नेवाः खलः पुचःया राष्ट्रिय गतिविधि
न्ह्यखँ
नेवाःत नेपाःया आदिवासी व मूलवासी खः । नेवाःतय्गु इतिहास अतिकं प्राचीन । थुमिगु मूल बसोवासया स्थान स्वनिगः खः धयागु खँ अनेक अनुसन्धानं पुष्टि याये धुंकूगु दु। नेपाःया इतिहास स्वया वनेबलय् मनूतय्गु चाःहिला जीवन यापन यायेगु युगय् नेपाःगाः (थौंकन्हय् या स्वनिगः-काठमाडौं उपत्यका) छगू तःधंगु पुखू जुयाच्वंगु व उगु इलय् थुगु पुखूया जःखः उकथं चाःहिला जीवन यापन याइपिं मनूतय्गु वसोवास सुरु जुइवं थनया वस्ति विकास जूगु खः । उत्तर व दक्षिण लागापाखें थन वसोवास याःवःपिं मनूत थःगु हे भाषा, संस्कृति ज्वनाः वसोवास याःवःगु खः । थ्व हे पुखूया जःखः वसोवास याःपिं अनेक मनूतय्सं छगू मंकाः भाषा व संस्कृतिया विकास यात । कालान्तरय् थुमित हे ‘नेवाः’ धायेगु याना हल । नेवाः वा नेवाल’ खँग्वःपाखें थ्व थाय्या नां ‘नेपाल’ जुल ।
नेपाल देशय् वसोवास याइपिं मनूतय्गु सभ्यताया नापनापं अनेक कला संस्कृतिया विकास नं जुयावल । सभ्यताया विकासया झ्वलय् थुमिसं अनेक शिल्पया विकास यात । वाणिज्य ब्यापारय् थःपिन्त अब्बल यात । शिल्पकला, वास्तुकला, काष्ठकला लगायतया अनेक शिल्पी ज्याय्थु मिसं विकास यानाः १६-१७ औं शताब्दीपाखें थःपिनिगु श्रेष्ठता उगु ईया मेमेगु विश्वया विकसित देय्नाप ज्वःलाकल । उगु ईया विकसित देय्ध यातःगु पश्चिमी सभ्यताया देय्या तँय् थःपिन्त नं थने यंकल । समुद्रयात्री कोलम्वसं अमेरिका लुइके न्ह्यः हे नेपाःया सभ्यता व विकास विश्वया उत्कृष्ट सभ्यता जुइधुंकूगु खः । अमेरिया देय्या नां विश्वया वये न्ह्यः हे नेपाःगाःया येँ, यल, ख्वपय् थौंकन्हय् विश्वसम्पदा जुयाच्वंगु लाय्कू दरवार धस्वाये धुंकूगु इतिहास दु ।
नेवाःतय्गु थःपिनिगु मूल वसोवास स्थान लिपा वनाः ‘नेपालं’ धकाः वृहत्तर जुइवं थनया आदिवासीत थीथी लागाय् बाय् हिलेगु ज्या जुल । वर्तमान नेपाःया कुं कुलामय् थुपिं थ्यन, अन नं थुमिसं बस्ति विकासया ज्या यात । ब्यापार व्यवसाय् न्ह्याकल । थुपिं न्ह्याथाय् वंसां थःपिनिगु भाषा व संस्कृतियात नं नापं यंकेगु ज्या यात । थुमित देय्न्यंकं जक मखु विश्वय् हे नेवाः धकाः हे म्हसीका बीगु जुयाच्वंगु दु ।
नेपालय् गोर्खाया जुजु पृथ्वीनारायण शाहं राज्य न्ह्याकेवं नेवाःतय्गु विकास व सभ्यताया क्रमय् तप्यंक हे प्रभाव लात । नेपाः देशय् नेवाःतय्सं ल्हाना वयाच्वंगु भाय्यात ‘नेपालभाषा’, च्वइगु आखःयात ‘नेपाल लिपि’ व थुमिसं छ्यलीगु तिथिमितियात ‘नेपाल संवत्’ धायेगु याना वयाच्वंगु खः । थुमिगु सभ्यता, संस्कृति, जात्रा पर्वया लिधंसाय् थन वसोवास यानाच्वंपिं नेवाःतय्गु हे सभ्यता व म्हसीकाया लिधंसाय् ‘नेपाल’ देशया नां विश्वय् म्हसीकाच्वंगु खः । थुकथं सभ्यताया विकासक्रमय् थःपिनिगु म्हसीका ल्यंकाच्वंपिन्त पृथ्वीनारायण शाहया शासन लिपा धमाधम राज्यं शक्ति हे छ्यलाः दमन यायेगु ज्या न्ह्याकाहल । गबलें राजनीतिक व गबलें सामाजिक कारणं थुपिं नेवाःत थःपिनिगु मूल बासस्थानं विस्थापित यायेत राज्यं हे बाध्य यात ।
नेवाःत थःपिनिगु मूल वासस्थानं विस्थापित जुयाः नेपाल मण्डलया पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण प्यखेरं न्यना वन । तर थःपिनिगु भाषा संस्कृति व सभ्यता नापं यंकूगु कारणं थःपिनिगु म्हसीकायात त्वःतेगु ज्या मयाः । देय्न्यंक विस्थापित जूपिं नेवाःत थःपिनिगु म्हसीका ल्यंकेगु झ्वलय् हे थःपिं स्वनिगःया छु लागां वयापिं खः, उकिया हे म्हसीका बीकथं स्वनिगःया येँपाखें विस्थापित जूपिंसं थःथःपिनिगु लागाय् ‘पाहाँच¥हे’ नखः हनाच्वन, यलपाखें पिहां वंपिन्सं ‘बुंगद्यः जात्रा’यात लुमंकाः थःपिनिगु संस्कार हनाच्वनसा ख्वप, भ्वँतपाखें विस्थापित जूपिंसं ‘बिस्काः’ नखः हनेगु यानाच्वन । तर थःपिनि वसोवास यानाच्वंगु थासय् नेवाःतय्गु ल्याः म्हो जूगु व अनया स्थानीय प्रभाव अप्वः लायेवं थ्व चलन बुलुहुँ मदया वनाच्वंगु दु। तर नेवाःत गन गन दु अन अन नेवाःतय्गु मौलिक म्हसीका जुयाच्वंगु ‘सापारु’, ‘यँयाः’, ‘लाखे प्याखँ’, ‘म्हपुजा’या संस्कृति अझं न्ह्याकाः थःपिन्त ‘नेवाः’ धायेकेगुली गर्व यानाच्वंगु दु ।
नेपाःया पूर्व लागाय् आपालं नेवाःत थ्यनाच्वंगु दु। थुमिसं थःपिनिगु म्हसीका ल्यंका तयेगु निंतिं नेवाःतय्गु मौलिक सम्पदा जुयाच्वंगु ‘गुथि’यात निरन्तरता बियाः थःपिनिगु सभ्यता व संस्कारयात अझं ल्यंका हे च्वंगु दनि ।
स्वनिगलं नेवाःत पिहां वनेगु क्रमय् नेपाःया पूर्व लागाय् आपालं नेवाःत थ्यनाच्वंगु दु। थुमिसं थःपिनिगु म्हसीका ल्यंका तयेगु निंतिं नेवाःतय्गु मौलिक सम्पदा जुयाच्वंगु ‘गुथि’यात निरन्तरता बियाः थःपिनिगु सभ्यता व संस्कारयात अझं ल्यंका हे च्वंगु दनि । थुकिया हे दसुयात स्वयेगु खःसा नेपाःया पूर्वी लागा दार्जिलिङ्गय् सछि दँ स्वयां पुलांगु ‘नेवाः गुथि’ अझं न्ह्याना हे च्वंगु दनि । भारतया सिक्किम लागाय् दुपिं नेवाःतय्सं अनया राज्य विकासया निंतिं आपालं योगदान याःगु दु। उकथं हे नेपाःया पूर्वी लागाया धरान, विराटनगरय् दुगु नेवाः संस्था गुथि थौं तक नं न्ह्याना हे वयाच्वंगु दु ।
थुकथं नेवाःतय्सं थःपिनिगु वसोवासया स्थानय् थःपिनि म्हसीका ल्यंकेगु अनेक ज्या यानाच्वंगु खःसा नेवाःतय्गु मूल वसोवास जुयाच्वंगु स्वनिगः दुने नेवाःतय्त राज्यं दमन यायेगु, राज्यपाखें उत्पीडन यायेगु ज्या अप्वया वंगु नेवाः इतिहास दु। नेपाःया शासकतय्सं नेवाःतय्गु म्हसीका हे अन्त्य यायेगु कुतलय् नेवाःतय्सं छ्यला वयाच्वंगु नेपालभाषा, लिपि व संवत्यात राज्यं हे दमन यानाः नष्ट यायेगु कुतः जुल । छगू इलय् नेवाः भासं खँ ल्हाइपिन्त, साहित्य च्वइपिन्त जेलनेलया सजाँय जक मखु सर्वस्व हरण यायेगु ज्या तकं जूवन । मुलुकय् अनेक राजनीतिक क्रान्ति जुल । थुज्वःपिं शासकतय्गु अन्त्य यायेगु निंतिं आपालं नेवाःतय्सं थःपिनिगु प्राण तकं आहुति यानाः शहीद जुयावन ।
नेवाःतय्त राज्यं दमन व उत्पीडनय् लाकातःगु विरोधय् देय्न्यंकया नेवाःत छप्पँ छधी जुइमाःगु आवश्यकता सकसिनं वाःचायेकेत वाध्य हे जुल । नेवाःत थःपिनिगु सामाजिक सभ्यतायात बल्लाकेत ‘गुथि’या व्यवस्था यानातःगु खःसां राज्यया दमन विरुद्ध छप्पँ छधी जुइमाःगु आवश्यकतायात वाःचायेकाः देय्न्यंकंया नेवाःत राज्यया दमन विरुद्ध गुकथं छप्पँ छधी जुइफइ धयागु खँय् नं अनेक चिन्तन यायेमाःगु स्थिति ब्वलन । विशेषकथं २०१९ सालया पंचायती शासन लिपा राज्य सत्तां ‘छगू भाय्, छगू संस्कृति, छगू म्हसीका’या नीति ज्वनाः नेवाः व नेपाः देय् या मेमेगु जातियात राज्यं ब्यापक दमन यायेवं देय्या विविध जातजातित संगठित जूगु खः ।
स्वनिगः दुने नं थनया आदिवासी नेवाःतय्सं थःपिनिगु म्हसीका ल्यंका तयेगु निंतिं थीथी खलः पुचःत नीस्वना नेवाःतय्गु हक अधिकार सुरक्षा यायेगु निंतिं पलाः न्ह्याकूगु खः । २०२२ सालय् सरकारं रेडियो बियाच्वंगु नेवाः समाचार दिकेवं तःधंगु आन्दोलन जुल । सरकारया विरुद्ध सशक्त सः थ्वयेकेत स्वनिगः दुने अनेक खलः पुचःया जन्मलिसें राजनीतिक सचेतनाया आन्दोलन जुल । देय् कुंकुलामय् वसोवास यानाच्वंपिं नेवाःतय्सं नं खलः पुचः दयेकाः नेवाःत छप्पँ छधी जुइगु आन्दोलनया पलाः न्ह्याकल ।
ने.सं. १०९९ स येँसय् दुगु थीथी खलः पुचःत छथासं च्वनाः पद्मरत्न तुलाधरया नेतृत्वय् ‘नेपालभाषा मंकाः खलः’ नीस्वनेवं देय्न्यंक हे नेवाःतय्त थःपिनिगु भाषा संस्कृति जगेर्नाया निंतिं जागरण ब्वलंकेगु ज्या न्ह्यात । नेपालभाषा मंकाः खलःया नामं येँ, यल, भोजपुर, बागलुङ्ग, पर्वत, म्याग्दी व मेमेगु थासय् नेवाः संस्था चायेकेगु ज्या जुल, पूर्व व पश्चिम लागाय् स्वतन्त्ररुपं नेवाः संगठन नीस्वनेगु ज्या न्ह्यात । धरानय् ‘झीगु समाज’, विराटनगरय् ‘झी पुचः’, वीरगंजय् ‘नेपालभाषा खलः’ थेंज्याःगु संस्था नीस्वने धुंकाः आः थुकियात छप्पँ छधी यायेमाःगु आवश्यकता वाःचाल ।
थुगु हे इलय् नेपाः सरकारं थःपिनिगु राज्य नीतिकथं नेपाःया जनसंख्या कायेगु ज्या न्ह्याकाः नेपालय् बहुसंख्यक ‘हिन्दू’ धर्मावलम्वी व नेपाःया नेवाः लगायत आदिवासी जनजाति ‘अल्पसंख्यक’ जूगु तथ्याङ्क पित हल । थ्व नियोजित षडयन्त्रया विरोधय् देय्न्यंक न्यनाच्वंपिं नेवाःतय्सं थःपिनिगु अस्तित्वया निंतिं जनचेतना ब्वलंके माःगु खँयात वाःचायेकाः देय्न्यंकया नेवाःत छथाय् मुनेगु ग्वसाः यात । नेवाः म्हसीकाया निंतिं कार्ययोजना दयेकेमाःगु आवश्यकता वाःचायेकल ।
नेवाः राष्ट्रिय संगठनया पृष्ठभूमि देय् न्यंकया नेवाःत छथासं च्वनाः सरकारं क्यनाच्वंगु जनगणनाय् वास्तविक ल्याः पितहयेत जन चेतना ब्वंलकेगु झ्वलय् देय् न्यंकया नेवाः प्रतिनिधितय्गु छगू तःमुँज्या येँय् जुल । उगु तःमुँज्याय् सकल प्रतिनिधितय्सं छगू नेवाः राष्ट्रिय संगठन नीस्वनेमाःगु वाःचायेकल । तःमुज्याया प्रतिनिधितय्सं नेपालभाषा मंकाः खलःयात हे राष्ट्रिय संगठनकथं विकसित यायेमाःगु सः थ्वल । थ्व ई या दुने नेपालभाषा मंकाः खलकं देय् न्यंक दुगु थी थी नेवाः खलःपुचतय्त नेवाः भाषा, संस्कृति जागरणया निंतिं स्वापू तयेधुंकूगु खः । नेपालभाषा मंकाः खलःया नीस्वना लिपा देय् न्यंकया नेवाःतय्त जागरण ब्वलंकेगु निंतिं नेपाल संवत्या न्हूदँयात ‘भिन्तुना’ आन्दोलनया नामय् अभियान नं न्ह्याकेधुकूगुलिं देय्या फुक्क हे नेवाः खलः पुचत नेपालभाषा मंकाः खलःया आन्दोलनं प्रभावित जुयाच्वने धुंकूगु खः । नेवाःतय्त थःपिनिगु भाषा संस्कृतिप्रति जागरण हयेगु निंतिं नेवाः वस्तिया हरेक थासय् मंकाः खलकं थःगु पहुँच दयेकूगु खः ।
नेवाःतय्गु राष्ट्रिय संगठन नीस्वनेत नेपालभाषा मंकाः खलकं थःगु कुतः न्ह्याकूगु खः । देय् न्यंकया नेवाः खलः पुचःतय्गु दथुइ सहलह न्ह्याकेत मंकाः खलःया दुजः, जःपिं थासं थासय् वनाः सहलह ब्याकेगु ज्या लिपा भक्तिदास श्रेष्ठया नेतृत्वय् नेवाःतय्गु राष्ट्रिय विचाः गोष्ठि येँय् जुल । उगु गोष्ठी पिनेच्वनाच्वंपिं नेवाःतय्सं ज्यापौ हे न्ह्यब्वयाः नेवाःतय्गु राष्ट्रिय संगठनया आवश्यकतायात कयाः थःपिनिगु बिचाः पितहःगु खः । थुकथं देय्न्यं कया नेवाःत मुनाः ने.सं. १११५ स सर्वसम्मतं नेवाःतय्गु राष्ट्रिय संगठन ‘नेवाः देय् दबू’ नीस्वनेगु ज्या जूगु खः ।
(ल्यं कन्हय्या ल्याखय्)
LEAVE YOUR COMMENTS