परिवर्तन वाःचायेके मफुगु स्थिति

मुलुकया राजनैतिक परिस्थिति गुलि अन्यौल व विभेदपूर्ण धयागु खँ हाकनं छक्वः चर्चाय् वयाच्वंगु दु । मुलुकया सत्ता शासन सलंसःदँ तक शाह शासकतय्गु ल्हातय् तक्यन । अनं लिपा १०४ दँ राणातय्गु शासन, ३० दँ पञ्चायती शासनं देय्या सम्पत्ति जक लुटे यायेगु मयासे थनया मुलवासी, आदिवासी जनजातितय्गु अस्तित्व हे न्हंकेगु ज्या यात । थुमिगु एकछत्रीय शानस न्हंकेमाः धकाः मुलुकय् सशस्त्र विद्रोह जुल । द्वलंद्वः मनूतय्सं प्राण आहुति यात । मुलुकय् तःधंगु परिवर्तन वल । शाह शासनया अन्त नं जुल तर राज्यं सलंसःदँ तक भाषिक, जातीयरुपं उत्पीडनय् लानाच्वंपिनिगु स्थिति छुं हे फरक मजुल ।

सलंसःदँ तक थनया मुलवासी, आदिवासी, जनजातितय्सं गुगु पीडा फये मालाच्वंगु दु, उकी हिलासू मवल । खय्त ला अज्याःगु ज्याय् हे हिलासू हयेगु धकाः जनआन्दोलन जुल, सत्ताय् च्वंपिं मनूत हिल । तर आम जनतायात अधिकार सम्पन्न यायेगु ज्याय् हानं नं थःत नेता धकाः न्ह्यब्वः वःपिंसं जनतायात धोका बिउगु महसुस आः नं जुयाच्वंगु दु । थःत परिवर्तनकारी धकाः हुँकार याःपिं नेतातय्त नं यथास्थितिया राजनीतिं चुइका यंकल । मुलुकय् परिवर्तन हये धकाः न्ह्यलूवःपिं नेतात परिवर्तन हयेत ताःलाःगु मखुसें थःपिं हे परिवर्तन जुयावंगु आभास आःया परिस्थितिं स्पष्ट यानाहःगु दु ।

नेपाःया वर्तमान संविधान मूलतः न्हापांनिसें छगू जाति व वर्गया मनूत जक सत्ता शासनय् थ्यन, उमिगु हालिमुहाली अप्वया वंगु कारणं थ्व समावेशी व समानुपातिक जुइ माल धयागु मान्यताय् संविधान सभा व थुकिया लिच्वः कथं मुलुकय् संघीयता ब्वलंगु खः । थ्व हे मान्यताया लिधंसाय् नेपाःया न्हू संविधान जारी जुल । संविधानं क्वःछिनातःकथं संघीयताया निंतिं स्थानीय, प्रदेश व प्रतिनिधि सभाया निर्वाचन नं क्वचाल । तर सत्ता शासनय् आः नं उत्पीडित वर्यया उपस्थितियात कयाः न्ह्यसः थनेगु थाय् धाःसा ल्यना हे च्वन ।

नेपाःया न्हू संविधानकथं आः जनप्रतिनिधित ल्ययेगु ज्या लगभग क्वचाये धुंकूगु दु । संविधानया प्रावधानकथं छुं भतिचा जनप्रतिनिधि समावेशी जूगु खनेदुसां थुकिया समानुपातिकया ल्याः अझं न्ह्यसः चिं जुयाच्वंगु दु । लोकतन्त्रय् छुं नं जातिया मनूतय्गु जनसंख्याया खँ मजुसे उगु जातिया प्रतिनिधित्व सत्ताय् वा निर्णायक थासय् थ्यनेमाः धयागु मान्यता खः । तर आः अज्याःगु थासय् थ्यनाच्वंपिं मनूत जातिगत मजुसे राजनीतिक पार्टीया प्रतिनिधि कथं जक जुयाच्वंगु कारणं उमिसं थःपिनिगु जातिया हक अधिकार सुरक्षणया निंतिं ज्या याइगु खः कि मखु धयागु न्ह्यसः चिं ल्यनाच्वंगु दु ।

मुलुकय् न्हापा शाह परिवारया हैकम न्ह्यानाच्वंगु खःसा आःया इलय् लोकतन्त्रया नामय् राजनीतिक पार्टीतय्गु प्रभुत्वं न्ह्यानाच्वंगु दु । बहुभाषिक व बहुजातीय राज्यय् सकसियां समान अधिकार दयेमाः धयागु सः छखे दुसा मेखे आः नं राजनीतिक पार्टीया नेतृत्व यानाच्वंपिं अधिकांश नेता व कार्यसमितिया दुजःत छगू हे जाति व वर्गया मनूत जुयाच्वंगु कारणं आः जनप्रतिनिधि जुयावंपिं न्ह्यागु हे जाति व वर्गया मनूत जूसां उपिं राजनीतिक पार्टी व नेतातपाखें प्रभावित जुयाच्वंगु कारणं बहुसंख्यक आदिवासी जनजातितय्सं मुलुकय् वःगु परिवर्तनयात वाःचायेके फयाच्वंगु मदुनि ।

संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र निर्माण लिपाया थुगु मुलुकय् आः नेवाःतय्गु स्थिति छु खः धयागु खँया नं चिन्तन जुइमाः थें च्वं । नेवाःत सम्पन्न, शिक्षित व अनेक क्षमतायुक्तपिं जूगु कारणं मुलुकया हरेक परिवर्तनय् महत्वपूर्ण भूमिका म्हितेफूपिं जक मखुसें छगू इलय् मुलुकया प्रशासन क्षेत्रय् नं थःपिनिगु महत्वपूर्ण अस्तित्व क्यनेत सक्षम जुयाच्वंपिं खः । मुलुकय् परिवर्तनकारी शक्तिकथं स्थापित नेवाःत आःया परिवर्तित स्थितिइ मुलुकया सत्ता शासनय् अस्तित्वहीन प्राय जुइधुंकूगु खनेदु । छगू इलय् सत्ता शासक जुयाच्वंपिं नेवाःतय्त सत्ताय् थ्यंकेगु लँपु आः लगभग बन्द हे याना बीधुंकूगु स्थिति दु ।

सत्ताया राजनीति हे नेवाःतय्त शक्तिहीन यायेगु ज्याय् अनेक परिस्थिति ब्वलंका बिउगु दु । मुलुकय् अपाय्धंगु परिवर्तन वल धाःसां नं थःपिनिगु मांभाषां शिक्षा कायेगु तक नं अधिकार मदु । स्कुलया शिक्षाय् थःपिनिगु मातृभाषां ब्वनेगु तकं ऐच्छिक जुयाच्वंगु दु । व नं फुक्क स्कुलय् उपलब्ध जुयाच्वंगु मदु । छुं छगू संस्था चायेके माःसां उगु संस्थाया नां थःगु मांभासं तये मदु, संस्था दर्ता स्वीकृत याइम्ह मनुखं थूगु भाषां नां तःसा जक अज्याःगु संस्थाया दर्ता सम्भव जुयाच्वंगु दु । मेखे जागरणया अभावया कारणं छेँय् छेँय् मनूतय्सं थःगु मांभाषां खँल्हाबल्हा यायेगु बुलुहुँ त्वःता हयाच्वंगु दु ।

थःपिनिगु छेँय् थःपिनिगु कुल परम्पराकथं छुं तःधंगु संस्कारया भ्वय् नयेत वा धकाः सःतेमाःसां नं थःगु भाषां मसःतुसे मेपिंसं थुइमा धकाः मेपिनिगु हे भाषां ब्वनापौ च्वयेगु थेंज्याःगु दास मानसिकता झीसं चीके फयाच्वंगु मदु । थ्व फुक्कं समस्याया समाधान मूलतः जागरण हे खः । गबले तक झीसं थःपिनिगु भाषा जाति व संस्कृतिया महत्व थुइके फइ मखु, उबले तक झी न्ह्याबलें मेमेगु खँपाखें हे जक प्रभावित जुयाच्वनी ।

उकिं आःया आवश्यकता धयागु थःपिनिगु जाति व भाषाया जागरणया निंतिं अभियान खःसा झीत स्वहाने दयेकाः थहां वनीपिं चाहे व नेवाः नेता हे छाय् मजुइमा उपिंपाखें बचे जुयाः थःपिं अधिकारसम्पन्न जुइया निंतिं सोच व पलाः न्ह्याकेगु ई वःगु दु । राजनीतिक पार्टीतय्सं आदिवासी जनजातितय्गु हक अधिकार सुरक्षित याइ मखु धयागु खँ पहिचान रहितया संघीयतां क्यंगु दुसा स्थानीय, प्रादेशिक व प्रतिनिधि सभाया निर्वाचनय् ब्यवहारिकरुपं प्रमाणित याना बिउगु दु । आःया राष्ट्रिया सभाया चुनावय् नेवाः उम्मेदवारतय्गु नां तक बं दूरबिन तयाः स्वये मालाच्वंगु दु ।