संघीयता वःसां केन्द्रया राज

गुगु नं न्हूगु विचाः वल धाःसा सत्ताधारीतसें उकियात लिनाछ्वयेगु ख्यानाछ्वयेगु ज्या याइ । अनं उगु विचालं जनताया दथुइ हा काल धाःसा उगु विचाःया नायः हे थःपिं जुयाः पिहाँ वइ, अले उकियात थःगु हे हतियार दयेकेत स्वइ । सत्ताधारीतय्गु चिन्ता ला थःगु सत्तायात बरकरार यानातयेगु जक जुइ । संघीयताया सम्बन्धय् नं थ्व हे खँ लागू जू । क्रान्तिकारीताया सम्बन्धय् नं थ्व हे खँ लागू जू । यक्व न्ह्यःनिसें स्वयेमाः, २०४६ सालया जनआन्दोलनया सर्वोच्च कमाण्डर गणेशमान सिंह काँग्रेस त्वःताः च्वनेमाःगु व पञ्चको पनि जीत हो धकाः धाःम्ह गिरिजाप्रसाद कोइराला हे शक्तिशाली प्रधानमन्त्री जूगु दसुया विश्लेषण यात धाःसा थ्व हे खँ खनेदइ । अले नेपालय् दलीय व्यवस्था जुल धाःसा देय्या स्वार्थसिकं दलया स्वार्थ तःधं जुइ धकाः पञ्चायत व्यवस्था चले याइपिं पञ्चत हे बहुदलीय व्यवस्था वयेवं थःथः ल्वानाः छगू पार्टीया थासय् निगू पार्टी चायेकूगु दसु स्वःसां थ्व नितान्त सत्ताया खेल खः, थःगु वर्चस्वया खेल खः, थःगु अस्तित्वया खेल खः धकाः थुइ ।

नेपालय् संघीयतायात स्वत धाःसां सुयात संघीयता मालाः संघर्ष यात इमिगु ल्हाःतय् संघीयताया गुगुं संरचना मदु, गुम्हस्यां संघीयताया विरोध यात, नेपालय् संघीयता वयेके मबीत स्वत, इमिगु ल्हाःतय् हे संघीयताया संरचना लानाच्वंगु दु। थथे जूबलय् केन्द्रय् च्वनाच्वंपिसं नं प्रदेशयात अलग इकाईकथं मखु, मन्त्रालय अन्तरर्गतया विभाग व विभाग अन्तर्गतया शाखा कार्यालयकथं व्यवहार यानाच्वंगु दु धाःसा प्रदेशय् च्वंपिं नं उकथं विभागीय हाकिमया रूपं ज्या यानाच्वंगु दु। व्यवहारतः अझ नं केन्द्रीकृत राज्य न्ह्यानाच्वंगु दु। विशेष यानाः प्रदेश व स्थानीय तहया सरकारत आः ध्यबा खर्च यानाः विकास यायेगु ज्याय् स्वायत्त हे खनेदु। करोड खर्च यानाः अस्पताल दयेके धाःसां दयेकेफु। तर गन शासन न्ह्याकेगु सवाल वइ, गन शासन न्ह्याकीगु जनशक्ति वा कर्मचारी भर्ना यायेगु सवाल वइ, उकी धाःसा केन्द्रया अधिकार हे सर्वोपरि जुयाच्वंगु दु धाःसा प्रदेश व स्थानीय तहया सरकार धाःगु निरीह साबित जुयाच्वंगु दु ।

संघीयता धाल धायेवं वास्तवय् प्रदेश वा राज्य धइगु मूल अविभाज्य इकाई व संघ धइगु उगु इकाईतय्गु संघ जुइमाःगु खः । मेमेथाय्या संघीयताया अभ्यासय् नं सेना, मुद्रा, परराष्ट्र नीति त्वःताः मेमेगु अधिकार प्रदेशय् हे दयेमाःगु खः ।

केन्द्रया सरकार धइगु ला त्यानावःपिं सांसदतय्सं ल्यइम्ह निर्वाचित मनू खः धाःसा नगरपालिकाया मेयर, उपमेयर व वडाअध्यक्ष धइपिं अले गाउँपालिकाया अध्यक्ष, उपाध्यक्ष व वडाअध्यक्ष धइपिं ला प्रत्यक्ष रूपं हे निर्वाचित सम्बन्धित पदय् निर्वाचित मनूत खः ।

भारतया संविधान स्वतः धाःसा भारत धइगु देय् हे थुकिया राज्यतय्गु संघ जुइ धकाः न्ह्यथनातःगु दु। तर नेपाः धइगु प्रदेशतय्गु संघ धयातःगु मदु। मुक्कं हे देय् धकाः धयातःगु दु। समस्या थनंनिसें दु। नेपाःया संविधानया भाग ५ स राज्यया पुनर्संरचनाय् नेपाःया राज्य संघ, प्रदेश व स्थानीय तह यानाः स्वंगू तहया जुइ धकाः धयातःगु दु। थुकथं स्वयेबलय् थ्व संघीयता मखसें मूल राज्यशक्तियात स्वंगू तहलय् इनाबिउगु जक जुल । थ्व छगू कथं विकेन्द्रीकरण जक खः । उकिं थुकिं संघीयताया स्पिरिटयात कःघानाच्वंगु मदु। तर प्रदेश धकाः गुगु अधिकार बियातःगु खः । थ्व खँ ला द हे दु, तर नेपाःया संविधानय् प्रदेशया अधिकार धकाः गुगु अधिकार बियातःगु दु, उगु अधिकार नं केन्द्रं उपभोग यायेबिउगु मखु ।

नेपाःया संविधानया धारा ६ स प्रदेशया अधिकार धलः न्ह्यथनातःगु दु। उकी १ नम्बरय् हे प्रदेश प्रहरी प्रशासन व शान्ति सुरक्षा धकाः धयातःगु दु। प्रदेश स्तरय् आन्तरिक सुरक्षाया नितिं आन्तरिक मामला व कानुन मन्त्रालयया व्यवस्था नं यानातःगु दु। तर निर्मला पन्त बलात्कार प्रकरणय् नं प्रहरी संलग्नता दु धकाः पिहाँ वःबलय् नं प्रदेश सरकारया छुं ज्या खनेमन्त धाःसा मेखे हालय् यलय् केन्द्रीय सरकारया गृह मन्त्रालयं चले याइगु सिडिओया प्रत्यक्ष निर्देशनय् हे बुंगद्यःया रथ साःवंपिन्त पनेगु व सम्पदा अभियन्तापिन्त ज्वंकेगु ज्या यात ।

यलया प्रकरण व वयांलिउ कोरोना नियन्त्रणय् निषेधादेश जारी याःगु प्रसंगं यानाः संघीयता वयेधुंकाः थुपिं सिडिओतय्गु ज्या छु? धइगु न्ह्यसः पिहाँ वल । नेपाःया राज्य संरचनाकथं जिल्ला तगिमय् गुगुं प्रशासन दइगु व्यवस्था हे मदु। नेपाः सरकारया थीथी जिल्लास्तरीय ज्याकुथि नं स्थानीय तहदुने हे संचालन यायेगु जक मखु, स्थानीय तहया नेतृत्व अन्तर्गत हे सञ्चालन जुइगु जुइधुंकल । गथेकि स्वास्थ, शिक्षा, कृषि इत्यादि । थुकी गुलिखे सवालय् प्राविधिक समस्या वयाः बुलुहुँ ज्या जुयाच्वंगु दु। जनतायात सेवा प्रवाह याइगु, शिक्षकतय्त तलब बीगु, पाठ्यक्रम दयेकेगु थुज्वःगु ज्या स्थानीय तहयात बियाः राज्ययात उलि पाइगु ज्या मखु। थ्व ला केन्द्र सरकारं थःगु भार जक कम याःगु जुल । तर शासन यायेगु व राज यायेगु प्रहरी परिचालन यायेगु, सार्वजनिक अपराध, कालोबजारी, नापतौल इत्यादि ज्याय् सुनां नं कसुर यात धाःसा मुद्दा चले यायेगु व जनतायात कजे यायेगु ज्याया नितिं जिल्ला प्रशासन कार्यालय व प्रमुख जिल्ला अधिकारीया व्यवस्था धाःसा सरकारं चीकूगु मदु ।

वास्तवय् नेपाःया संविधान स्वयेगु खःसा प्रदेशया सीमा निर्धारण यायेगु नितिं जक साबिक जिल्लाया नां न्ह्यथनातःगु दु, बाहेक जिल्लाया छुं अस्तित्व मदु। जिल्लाया नां धइगु ला आः अनौपारिक रूपं दयाच्वंगु व प्रचलित जुयाच्वंगु ल्याखं झीथाय् त्वाः बहाःया नां थें जुइधुंकल । न्हापा शेर बहादुर देउवा थुज्वःपिं जिल्ला खारेज यायेमजिउ धाइपिं दयाः साबिक जिल्ला विकास समितिया थासय् जिल्ला समन्वय समिति च्वनीगु व्यवस्था याःगु खः ।

केन्द्र सरकारया अधिकार कायेत प्रदेशया माग जुल धकाः प्रदेशया अधिकारयात क्वपालेत धकाः न्हापा दुगु गाविस, नपातय्त छथाय् मुंकाः आः गाउँपालिका व नगरपालिकाया व्यवस्था याःगु खः । थ्यंमथ्यं प्यद्वः स्थानीय निकाय दुगु थासय् ७५३ गू स्थानीय तहया गाउँपालिका व नगरपालिका दयेकूबलय् न्हापाया गाविस छगू आः गाउँपालिकाया छगू वडा जू वन । थुकथं जुइबलय् गाउँपालिका नं शक्तिशाली जुइगु जुल अले प्रदेशनाप टेक कायेफइगु जुल धाइगु मनसुवाकथं थ्व ज्या जूगु खः । न्ह्यागु जूसां थुकथं प्रदेश व स्थानीय तह अस्तित्वय् वयेधुंकाः व इपिं जननिर्वाचिततय्त हे अधिकार बीमाः । केन्द्रया सरकार धइगु ला त्यानावःपिं सांसदतय्सं ल्यइम्ह निर्वाचित मनू खः धाःसा नगरपालिकाया मेयर, उपमेयर व वडाअध्यक्ष धइपिं अले गाउँपालिकाया अध्यक्ष, उपाध्यक्ष व वडाअध्यक्ष धइपिं ला प्रत्यक्ष रूपं हे निर्वाचित सम्बन्धित पदय् निर्वाचित मनूत खः । सांसद पदय् जनतां त्याकाछ्वःपिं मनूत कार्यकारी अधिकारय् वयाः प्रहरी प्रशासन चले याये दइगु अले प्रत्यक्ष निर्वाचित मनुखं थःगु लागाय् प्रहरी चले यायेमदइगु, प्रशासन चले यायेमदइगु धइगु मिले जूगु खँ मखु ।

विजयकृष्ण श्रेष्ठ

च्वमिया मेमेगु

• कम्युनिस्टतय्गु एकता व विभाजन न्हूगु खँ मखु
• नेपाः पार्टी व नेवाः राजनीति
• कम्युनिस्ट आन्दोलनया नं समीक्षा जुइमाल
• कानूनया कि अदालतया राज ?
• संविधान दयेकूगु ईया प्रतिगमन भिंकेगु गुबले ?