिश्चित यायेत माःकथंया कानून दयेकेत सः थ्वयेकेमाःगु दु । उकिं थ्व इलय् नेवाःतय्सं थःपिं स्वनिगःया आदिवासी खः अले आदिवासीतय्त दइगु अधिकार प्राप्त याना वनेगु जुइ धइगु थुइकाः न्ह्याः वनेमाःगु ई वःगु दु ।