विज्ञानया जगतय् बुद्ध धर्म

तथागत बुद्धं बोधिज्ञान प्राप्त यानाः विश्वया न्ह्यःने न्ह्यब्वया बिज्याःगु २५०० दँ पुलेधुंकल । तर बुद्ध धर्मया संवेदनशीलता, गहनता व मर्मयात थुइके मफयाः बुद्ध धर्म प्रति हे शंकाया दृष्टिं स्वयेगु यानाच्वंगु दु । गुगु बुद्धया जीवनकालय् स्वयम बुद्ध नापं स्वाभाविक रुपं कयाबिज्याःगु खः । तर न्ह्यानाच्वंगु ई नापं विज्ञान व प्रविधिया विकास व आविष्कारं बुद्ध धर्मया भावनायात सही अर्थय् सही छाप तयेगु ज्या जुयाच्वंगु दु ।

गुकिं बुद्ध धर्म काल्पनिक मखु धइगु प्रमाणीकरण जुयाच्वंगु दुसा थुकिं बुद्ध धर्म विज्ञान सम्मत जू धायेगु आधार चूलानाच्वंगु दु । बुद्ध धर्म मानव धर्मनाप स्वापू दुगु ब्यवहारिक धर्म खः । समस्त प्राणी हित व मानव कल्याणया लागिं बुद्धं प्रतिपादन यानाबिज्याःगु बुद्ध धर्मं मानव जीवनया यथार्थयात चित्रण यासें सुखमय जीवन यापन यायेत मार्ग दर्शन यानाच्वंगु दु । बुद्धं धयाबिज्याःगु दु कि मनूया जुनी जन्म जुइगु दुर्लभ खः । थज्याःगु दुर्लभ जीवन नं छुं दिं वा दँया लागिं जक खः ।

गुगु थःगु बसय् मदु । अर्थात् मनूतय्गु थःगु जीवन हे थःगु ल्हातय् मदु । थौं बूम्ह मचा ल्याय्म्ह जुयाः बुरा जुइ । अले छन्हु मदया वनी । थ्वहे मनुष्य जीवनया अनित्य स्वभाव खः । थःत यः धयां नं सदां मचा वा ल्याय्म्ह जक जुयाच्वने मदु, सदां म्वानाच्वने मदु । क्षण क्षणय् हे आन्तरिक व बाह्य रुपं मनूतय् जीवनय् हिउपाः वयाच्वनी । गुकियात सुनानं पनां पने फइ मखु । थ्वहे मनुष्य जीवनया यथार्थ खः, प्राकृतिक सत्य खः ।

विज्ञानं थुकियात सहर्ष स्वीकार यानाच्वंगु दु । आधुनिक युगया विद्वान व बुद्ध धर्म सम्बन्धी च्वमि रिक हान्सनया कथं मनू छुं ई न्ह्यः व वयां लिपा अथवा थुगुसी व आकिवं अथे हे जुइ धायेगु सत्य जुइ मखु । थथे हे क्यानाडाया ब्रिटिस कोलम्बिया विश्वविद्यालयया प्राध्यापक व अनुसन्धानकर्ता इभान थोम्पसनं मानव जीवनया कृया विज्ञान (ह्यूम्यान फिजियोलोजी) या बारे उल्लेख यासें मानव मस्तिष्क व म्हय् निरन्तर रुपं हिउपाः वयाच्वनीगु खँ न्ह्यथंगु दु ।

वय्कःया कथं मनूतय् म्हय् हिउपाः वइ मखु धायेगुया छुं अर्थ मदु । स्वास्थ्य विज्ञानं नं जीवनया परिवर्तनशील स्वभावयात चित्रण यासें उल्लेख यानाच्वंगु दु कि मनू म्वायेत मदयेकं मगाःगु हि गुगु मनूतय् हिनुली न्ह्यानाच्वनीगु खः वहे सदां छगू हे जुयाच्वनी मखु । ई नाप नापं हि नं हिला वनाच्वनी । अर्थात् हिया निश्चित आयु दयाच्वनी । आयु फुत कि मेगु हि उत्पन्न जुइ । आहार, ब्यवहारय् निर्भर जुइगु थ्व हिया रंग नं हिलाच्वनी । मनूतय् तं वइबलय् हि हाकुसे च्वनीसा लसता वइबलय् यच्चुसे च्वनी ।

मनुष्य जीवनया अनित्य स्वभावयात कयाः बुद्धं धयाबिज्याःगु दु कि मनूतय् जीवन खुसि थें खः गुकी न्ह्याइगु लः क्षण क्षणय् हे हिला वना च्वनी । मनूतय् जीवनय् जक मखु, थ्व धरतीइ उत्पत्ति जुइगु गुलि नं स्वां, सिमा, कीत, पतंग, पशुपंक्षी आदिया जीवन लीला नं अथे हे खः । गुगु परिवर्तनशील स्वभावया जुयाः छन्हु मदया वनी । स्वयम् थ्व पृथ्वी, चन्द्र व सूर्यया रुप नं हिला वनाः छन्हु मदया वनी तिनि । थ्व प्रकृतिया नियम खः ।

उकिं बुद्धं धयाबिज्याःगु दु कि मनुखं अनित्ययात थुइके जरुरी जू । अनित्ययात थुइकेगु हे बुद्ध धर्मयात थुइकेगु न्हापांगु पलाः खः । तर अविद्या व अज्ञानताया कारणं मनुखं अनित्ययात थुइके फयाच्वंगु मदु । गुकिं यानाः क्षण क्षणय् हे मनूतय् जीवनय् दुःखया वा फसं दाः वइगु जुयाच्वंगु दु । थ्वहे हुनिं बुद्धं धयाबिज्याःगु दु कि मनूतय् जीवनय् दुःख दु । दुःख जुइगुया कारण दु । दुःख मदयेकेफु । उकिया लँपुत दु । थ्वहे बुद्धं न्ह्यब्वया बिज्याःगु चतुर आर्य सत्य खः ।

थुकिं मनूतय् जीवनय् दुःख जुइगुया कारण दया च्वनी धइगु स्पष्ट यानाच्वंगु दुसा कारण मदुसा दुःख जुइ नं मखु धइगु सत्ययात उलाच्वंगु दु । चतुर आर्य सत्य वास्तवय् मनूतय् जीवनया यथार्थया अभिब्यक्ति खः, प्रकृतिया वर्णन खः । थुकिं प्राकृतिक सत्ययात न्ह्यब्वसें थन छुं नं ज्या अथें जुइ मखु, ज्या जुइगुया लिउने निश्चित कारण दयाच्वनी धइगु सन्देशयात प्रवाह यानाच्वंगु दु । गुकियात विज्ञानं नं सहर्ष स्वीकार यानाच्वंगु दु ।

१७ औं सदीया नांजाःम्ह बैज्ञानिक आइजाक न्यूटनं न्ह्यथं कथं थन छुं नं ज्या गथे जुयाच्वंगु खः सदां अथे हे जुयाच्वनी गबले तक उकियात पिनेया शक्तिया लिच्वः लाइ मखु । गथे कि छगः फल सिमां कुतुं वयाच्वंगु न्ह्याबलें कुतुं हे वयाच्वनी गबले तक बँय् न्याइ मखु । अथे हे बँय् लानाच्वंगु फल सदां गन खः अन हे लानाच्वनी गबले तक उकियात चीकी मखु । उकिं कुतुं वयाच्वंगु फल दित कि उकिया लिउने कारण दयाच्वनी । बँय् लानाच्वंगु फल अनं चिल कि कारण दयाच्वनी ।

वैज्ञानिकतय्सं छुं नं ज्या जुइगुया लिउने दइगु कारण पत्ता लगे यानाः हलिमय् ततःधंगु आविष्कार याःगु दु गुगु तसकं च्वछायेबहः जू । आधुनिक युगया स्वास्थ्य विज्ञानया छगू लिपांगु अज्याःगु आविष्कार व प्रविधिया विकास खः सेरोगेसी । गुकिं कारण दत कि मिजं व मिसाया सम्पर्क मदयेकं हे छम्ह मिसां मचा बुइके फइ धइगु सत्ययात प्रमाणित याना बिउगु दु । प्रकृतिया निमय हे त्वाःथले थेंज्याःगु थज्याःगु प्रविधिया विकासं बुद्ध धर्मया हेतु प्रत्ययया सत्ययात छर्लङ याना बिउगु दु ।

थज्याःगु हे छगू मेगु वैज्ञानिक आविष्कारं बुद्ध धर्मया अभिधर्मय् उल्लेख जुयाच्वंगु २४ प्रत्ययया थीथी सत्ययात पुष्टि याइगु कुतः जुयाच्वंगु दु । गथे कि अल्पि पच्चयो । नत्थि पच्चयो । अर्थात् मनूतय् उपस्थितिइ नं संवाद जुयाच्वनी । अनुपस्थितिइ नं संवाद जुयाच्वनी । छम्ह मनूया उपस्थितिइ मेम्ह मनूनाप संवाद जुइगु वा खँल्हाबल्हा जुइगु स्वाभाविक खः । तर मनूया अनुपस्थितिइ नं खँल्हाबल्हा जुइ धयागु अस्वाभाविक जुयाच्वंगु दु । गुकियात विज्ञानं पुष्टि यानाच्वंगु दु ।

आधुनिक युगय् दूरसञ्चार प्रविधिया विकास व आविष्कारं छगू देसय् च्वंम्ह मनुखं मेगु देसय् च्वंम्ह मनूनाप ख्वाः स्वयाः खँल्हाबल्हा यायेफु । खँ ल्हायेत मनू हे नापलायेमाः धइगु मदया बिउगु दु । अथे हे छगू देसय् जुयाच्वंगु घटना मेगु देसय् च्वनाः अनया अन हे स्वये फयाच्वंगु दु । थज्याःगु हे विज्ञानया प्रस्तुतिया झ्वलय् आइजाक न्यूटनया छगू मेगु प्रस्तुति खः गन क्रिया जुयाच्वनी, अन वहे बराबरीया प्रतिक्रिया दयाच्वनी ।

थुकिं बुद्ध धर्मया कर्म विपाकया भावनायात बोध यायेगु कुतः जुयाच्वंगु खनेदु । बुद्धं धयाबिज्याःगु दु कि मनुखं गज्याःगु कर्म याइ अज्याःगु हे फल भोगे याइ । कुशल कर्मया फल कुशल मंगल हे जुइ । अकुशल कमया फल अकुशल हे जुइ । अकुशल कर्म यानाः कुशल मंगल जुइ धयागु असम्भव जुइ । बुद्ध धर्मय् कर्म विपाकयात तसकं संवेदनशील व गहन विषयया रुपय् कयाच्वंगु दु । थुकिं मनूतय् कर्मया फल जन्म जन्मान्तर तकं लायेफु धइगु उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।

थज्याःगु हे विज्ञानया थीथी प्रस्तुति व आविष्कारं बुद्ध धर्मया संवेदनशीलतायात कुत्तुकुलेगु ज्या जुयाच्वंगु दु । गुकिं यानाः वैज्ञानिकतय् पुचलय् बुद्ध धर्म छगू उत्सुकताया विषय जुयाच्वंगु दु । थुकिं विज्ञानया जगतय् बुद्ध धर्मया सान्दर्भिकता अप्वया वयाच्वंगु दु । थ्वहे झ्वलय् बुद्ध धर्मय् उल्लेख जुयाच्वंगु अन्तहीन बृहत् ब्रम्हाण्डया ज्ञान विज्ञानया जगतय् अध्ययन व अनुसन्धानया श्रोत जुयाच्वंगु दु ।

संयुक्त राज्यया वेल्सय् च्वंगु कार्दिफ विश्वविद्यालयया प्राध्यापक व अन्तर्राष्ट्रिय विज्ञ चन्द्रविक्रम सिंगें सन् १९७० स न्ह्यथं कथं बुद्ध धर्मय् अन्तहिन वृहत् ब्रम्हाण्डया बारे उल्लेख जुयाच्वंगु दु । गुकिया छगू अजूचायापुगु खँ छु धाःसां जीव पृथ्वीइ जक सीमित मजुसे मेमेगु गृहलय् नं दु । वय्कलं न्ह्यथं कथं पृथ्वीइ जीवया उत्पत्ति दकलय् लिपा जक जूगु खः । वय्कलं वृहत् ब्रम्हाण्डया बारे कल्पना तकं याये थाकुगु खँ न्ह्यथँसें अनुमान यायेबहः जूकथं प्रत्येक १०० गः थीगु नगुया पुचलय् छगः सूर्य दयाच्वनी ।

थ्वहे पृथ्वीइ जीवया सम्भावना दु । उकिं करोडौं करोडं मल्याक दयाच्वंगु नगुया लखौं लाख सूर्य दयाच्वनी । गुकिया थःगु पृथ्वी दयाच्वनी । गन जीव दयाच्वनी । बुद्ध धर्मया थज्याःगु वृहत् ज्ञानया ज्योतिं विज्ञानया जगतय् अनुसन्धानया लँपु चायेका बिउगु दु । थ्वहे कारणं वैज्ञानिकतय्सं बुद्ध धर्मयात वैज्ञानिक दृष्टिकोणं स्वयेगु यानाच्वंगु दु । अमेरिकाया शिकागोया इलिन्वाइज विश्वविद्यालयया भौतिकशास्त्रविद् व प्राध्यापक उर्सुला पेरज सलासया कथं बुद्ध धर्म वैज्ञानिक जू छाय्धाःसां थुकिं प्रकृतिया विधि विधानयात नालाच्वंगु दु ।

अथेहे नांजाःम्ह वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्स्टाइनया धापू दु कि विश्वय् विज्ञाननाप ज्वःलाःगु धर्म छुं दुसा व खः बुद्ध धर्म । अथेहे वय्कलं धयादीगु दु कि भविष्यय् नालेबहःगु धर्म बुद्ध धर्म जुइ । वैज्ञानिकतय्सं धयाच्वंगु दु कि विज्ञान गुलि सत्य खः, बुद्ध धर्म नं उलि हे सत्य जुयाच्वंगु दु । विज्ञानयात सुना नं मिखा तिसिनाः पत्याः याये माःगु मदु । छाय्धाःसा विज्ञानं स्वयम् सत्ययात उलाच्वंगु दु । मात्र थुकियात स्वयेत प्रज्ञाया दृष्टि आवश्यक जू ।

बुद्ध धर्म नं मिखा तिसिनाः पत्याः यायेमाःगु जरुरी मदु धइगु उल्लेख यासें बुद्धं धयाबिज्याःगु दु कि सुनां नं धाल धायेवं वा गनं च्वयातल धायेवं वा न्हापांनिसें चले जुयाच्वंगु खँ धायेवं उकियात याउँक पत्याः यायेम्वाः । गबले तक थः स्वयमं हे उकिया सत्ययात अनुभव याये फइ मखु । कलाम सूत्रय् उल्लेख जुयाच्वंगु थ्व बुद्धया निष्पक्ष व स्वतन्त्र अभिब्यक्तियात वैज्ञानिकतय्सं बुद्ध धर्म वैज्ञानिक जू धायेगु बल्लाःगु आधार कथं कायेगु यानाच्वंगु दु ।

थ्वहे आधारय् वा विश्वास विज्ञान व प्रविधिया विकासया लँपुइ खिउँथाय् मत थें जुया बी धइगु भलसा कायेफु । नापं थुकी नीछगूगु सदीया आधुनिक युगय् विज्ञानं पुष्टि याये ल्यं दनिगु बुद्ध धर्मया दक्वं हे सत्ययात पुष्टि यासें बुद्ध धर्मया वैज्ञानिकतायात झन अप्वयेका बी धइगु आशा यायेफु । थ्वहे बुद्धया म्हगस पूवंकाः जनमानसया नुगलय् बुद्ध धर्मप्रति विश्वास, श्रद्धा व भक्ति जागे यायेगु छगूयां छगू जक उपाय खः । गुकिं विश्वय् बुद्ध धात्थें हे महान ब्यक्तित्व महामानव अले शान्तिया नायक खः धइगु उद्घोष जुयाच्वनी । भवतु सत्व मंगलम् ।