नेपाः पार्टी व नेवाः राजनीति

विजय कृष्ण स्यस्यः

हलिमय् राजनीतिक दलया इतिहास स्वत धाःसा बेलायतया तोरी पार्टी व ह्विग पार्टीया नां वइ । थौंकन्हय् व हे तोरी पार्टीयात कन्जभेटिभ पार्टी धकाः धयावयाच्वंगु दु । मेखे अमेरिकाय् नं गृहयुद्ध न्ह्यः बेलायतया पं लीपिन्त तोरी व स्वतन्त्रताया पं लीपिन्त ह्विग धकाः धायेगु यात । थ्व स्वयेबलय् राजनीतक दल धाइगु नं सुनां नं रेडिमेड दयेकेगु खँ सिकं नं छुं नं आन्दोलन, अभियान इत्यादि जुल धाःसा छखे छखे पं लीपिनि ब्यापक पुचःयात धाइगु खनेदु ।

भारतया इतिहास स्वयेगु खःसा अन भारतीय राष्ट्रिय काँग्रेस धकाः राजनीतिक दलसिकं नं स्वराजया आन्दोलन न्ह्याकेत संगठन चायेकूगु खनेदु । थ्व सन् १८८५ सालया हे खँ खः । नेपालय् दक्कय् न्हापांगु राजनीतिक दल नेपाल प्रजा परिषद् खः । वि.सं. १९९३ स टंक प्रसाद आचार्यं थ्व चायेकूगु खः ।

जहाँनिया राणा शासन चीकाः देसय् प्रजातन्त्र हयेगु धकाः थ्व नीस्वंगु खः । अखिल भारतीय नेपाली काँग्रेस व नेपाल प्रजातन्त्र काँग्रेस धकाः काँग्रेसया नामं २००४ सालय् निगू संगठन खनेदत । लिपा एकीकरण जुयाः नेपाली काँग्रेस जुल । अखिल भारतीय नेपाली काँग्रेस कोइराला परिवारं दयेकूगु खः धाःसा प्रजातन्त्र काँग्रेस सुवर्ण शम्शेरं दयेकूगु खः । मेखे काँग्रेसय् हे ज्या सना च्वंम्ह पुप्पलाल श्रेष्ठं थः पासापिं जानाः कोलकोताय् हे नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीया गठन यात । थ्व २००६ सालया खँ खः । थुपिं राजनीतिक दलतय्गु मुख्य लक्ष्य हे नेपालं राणाशाहीया अन्त्य यायेगु खः ।

गन तक नेपाःया राजनीतिक दलय् नेवाःतय्गु सहभागिताया सवाल दु, उकी कम्युनिस्ट पार्टी ला मुक्कं नेवाःतय्सं हे नीस्वंगु जुल धाःसा प्रजा परिषद्य् हे जुयाः स्वम्ह शहीद जूपिं ला नेवाःत हे खः । नेपाली काँग्रेसय् नं गणेशमान सिंह थुज्वःपिं मनूत ला २००७ साल न्ह्यः हे दुथ्याःगु खः । कम्युनिस्ट पार्टी चायेके न्ह्यः पुष्पलाल श्रेष्ठ नं काँग्रेसय् हे च्वनाः ज्या याःगु खः धाःसा लिपा राजनीति परित्याग याःसां प्रेम बहादुर कंसाकारं नं नेपाली काँग्रेसया ज्या याःगु खः ।

२००७ सालय् राणातन्त्र क्वःथलाः प्रजातन्त्र हयेत सनाजूपिं नेवाःतय्गु ल्याः ला आपालं हे दु । महिला नेतृइ स्वयेगु खःसा मंगलादेवी सिंह, साहना प्रधान, स्नेहलता, साधना प्रधानपिं नेवाःत खः । कम्युनिस्ट नेताय् स्वयेगु खःसा नेकपाया संस्थापक नेतात बाहेक नं शम्भुराम श्रेष्ठ, कृष्णदास श्रेष्ठ, विष्णु बहादुर मानन्धर, तुल्सीलाल अमात्य आदि दु । नेवाःत राजनीतिक रूपं सचेत व शिक्षितपिं जूगुलिं नं थथे जुइगु स्वाभाविक खः ।

तर नेवाःतय्गु मू विषयवस्तु धाःसा भाषा जाति आन्दोलन हे जुयाः वयाच्वन । भाषाजाति आन्दोलनया माग राजनीतिक दलपाखें सम्बोधन जुइगु आशाय् नं लोकतन्त्रया पक्षय् भाषा जाति आन्दोलनया कार्यकर्तात सक्रिय जूगु खनेदु । थ्व हे झ्वलय् २०४६ सालया न्हूदँया दबुलिइ गणेशमान सिंहं नेवाःतय्त प्रजातन्त्र वल धाःसा नेवाःतय्गु माग नं सम्बोधन जुइगु जूगुलिं नेवाःत प्रजातन्त्रया नितिं कुहाँ वयेत आह्वान यानादिल ।

२०४६ सालया आन्दोलनय् उकथं हे नेवाःतय्गु मुख्य व निर्णायक सहभागिता जुल । तर मुख्य रूपं नेपाःया राजनीतिक दलतसें थीथी जाति जनजातिया मनूतय्त संघर्षय् जक छ्यल, तर सरकारय् थःपिं हे थ्यंबलय् पुलांपिं सत्ताधारी तत्वत नाप हे साँठगाँठ यानाः थःपिं बल्लाकेत जुल । नेवाःत नेतातय्गु स्वाहाने जक जुल । गुलिं धाःसा एमाले थुज्वःगु पार्टीया मनूतसें नं संस्कृत शिक्षाया पक्ष् वंगु व रेडियो नेपालय् संस्कृत समाचार तःगु खँय् मोहभंग जुयाः ब्यागः जुल । थुकिं यानाः नेवाःतसें थःपिं नेतातय्गु स्वाहाने जक जूगु अनुभव यात ।

माओवादीं तक नं अथे हे यायेफुगु सम्भावना खनेदत । थ्व हे परिस्थितिइ नेवाःतय्गु मागयात राजनीतिक रूपं सम्बोधन यायेत आः नेतातय्गु स्वाहाने जुइगु मखु, थःपिनिगु स्वाहाने थः हे जुइगु धाइगु ताः तयाः नेवाःतय्गु प्रतिनिधिमूलक राजनीतिक संगठनया रूपय् न्हापांगु संविधान सभाया चुनावया न्ह्यः नेपाः राष्ट्रिय पार्टी नीस्वनेगु ज्या जूगु खः ।

नेपाः राष्ट्रिय पार्टी गठन जूबलय् नेवाःत ब्यागः पार्टी चायेके वने जिउ वा मजिउ धाइगु खँयात तःधंगु बहस जूगु खः । छगू ला पार्टी हे चायेकाः न्ह्याः वने फइ वा मफइ धाइगु छगू बहस जूगु खः धाःसा थ्व नेवाःतय्गु आवश्यकता हे खः वा मखु धाइगु नं मेगु बहसया विषय जूगु खः । थुगु पार्टीया नेतृत्व केशवमान शाक्यं यानादीगु खः धाःसा थुकी आपाः यानाः भाषाख्यःया हे मनूत सनाजूगु खः । थुगु पार्टी पाखें न्हापांगु संविधान सभाय् कवि बुद्ध साय्मियात समानुपातिक सिटं सभासद् दयेकेगु ज्या जुल धाःसा निगूगु संविधान सभाया इलय् बाखंमि व नेवाः न्ह्यलुवाः लक्ष्मण राजवंशीयात सभासद् दयेकेगु ज्या जुल ।

निगूगु संविधान सभा हे न्ह्यानाच्वंगु इलय् डां बाबुराम भट्टराईया नेतृत्वय् दुगु सरकारय् डा. केशव मान शाक्य मन्त्री नं जुयादिल । थुकथं जूबलय् स्वाभाविक रूपं थुगु पार्टीया नं राजनीतिक हैसियत दइगु ला जु हे जुल ।

संघीयताया आन्दोलन न्ह्यानाच्वंगु इलय् नेपाः राष्ट्रिय पार्टीपाखें न्यागू भौगोलिक प्रान्त व उकिया दुने जातीय स्वायत्त राज्यया परिकल्पना न्ह्यःने हःगु खः । संविधान सभाया राज्य पुनर्सरचना व राज्यशक्तिा बाँडफाँड समितिपाखें न्ह्यब्वःगु १४ गू प्रदेशया प्रस्ताव व लिपा राज्य पुनर्संरचना आयोगया बहुमतं पेश याःगु ११ गू प्रदेशया प्रस्तावसिकं पाःगुलिं यानाः थुगु प्रस्ताव नेवाःतय्गु दथुइ विशोष बहसया विषय नं जूगृ खः । तर न्हापांगु संविधान सभाया विघटन लिपा गुकथं पहिचानपक्षधर आन्दोलनया उभार म्हो जुयावन व निगूगु संविधान सभाया इलय् पहिचान पक्षधर शक्ति रक्षात्मक स्थितिइ लाः वन ।

थुगु संविधान सभा नं मदयेधुंकाः नेतृत्वलिसें तःधंगु तप्का डा. बाबुराम भट्टराईया नयाँ शक्तिइ दुहाँ वन । थुकिं यानाः नेपाः राष्ट्रिय पार्टी न्ह्याकेगु भाला न्हापा सुवर्णकेशरी चित्रकार व लिपा डा. विजय सैजूया ल्हाःतय् लाः वन । मूल नेतृत्व थःपिनिगु व्यक्तिगत राजनीतिक जीवनया नितिं मेगु हे पार्टी वनेमाःगु अले भावना दुपिं मनूतसें पार्टी ठेगे यानाबीमाःगु अवस्था हे वास्तवय् नेपाः राष्ट्रिय पार्टीया अवसानया कारक जूगु खनेदु ।

थ्व इलय् वयाः निर्वाचन आयोगं हिसाब बुझे मयाः धकाः नेपाः राष्ट्रिय पार्टीया दर्ता खारेज यानाबिउगु दु । मूलभूत रूपं स्वयेगु खःसा पार्टी चायेकाः सञ्चालन यायेगु ज्या नं आः पेशेवर राजनीतिकर्मीतय्गु ज्या जुइधुंकूगु खनेदु । न्हापा थें भावनाया आधारय् राजनीति न्ह्याइगु आधार आः मदयेधुंकल । नेवाःलिसेंया आम जनसमुदाय नं ट्रेन्डिङया हिसाबं जुइगु खनेदुगु दु ।

थ्व नं नेपाः राष्ट्रिय पार्टी थुज्वःगु पार्टीतय्गु नितिं धक्का खः । थुगु पार्टी नेवाःतय्गु प्रतिनिधिमूलक पार्टीया कथं न्ह्यायेगु घोषणा याःसां उकथं आम नेवाः जनमानसय् उपस्थिति क्यनेगु खँय् नं कमजोर हे जूगु दु । थुकिं यानाः थुगु पार्टी आः इतिहास छगू अंशया रूपय् जक दइगु खनेदुगु दु । तर थथे धायेवं तुं नेवाःत राजनीतिक रूपं न्ह्यायेमाःगु व थीथी राजनीतिक दलय् थःगु भोतिक जक मखु, वैचारिक उपस्थिति नं दयेमाःगु खँयात धाःसा झीसं त्वःतेफइमखु । थथे जुल धाःसा नेवाःतय्गु हे राजनीतिक अवसान जूवनी ।