प्रथाजन्य संस्था व आदिवासी नेवाः

गुथि विधेयक-२०७५ संसदय् दर्ता यायेवं स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय्सं सरोकार क्यनाः झिंस्वन्हु तक मदिक्क याःगु आन्दोलन अले दुई तिहाई बहुमतया सरकारं न्हासं चुयाः उगु विधेयक लितकाःगु दिं धइगु थगुने असार ४ गते खः । आः असार ४ गते वयेत्यंगु दु। दनि दछि न्ह्यः नेवाःतय्गु नेतृत्वय् लखौं जनतात फिब्वख्यः माइतीघर मण्डलाय् कुहां वःगु खःसा उगु आन्दोलनयात नेवाःतय्गु नेतृत्वय् जूगु ‘जनक्रान्ति’ धकाः तकं परिभाषित यायेगु यानाच्वंगु दु। गुलि नं आदिवासी जनजाति, मधेसीनिसें उत्पीडित समुदायया अधिकार व आन्दोलनया खँ वइ अबलय् नेवाःतय्गु नेतृत्वय् जूगु गुथि विधेयक विरुद्धया आन्दोलनया खँ पिहां वइ अले उकियात छगू उदाहरणया रुपय् कायेगु यानाच्वंगु दु। खस आर्य समुदाययापिंसं तकं नेवाःतय्गु नेतृत्वय् अबलय् फिब्वख्यलय् मनूत कुहां वःगुयात गबलें नं ल्वःमंके फइमखु। मनूतय्गु उपस्थितिया ल्याखं अप्वः दयाः जकमखु, उगु आन्दोलन व प्रदर्शनपाखें यक्व चीज सयेकेमाःगु अवस्था दु ।

राजनीतिक दलया नेता कार्यकर्तातय्त तकं थुकिं शिक्षा बिउगु दु। लखौं मनूत सतकय् कुहां वःगु जूसां नं फिब्वख्यःया मण्डलाय् सुनां नं पलाः मतःगु, सुरक्षाया निंतिं वयाच्वंपिं सुरक्षाकर्मियात स्वां बिउगु, घलय् कुबियाः लः त्वंकःवःगु, एम्बुलेन्स हःगु अवस्थाय् अःपुक लँ त्वःता बिउगु, थःपिंसं याःगु फोहर थःपिंसं हे ब्यवस्थापन याःगु लगायतया ज्या व आन्दोलनया नमूना खः । गुथि विधेयक विरुद्धया आन्दोलन खास हे तःन्हुतक जूगु अवस्था मखु। अबलय् दकलय् न्हापां जेठ २४ गते छगू अन्तक्रिया जूगु खः । अन्तक्रिया लिपा नाराबाजी जुल नापं सतकय् वनाः गुथि विधेयकयात च्याकेगु ज्या जूगु खः । अनं लिपा २६ गते हे फिब्वख्यलय् नेवाःतय्सं सांस्कृतिक बाजागाजासहित प्रदर्शन याःगु खःसा राज्यं हस्तक्षेप याना लःया फोहरां छ्वाकेगु, लाठीचार्ज यायेगु व गितरफ्तारतकं याःगु खः ।

प्रहरीं याःगु उगु हस्तक्षेपं द्यनाच्वंम्ह धुँयात थनेथें जूगुलिं नेवाःत दना वल । येँ, यल, ख्वप, किपू, थिमि, तोखा, थक्वाः, सक्व, बुंग, जल, ख्वना, फम्पि नापं नेवाःतय्गु वस्ती वस्तीं स्वतःस्फूर्त रुपं नेवाःत दना वल । थाय्थासय् प्रदर्शन जुल । सभा जुल । सहलह जुल । अन्ततः असार ४ गते फिब्वख्यः माइतीघर मण्डलाय् वनेगु घोषणा जुल । असार ३ गते फुक्क थासय् मसाल जुलुस पिथन । थुकथं सकलें नेवाःत छक्वलं हाप्वः दनेथें दनावःगुया मूल कारण धइगु नेवाःतय्गु प्रथाजन्य संस्था गुथियात सिधयेकेत स्वःगुलिं हे खः ।

गुथि प्रथाजन्य संस्था मयासे छगूकथं सामाजिक संस्था थें यायेत्यंगुलिं खः । प्रथाजन्य संस्थाया थःगु हे नियम दइ अले इमिसं द्वलंद्वःदँ न्ह्यःनिसें लागू याना वयाच्वंगु दु। थुकिया थःगु हे कथंया बिस्कं सम्पत्ति दइ । प्रथाजन्य संस्था अर्थात परम्परानिसें संचालन यानाच्वंगु गुथियात छगू सामाजिक संस्था थें दयेकाः गुथिया फुक्क सम्पत्तिइ मिखा तयाः नेवाःतय्गु संस्कृति, सभ्यता व जीवन पद्दतियात तकं सिधयेकेत स्वंगुलिं हे नेवाःत अथे जुरुमुरुं दनावःगु खः । जब नेवाःत दनावल अले असार ४ गतेया छन्हु न्ह्यः बहनी दुई तिहाई बहुमतया सरकारं गुथि विधेयक-२०७५ लित कयागु घोषणायात । गुथि विधेयक विरुद्ध आन्दोलनया नेतृत्वं असार ३ गतेया जनप्रदर्शनयात चांचां नां हिइकाः खबरदारी सभा नां बिल । थ्व धइगुथःपिनिगु खबरदारी जारी हे जुयाच्वनी धकाः धाःगु खः ।

गुथि विधेयक विरुद्धया थ्व झिंस्वन्हुया दिं धइगु नेवाःतय्गु नितिं जक मखु नेपाःया इतिहासय् हे छगू लुमंकेबहगु दिं जुया बिउगु दु। अनं लिपा नेवाःतय्सं गुथि धइगु नेवाःतय्गु परम्परागत संस्था अर्थात प्रथाजन्य संस्था खः । थुगु संस्थाय् राज्यं हस्तक्षेप याये दइमखु धकाः निगू बुँदाया बटम लाइन सरकारयात लःल्हाःगु खः । व बटम लाइन अर्थात न्यूनतम शर्त १) आदिवासी नेवाःतय्गु गुथियात स्वायत्तता व स्वशासन बीमाःगु व २) नेवाःतय्गु गुथिया नितिं ब्यागलं कथंया व्यवस्था यायेमाःगु। थ्व निगू बटम लाइन गुकथं राज्ययात बिल अबलेनिसें राज्यं थ्व बटम लाइनयात संबोधन यायेगु ज्या याःगु खने मदुनि ।

गुथि धाये धुनकि न्हापा जूसा न्याय बीगु न्यायपालिकाया ज्या यायेगु, समुदाय दुने वइगु छुं नं कथंया समस्या समाधान यायेगु, कार्यपालिकाया ज्या यायेगु, समुदाय दुनेया सकतां खँय् सहलह ब्याकेगु व्यवस्थापिकाया ज्या यायेगु, धार्मिक, समाजिक, सांस्कृतिक ज्या यायेगु नापं सूचना प्रवाह यायेगु नितिं नं थःगु हे कथंया व्यवस्था यानातःगु खः ।

नेवाःतय्गु गथे गुथि प्रथा खः अथे हे विश्वया न्ह्यागु कुनय् च्वंपिं आदिवासीत जूसां इमिगु नं थःथःगु हे कथंया प्रथाजन्य संस्था दइ । नेपाःया हे आदिवासी जनजाति दुने खँ ल्हायेगु खःसा जोमसोमया थकाली आदिवासीया प्रथाजन्य संस्था घम्प प्रथा, थारु आदिवासीया वरघर प्रथा, सन्थाल आदिवासीया मझिअरी प्रथा, मुस्ताबया बारा गुरुब आदिवासीया धेम्पा प्रथा, मगर आदिवासीया भेजा प्रथा, थौंकन्हय् नेपाःया नक्साय्दु थ्याकातःगु तर भारतया कब्जाय् लानाच्वंगु कालापानी, लिपुलेक, लिम्पियाधुरा लागाया रंग (ब्यासी–सौका) आदिवासी, बडा प्रथा, धिमाल आदिवासीया माझीबराब प्रथा खः ।

अथे हे मेमेगु आदिवासीतय् नं थःथःगु कथंया प्रथा दु। गुलिसिया थःपिनिगु प्रथा हे ल्वःमना वने धुंकूगु दुसा गुलिसिया नां जक ल्यनाच्वंगु दु अले गुलिं गुलिं प्रथाजन्य संस्थायात राज्यं तप्यंक हे हस्तक्षेप याःगुलिं उगु समुदाययात तसकं लिच्वः लानाच्वंगु नं दु। स्वनिगःया आदिवासी नेवाःत धइपिं वास्तवय् देय्या राजधानीइ च्वंपिं जूगुलिं देय्या राजनीतिपाखें थीथी प्रभाव अःपुक लाइगु स्वाभाविक खः । उकिं गुथि प्रथाया नियम कानूनत हिलावंगु अले गुथि धाये धुनकि न्हापा जूसा न्याय बीगु न्यायपालिकाया ज्या यायेगु, समुदाय दुने वइगु छुं नं कथंया समस्या समाधान यायेगु, कार्यपालिकाया ज्या यायेगु, समुदाय दुनेया सकतां खँय् सहलह ब्याकेगु व्यवस्थापिकाया ज्या यायेगु, धार्मिक, समाजिक, सांस्कृतिक ज्या यायेगु नापं सूचना प्रवाह यायेगु नितिं नं थःगु हे कथंया व्यवस्था यानातःगु खः । छुं नं कथंया ज्या यायेगु निंतिं थःगु हे कथंया अलिखित नियम दइ अले व हे नियमया आधारय् वनीगु नापं गुलि नं ज्या याइ, मंकाः कथं याइ, मंकाः हितया निंतिं याइ अले समुदायया मनूतय्पाखें अपराध यात धाःसां वयात थप अपराधिकरण यायेगु मखसे वयात सुधार यायेगु ज्या तकं गुथिं हे याइगु खः । समुदायया खँय् गुथिया निर्णय धइगु हे अन्तिम निर्णय जुइ ।

गथे नेवाःतय्गु गुथि खः अथे हे हलिंन्यंकंया आदिवासीतय्सं न्ह्याकाच्वंगु प्रथाजन्य संस्था सामूहिक हितया निंतिं सामूहिक निर्णय यायेगु अले प्रथाजन्य संस्थाया निर्णय धइगु हे अन्तिम निर्णयया रुपय् नाला वनेगु व नाला वयाच्वंगु खः । नेवाःतय्सं गुकथं गुथियात न्ह्यःने न्ह्याकल धइगु खँय् छगूकथं लिपांगु इलय् वयाः धर्म, संस्कृति, सम्पदाय् अप्वः लागू याना वयाच्वंगु खनेदु। धर्म व संस्कृति जक मखु न्हापा न्हापा न्याय निसाफ बीगु ज्या नं गुथिं हे याना वयाच्वंगु खः धकाः तकं ज्याथपिंसं धायेगु याः ।

गुथि मंत धाःसा नेवाःतय्गु धर्म, संस्कृति, सम्पदा, सभ्यतानिसें जीवन पद्दतिइ हे तःधंगु लिच्वः लाइगु अवस्था खःसा सरकारं गुथि धइगु मात्र जग्गानाप स्वाकाः व गुथिया सम्पत्तियात दुकायेगु कुतः याःगु खः । उकिं नेवाःत सतकय् हाप्वः दनेथें दना वःगु खः । नेपालं अनुमोदन यानातःगु विश्वया आदिवासीतय्गु निंतिं जारी याःगु घोषणा पत्र ‘आदिवासी जनजातितय् अधिकार सम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रसंघीय घोषणा पौ’ सं आदिवासी समुदाययात थःगु सांस्कृतिक विकासया निंतिं स्वतन्त्र कथं निर्णय यायेगु अधिकार प्रत्याभूत यानातःगु दु। अथे हे आदिवासी समुदाय वा व्यक्तियात गुगुंकथं नं बलपूर्वक सांस्कृतिक संहार याके मबीगु अधिकार दु धकाः उगु घोषणा पौया धारा ८ दुने च्वयातःगु दु। आदिवासी समुदाययात थःगु परम्पारगत व्यवहार नालेगु व उकियात धिसिलाकेगु अधिकार दइ धकाः नं धारा ११ य् च्वयातःगु दु। धारा ३४ य् आदिवासी समुदाययात थःगु परम्परागत संस्था, विशिष्ट प्रथा, आस्था, परम्परा, प्रक्रिया, व्यवहारया नापं अन्तर्राष्ट्रिय मानव अधिकारनाप ज्वःमलाःगु इमिगु थःगु प्रथाजन्य न्याय व्यवस्था व प्रथा न्ह्याकेगु, विकास यायेगु व म्वाकेगु अधिकार दइ धकाः च्वयातःगु दु ।

उकथं हे नेपाल सरकार पक्ष राज्य जुयाच्वंगु अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठन अनुबन्ध (आइएलओ-१६९) दुने आदिवासी समुदायया सम्बन्धय् गुगु नं ऐन, कानून, नीति, ज्याझ्वः, योजना दयेकेबलय् सरोकारवाला समुदायलिसे पूर्व सूचना बियाः सहमति कायेमाः धयातःगु दु। उकिं नेवाःतय्सं गुकथं थःपिनिगु प्रथाजन्य संस्थाय् राज्यं हस्तक्षेप यायेदइमखु, उकियात स्वायत्तता व स्वशासन माः धकाः सः तयेगु याना वयाच्वंगु दु। उकथं हे नेपाःया आदिवासी जनजातितय्सं नं थःपिनिगु प्रथाजन्य संस्थायात स्वायत्तता व स्वशासन माःगु नापं आदिवासीतय्गु पूर्व सुचित सहमत मकासे आदिवासीतय्गु लागाय् छुं नं कथंया योजना हये दइमखु धकाः सः थ्वयेका वनेगु नापं सकल आदिवासी जनजातित छप्पँ जुयाः वन धाःसा अवश्य नं आदिवासी जनजातिय्गु अधिकारया निंतिं बांलाःगु अवस्था वइ । आःया निंतिं प्रथाजन्य संस्थाया सवालय् जक सकलें छप्पँ जुल धाःसां नं तःधंगु उपलब्धि हासिल यायेफइ । नेवाःतय्सं नेवाःत धइपिं आदिवासी धकाः थुइकेगु अले आदिवासीया अधिकारयात कया सहलह ब्याकेगु नापं थुइकेगु नापं नेवाःतय्सं मेमेपिं आदिवासीतय्गु नं नेतृत्व याना वनेमाःगु आवश्यकता दु ।