संविधान संशोधन व नेवाः सरोकार

संविधानसभापाखें तयार याःगु संविधान जारी जूगु न्यादँ फुनाः खुदँय् क्यंगु दु। राज्यपाखें खुक्वःगु संविधान दिवस हनाच्वंगु इलय् संविधान संशोधन बारे हाकनं बहस शुरु जूगु दु। राज्यपाखें छेँय् छेँय् दिपावली व राष्ट्रिय ध्वाँय् ब्वयेकाः संविधान दिवस हनेत इनाप यानाच्वंगु इलय् प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली स्वयमं संविधान संशोधनया विषय उत्थान यायेवं थुकीया बारे चर्चा–परिचर्चा व बहस सुरु जूगु खः । छुं न्हि न्ह्यः जक परिवर्तनया उपलब्धियात न्ह्यःने यंकेत व न्याय व समानताया निंतिं संविधान संशोधन याये फइगु विचाः वय्कलं प्वंकादीगु खः । तर वय्कःया थ्व धापू अधिकार प्राप्तिया आन्दोलन यानाच्वंपिनि माग संबाधोन यायेगु निंतिं खः वा चर्चाया निंतिं जक खः धकाः आः थथें धायेफइगु अवस्था मदु। नापं आः हे सरकार संविधान संशोधनपाखे वनेत्यंगु खः वा मखु धइगु नं स्पष्ट मजूनी ।

न्यादँ न्ह्यः संविधानसभापाखें संविधान जारी जूगु इलय् छथ्वः मनूत उकिया समर्थनय् दिपावली यायेत व्यस्त जूगु खःसा राज्यपाखें उत्पीडित समुदायत थुकी असहमति प्वंकुसे थौंतक नं विरोध यानाच्वंगु अवस्था खः । संविधानप्रति असहमति प्वंकुसे संविधान जारी जूगु न्हापांगु न्हि (२०७२ असोज ३ गते) निसें हे संविधान संशोधन जुइमाःगु पक्षय् सः थ्वयेगु सुरु जूगु खः । संविधान जारी जूकुन्हु हे अज्याःगु असहमतिया सः ज्वनाः वीरगंजय् आन्दोलन यानाच्वंपिंसं शहादत तकं प्राप्त याःगु खः ।

नेवाःतय्सं नं भाषिक अधिकारनिसें कयाः थःगु थासय् स्वशासन दयेमाःगु माग यानाच्वंगु खः । न्हापा राजनीतिक रुपं सक्रिय व राजनीतिक चेतना दुपिं नेवाःतय्सं जक थ्व मुद्दा ल्ह्वनाच्वंगु खः । तर खुक्वःगु संविधान दिवसया जःख तक वःगु इलय् नेवाःतय्त छाय् थःगु स्वशासनया अधिकार आवश्यक जू धइगु सः आम नेवाःतय् दथुइ थ्वयेगु सुरु जूगु दु ।

राज्यया छुं नं धर्म दइमखु, राज्य धर्मनिरपेक्ष जुइमाः धका धयाच्वंसां धर्मनिरपेक्षताय् थप व्याख्य यायेकथं संविधानं हाकनं हिन्दू धर्मयात संरक्षण यायेगु बुँदा थप याःगुनिसें संघीय व्यवस्थायात केन्द्रिकृत संघीयता दयेकूगु मुद्दात संशोधन जुइमाःगु धकाः माग जुयाच्वंगु दु। मिसातय् अधिकारया सवालय् दोहोरो मापदण्ड दइगुकथं संविधानय् परिभाषित यानातःगु धारानिसें कयाः शासकीय स्वरुप हे हिलेमाःगु तकया मुद्दाय् बहस मजुयाच्वंगु मखु। राज्य पक्षं बहिष्करणय् लाकातःगु समुदाय, सदियौंनिसें उत्पीडनया सिकार जुयाच्वंपिं भाषिक व जातीय समुदाय, धार्मिक रुपं क्वत्यलातःगु समुदाय, लैंगिक रुपं न्ह्याबलें अधिकारपाखें वञ्चित यानातःपिं मिसात नापं दलित, मुस्लिम, आदिवासी जनजातितय्सं संविधान संशोधन जुइमाःगु पक्षय् थःगु सः थ्वयेकाच्वंगु खत । संविधान संशोधनयात हे थःगु मू मुद्दा दयेका वयाच्वंगु जनता समाजवादी पार्टीं नं संविधान जारी जूगु न्हिकुन्हु हाकनं थःगु मागयात लुमंकूगु दु ।

थ्वहे झ्वलय् नेवाःतय्सं नं भाषिक अधिकारनिसें कयाः थःगु थासय् स्वशासन दयेमाःगु माग यानाच्वंगु खः । न्हापा राजनीतिक रुपं सक्रिय व राजनीतिक चेतना दुपिं नेवाःतय्सं जक थ्व मुद्दा ल्ह्वनाच्वंगु खः । तर खुक्वःगु संविधान दिवसया जःख तक वःगु इलय् नेवाःतय्त छाय् थःगु स्वशासनया अधिकार आवश्यक जू धइगु सः आम नेवाःतय् दथुइ थ्वयेगु सुरु जूगु दु । नेवाःतय् आदिभूमि स्वनिगः दुने न्हियान्हिथं कोरोना संक्रमणया ल्याः अप्वया वनाच्वंगु दु। थज्याःगु इलय् थनया जनप्रतिनिधि व संघीय सरकारपाखें नियुक्त जुयाच्वंपिं जिल्ला प्रशासन अधिकारीतय् बिचाः तसकं ज्वःमलाःगु खनेदु। स्वनिगः दुने स्थिति भयावह जुइके मबीत थनया जनप्रतिनिधितय् मंकाः समिति अर्थात उपत्यका नगरपालिका फोरमं बियाच्वंगु सुझावयात जिल्ला प्रशासकतय्सं बेवास्ता यायेगु यानाच्वंगु दु। फलतः थौं स्वनिगः दुने कोरोना महामारी समुदायस्तरय्थ्य नेधुंकूगु दुसा संक्रमण नियन्त्रण जुइगु स्वयां झन् तच्वयावंगु दु ।

संघीय व्यवस्था वयेधुंकाः जिल्लाया अवधारणा हे खारेज यायेमाःगु खःसां राजनीतिक नेतृत्वतय् दबावया कारणं जिल्ला धइगु इकाई अझं ल्यं दयाच्वंगु दु। अले जिल्ला प्रशासनिक इकाई जूगुलिं जिल्ला प्रशासनया व्यवस्था नं यथावत दनी । अझ व स्वयां मेगु विडम्बना ला अज्याःगु व्यवस्था अन्तर्गतया प्रशासकत जनतापाखें निर्वाचित जूपिं जनप्रतिनिधि स्वयां गाकं पावरफुल तिनि ।

मेगु खँ, यलया पूच्वय् बुंगद्यःया जात्राया झ्वलय् जूगु घटना झीगु न्ह्यःने अझं ताजा हे तिनि । थःगु सांस्कृतिक अधिकारया छ्यलेगु निंतिं जिल्ला प्रशासन व गुथि संस्थानया ज्याकूपाखें उजं कायेमाःगु व्यवस्था कायम दु। थ्व धाइगु झीगु थःगु गुथि स्वायत्त मजूगुलिं संस्कृतिइ हस्तक्षेप जुयाच्वंगु झीसं बांलाक वाःचाः ।

अथेहे सतक विस्तारनापं स्वनिगः दुने न्हूगु सहरया योजनाया खँ । थनया जनप्रतिनिधिं अज्याःगु ज्याखँया विरोध यानाच्वंसां उपत्यका विकास प्राधिकरणं उकी छुं सरोकार क्यनाच्वंगु मदु। जनप्रतिनिधिपाखें प्राधिकरण हे खारेज यायेत तकं माग जुइधुंकूसां संघीय सरकारया कृपां गठन जूगु थज्याःगु प्राधिकरण थौं संघीय व्यवस्थाय् प्रदेश व स्थानीय सरकार स्वयां बल्लाः ।

नेवाः समुदायया भाषा, जाति, संस्कृति, भूमि आदि विविध पक्षत दु। तर राज्यपखें अज्याःगु दक्वं पक्षय् छगू लिपा मेगु यानाः अतिक्रमण यायेगु याना वयाच्वंगु दु। मूलतः संघीय सरकारपाखें प्रदेश व स्थानीय तहयात अधिकार मबिउगुलिं हे थज्याःगु समस्या वयाच्वंगु खः । संविधानतः संघीय व्यवस्थायात गलत रुपं व्यवस्था यानातःगुलिं थौं प्रदेश व स्थानीय सरकार मातहत दयेमाःगु अधिकारत अझ नं संघीय सरकारं छ्यलाच्वंगु दु। उकिं नेवाःतय्त अनेकौं थासं जुयाच्वंगु अतिक्रमणपाखे बचे यायेत थौं पूर्णरुपं संघीयताया आभाष याये फइकथं संविधान संशोधन यायेगुपाखे नेवाःतय् ध्यान केन्द्रित जुइमाः । संघीय व्यवस्थायात सही ढंगं केन्द्रय् साझा शासन व प्रदेशय् स्वशासनया व्यवस्था आवश्यक जू ।

उलि जुइवं झीगु माग पूवनीगु खःला ? पक्कां मखु। जिल्लाया अवधारणा चीकाः प्रदेश व स्थानीय सरकारयात अधिकार बीवं झीगु समस्या ज्यनी मखु । छक्वः आःया संघीय संरचना अन्तर्गत झीगु प्रदेश दुनेया भूगोलयात स्वये । बागमति प्रदेश दुने लाःगु १३ गू जिल्ला मध्ये नेवाःतय् आदिभूमिइ प्रदेशया छुं उपस्थिति खनेमदु, न नेवाःतय् निंतिं छुं ज्या जूगु हे खनाच्वना । प्रदेशया उपस्थिति केवल स्वनिगः पिने, नेवाःतय् लागां पिने जक जुयाच्वंगु दु। बागमति प्रदेशं नं संघीय सरकारया नक्कल यासें नेवाःतय्त उलि हे उपेक्षा यानाच्वंगु दु ।

उकिं संघ, प्रदेश व स्थानीय सरकारया अधिकार बाँडफाँड जुयाः जिल्ला प्रशासनया अधिकार प्रदेश व स्थानीय निकायय् हयेवं जक नं झीसं पूर्णरुपं संघीय व्यवस्थाया अनुभूति यायेफइ मखु। झीगु निंतिं पूर्णरुपं आत्मनिर्णयया अधिकार सहित नेवाः स्वशासन प्राप्त जूसा जक नेवाःतय्सं थःगु थाय्, संस्कृति अले भाय्या अधिकारयात सुरक्षित यायेफइ । सरल तरिकां धायेगु खःसा संघीय व्यवस्था दुने नं झीगु थासय् झीगु स्वशासन माःगु कारण थ्वहे खः । थुकिया निंतिं राज्य पुनःसंरचना वैज्ञानिक तरिकां यानाः पहिचानसहितया प्रदेश निर्माण यायेगु निंतिं नेवाःतय्सं सः ल्ह्वनेमाःगु आवश्यकता दु ।