ने. सं. ११४४ कछलागा तृतीया -

थेरवाद बौद्ध संग्रहालय

बुद्ध जन्मभूमिया रुपय् जक सीमित मजुसे बुद्ध दर्शन, ज्ञान, शिक्षा, बुद्ध जीवनीया बारे नं आपालं जानकारी कायेगु अथाह सागर खः लुम्बिनी । उकिं बुद्ध जन्मभूमिलिसें बुद्धया आपालं खँ सयेके सीके यायेगु व जानकारी कायेगु निंतिं नं छगू प्राकृतिक रुपय् हे खुल्ला संग्रहालयया रुपय् परिचित जुयाच्वंगु दु लुम्बिनी ।

लुम्बिनी चाःहिलेत वनीपिं अप्वःथें स्वदेशी वा वाह्य पर्यटकतसें त्वःमफिकुसे दकलय् न्हापां चाःहिलीगु थाय् धइगु हे मायादेवी देगः खः । वयां लिपा देगःया लिक्कसं च्वंगु अशोक स्तम्भया नं अवलोकन व दर्शन यायेगु याइ । यदि इलं लात धाःसा थ्व हे मायादेवी देगः दुगु परिसर अझ धाये लुम्बिनी परिसरय् थीथी बौद्ध धर्मावलम्बि राष्ट्रपाखें थःथःगु देय्या प्रतिनिधित्व जुइकथं दयेकातःगु विहार नं अवश्य चाःहिली ।

लुम्बिनी म्हीग स्वयां म्हिगः, म्हिगः स्वयां थौं अझ बांलाना वयाच्वंगु दु । तर लुम्बिनीया बृहत्तर गुरुयोजनाकथं गुगु ज्या जुइमाःगु खः, व धाःसा गुलि गति कयाः न्ह्याः वनेमाःगु खः, उलि वनाच्वंगु खने मदु । लुम्बिनीइ यायेमाःगु व पूर्वाधार संरचना निर्माणया ज्या आपालं अझं ल्यं दयाच्वंगु खनेदु ।

थ्व इलय् छखे प्रदेश नं. ५पाखें ‘लुम्बिनी भ्रमण वर्ष’ हनाच्वंगु दुसा मेखे नेपाल सरकारपाखें ‘नेपाल भ्रमण वर्ष–२०२०’ हनाच्वंगु दु । थ्व निगुलिं भ्रमण वर्षय् दकलय् अप्वः केन्द्रविन्दुइ लानाच्वंगु गुगु नं ऐतिहासिक, धार्मिक, सांस्कृतिक, पुरातात्विक सम्पदा दुसा व लुम्बिनी हे जक खः ।

भैरहवां लुम्बिनी तक वनेगु लँया स्तरोन्नति यायेगु ज्याय् दछिया दुने छुं भचा प्रगति हे जूगु दु धायेमाः । तर थ्व सन्तोषजनक धाःसा मखु । छखे लुम्बिनी भ्रमण वर्ष सिधयेत करिब प्यलाया जक ई ल्यं दुगु व मेखे नेपाल भ्रमण वर्ष नकतिनि जक शुरु जूगु अवस्थाय् भैरहवां लुम्बिनी वनेगु सतकया अवस्था गुलिखे थासय् दयनीय हे दु । निभाः त्वइबलय् धुफ्वः दनीगु व वा वइबलय् ध्याचः जुइगु ल्वचं थनया सतक नं मुक्त मजू ।

अथे खःसां तथागत शाक्यमुनि भगवान गौतम बुद्धया पवित्र जन्मस्थल लुम्बिनी वइपिं पर्यटक व भक्तजनया ल्याः धाःसा म्हो जूगु खने मदु । न्ह्याक्व वंसां वने मगाःथें च्वंगु थ्व थासय् वंक्वपतिकं न्हून्हूगु् कथंया संरचना अवलोकन याये खनीगुलिं हे लुम्बिनीं सकसितं आकर्षित यानाच्वनीगु खः । थुकथं हे थीथी कथंया संरचना निर्माणया झ्वलय् आः नकतिनि जक थन अर्थात लुम्बिनीइ नेपाल थेरवाद बौद्ध संग्रहालय चायेकूगु दु ।

थ्व संग्रहालय मात्र संग्रहालयया निंतिं संग्रहालय मखसे बुद्ध दर्शन, बुद्ध शिक्षा, बौद्ध कला संस्कृति, बुद्धोपदेशया प्रचारप्रसार हेतु थ्व संग्रहालय चायेकेगु ज्या जूगु खः । थ्व संग्रहालयया मुख्य परिकल्पनाकार खः संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयया पुलांम्ह सहसचिवलिसें संग्रहालयविद् जलकृष्ण श्रेष्ठ । वय्कलं थौं स्वयां करिब १० दँ न्ह्यः यानादीगु परिकल्पनां थौं थ्व संग्रहालय स्थापनां मूर्त रुप काःगु दु । बौद्ध संग्रहालय चायेकेगु सोच गुकथं वल धइगु जिज्ञासाय् वय्कलं धयादी, ‘नेपालय् थेरवाद पुनर्जागरण जूगु करिब करिब १०० दँ दयेधुंकूगु दु । थ्व स्वयां न्ह्यः व लिपाया छुं नं दस्तावेज अभिलेखीकरण जूगु खनेमदु । पुनर्जागरणनिसें आतकया महत्वपूर्ण हलंज्वलं अभिलेखीकरण यायेगु, बुद्ध शिक्षाया बारे जनमानसय् जागृत यायेगु, व छगू हे थासय् बुद्धया बारे अध्ययन, अनुसन्धान याये दइगु ल्याखं थ्व संग्रहालयया स्थापना यानागु खः।’

मूलतः संग्रहालय स्थापनाया निंतिं प्यता चीज अनिवार्य जुइ । संग्रहालयविद् श्रेष्ठं धयादी, ‘गुगुं नं संग्रहालयया निंतिं मुख्य रुपय् प्यता खँ अति आवश्यक जुइ । दकलय् न्हापां संग्रहालयया निंतिं आवश्यक हलंज्वलं संकलन जुइमाल, अनं लिपा उकिया निंतिं आवश्यक थाय् वा भवन, अनं लिपा अवलोकनकर्ता अले संग्रहालय व्यवस्थापन ।’ थ्व प्यता खँ चूलात धाःसा संग्रहालय चायेकेगु उद्देश्य पुरा जुइ फइगु वय्कःया धापू दु ।

नेपाल थेरवाद बौद्ध संग्रहालय स्थापना यायेगु वय्कःया परिकल्पनायात मूर्तरुप बीगु ज्या याःगु दु बौद्ध महिला संघ नेपालं । खतुं नेपालय् बुद्ध शिक्षा, बौद्ध धर्मया जागरण, बौद्ध कला, संस्कृति, बुद्धोपदेशया प्रचारप्रसार हेतु आपालं बौद्ध संघसंस्था दु । बौद्ध महिला संघ नेपाल हे छाय् वय्कलं ल्ययादिल ले ? थ्व सन्दर्भय् वय्कलं धयादी, ‘जिं यक्व संघसंस्थायात स्वया, संग्रहालय चायेकेत पहल यायेत इनाप नं याना । तर बौद्ध महिला संघ नेपाल हे छाय् न्ह्यःने लात धायेबलय् बौद्ध ज्याझ्वःत गुलि नं जुइ व दक्वं दातां बिउगु चन्दाया भरय् जुइ । उकिया निंतिं दातां पत्याः नं यायेमाल । संग्रहालय स्थापना निंतिं थ्व संस्थायात दातातय्सं पत्याः याइ, आर्थिक चलखेल वा हिनामिना याइमखु, छुं नं गोलमाल यायेगु ज्या याइमखु धइगु जितः तःधंगु विश्वास दुगुलिं हे थ्व संस्थायात जिं इनाप यानाः व हे कथं संग्रहालय स्थापना यायेगु ज्यां मूर्तरुप काल ।’

थ्व संग्रहालयया विशेषता धइगु पुनर्जागरणकालया भिक्षु अनागारिकापिंसं छ्यलाबिज्याःगु थीथी हलंज्वलं गुगु गुलिं वसपोलपिं मदयेधुंकाः आतक नं विहार व वसपोलपिनिगु छेँय् लानाच्वंगु दु, उकियात थन ब्वये हयेगु खः । संग्रहालयया निंतिं व्यापक प्रचारप्रसार यायेमाःगु आवश्यक दुगु व लुम्बिनी वइपिंसं थ्व संग्रहालय छक्वः स्वये धइगु मनय् भावना दयेकेमाःगु आवश्यक जूगु वय्कलं धयादी ।

आःया निंतिं धर्मोदय सभां लुम्बिनीइ दयेकातःगु स्वयम्भू महाचैत्य दुने छगूकथं गर्भया दुने चायेकातःगु थ्व संग्रहालयया डिजाइन कर्ण महर्जनं यानादीगु खः । कल्चरया विद्यार्थी जुयादीम्ह महर्जनं संग्रहालयया डिजाइन यायेगु धइगु थ्योरीकथं उलि तःधंगु ज्या मखु धयादी । आः उपलब्ध जुयाच्वंगु सीमित थासय् नं आपालं स्वयेबहगु हलंज्वलं तये फइगु सम्भावना दु धासें वय्कलं धयादी, ‘सरसामानया व्यवस्थापन यायेगु ज्यां संग्रहालय गबलें नं पूर्ण जुइमखु । मदुतले न्हूगु तयेगु व पुलांगु वल धाःसा उकियात प्रतिस्थापन यानाः पुलांगुयात महत्व बिया वनेगु जुइ । थ्व हे संग्रहालयया विशेषता खः ।’

थेरवाद म्युजियमया महत्व बारे स्पष्ट यासें वय्कलं धयादिल, ‘बुद्धया जन्मनिसें मृत्युतक, थेरवाद बौद्ध परम्पराया बारे पूर्णरुपं जानकारी कायेमाल धाःसा खुल्ला संग्रहालय जुयाच्वंगु लुम्बिनीइ थ्व दक्वं छ्यालब्याल अवस्थाय् लानाच्वंगु दु, तर संग्रहालयं थ्व दक्वं आवश्यकतायात छगू हे थासं पूर्ति यानाबी ।’

संग्रहालय स्थापनाया प्रस्ताव झिदँ न्ह्यः हे वःगु खःसां थुकिया निंतिं अग्रसरता हे क्यनाः ज्या न्ह्याकूगु धाःसा स्वदँ ति हे जक दत । थ्व हे स्वदँया दुने संग्रहालय स्थापना यायेगु म्हगस पूवंगु दु । बौद्ध महिला संघया नायः सुजाता मानन्धरया कथं संग्रहालयविद् श्रेष्ठं झिदँ न्ह्यः हे वय्कःपिंत संग्रहालय स्थापना निंतिं पहल यायेत प्रस्ताव यानादीगु जुयाच्वन । तःतःधंगु संघसंस्था दयेक दयेक थःपिनिगु थेंज्याःगु बःचा धंगु संस्थां थ्व ज्या याये फइमखु धइगु तायेकाः वय्कःपिं न्यादँ खुदँ तक सुम्क हे च्वनादिल । प्यदँ न्ह्यः जक सामान्य सहलह यायां स्वदँ न्ह्यः निसें थुकिया निंतिं वय्कःपिंसं गाक्कं कुतः यानादीगु जुयाच्वन ।

‘संग्रहालय स्थापनाया उद्देश्य धइगु हे बुद्ध शिक्षाया प्रचार यानाः उकिं मानव जीवनय् गुलितक लाभ याये फइ, बुद्धिज्मया प्रयोग, बुद्धिज्म छु खः धइगु सकसिनं थुइके बीगु हे खः’ संघया अध्यक्ष मानन्धरं धयादी, ‘बुद्ध छम्ह साधारण मनू जुयाः नं गुकथं मनुष्यं भिंगु लँपु ज्वने फइ, सकसिगु लाभ जुइगु, सुयातं मभिंगु वा हानि वा क्षय जुइगु ज्या मयासे गुलितक कल्याणकारी जुइ फइगु धइगु सन्देश प्रवाह यायेगु खः ।’

संग्रहालयया निंतिं आतक गुलि नं सामग्री प्राप्त जूगु दु व दक्वं दातातय्पाखें सश्रद्धां हे प्राप्त जूगु संघया पुलांम्ह नायःलिसें संग्रहालयया संयोजक डा. केशरीलक्ष्मी मानन्धरं कनादिल । ‘संग्रहालयया निंतिं आवश्यक हलंज्वलं चतुपरिषद् (बौद्ध समाजय् चतुपरिषद्ष अर्थ भिक्षु, भिक्षुणी अर्थात अनागारिका, उपासक व उपासिकायात छक्वलं संबोधन याइगु खँग्वः खः ।) पाखें संकलन यायेगु ज्या जुयाच्वंगु दु । गुलिं विहारय् व गुलिं छेँय् हे संरक्षण यानाः तयातःगु ज्वलंयात आः संग्रहालयया निंतिं दान बियादीत इनाप यायेगु जुइ’, वय्कलं धयादिल ।

‘संग्रहालय स्थापना यायेगु ज्या जक जुल, थ्व पूर्ण मजूनि’ संयोजक मानन्धरं धयादिल, ‘दत्तले व फत्तले भन्ते गुरुमांपिंसं छ्यलाबिज्याःगु वस्तु हे तयेगु जुइ, मखुसा उकिया ‘रिप्लिका’ (नक्कल) जूसां दयेकाः तयेगु जुइ ।
संग्रहालयया निंतिं बिस्कं भवन दयेकेगु सोच दुगु जानकारी बियादिसें वय्कलं थेरवाद विहारय् जग्गाा दुगु व थःपिंत बिल धाःसा अन हे लिपा अलग संग्रहालय दयेकेगु जुइ धयादिल । लुम्बिनीइ हे छाय् संग्रहालय तयेमाःगु धइगु न्ह्यसःया लिसलय् वय्कलं धयादिल, ‘ थ्व बाहेकं मेगु थासय्् संग्रहालय चायेकल धाःसा सुं नं संग्रहालय स्वयेत वनीमखु । तर थन जूसा लुम्बिनी चाःहिलेत थीथी जिल्लां वइपिं सकलें थ्व थासय् दुहां वनी । थुकिया महत्व दया वइ ।’
भगवान बुद्धया जन्म, गृहत्याग, महापरिनिर्वाण, प्राचीन बुद्धधर्म छु खः, राणाकालय् थेरवाद बौद्ध भिक्षुपिंत देशं पितिउँगु व लिपा हाकनं देशय् लिहां वःगु, थेरवाद परम्पराया संस्थागत प्रतिनिधित्व, बौद्ध मूर्ति, साहित्य, लेख, हस्तलिखित संग्रह यानाः समग्रय् बुद्धधर्मया इतिहासनिसें वर्तमान अवस्थाया थीथी पक्षया बारे सकतां जानकारी कायेगु, अध्ययन अनुसन्धान यायेगु ह्वःताः चूलाकेगु ल्याखं संग्रहालय स्थापना यानागु संघं न्ह्यथंगु दु ।

थुगु संग्रहालयय् दइगु मेमेगु विशेषता धइगु थन बुद्ध जीवनी, प्राचीन व पुनर्जागरण ईया थेरवाद बुद्धधर्मया ऐतिहासिक पक्ष, प्रमुख प्यंगू बौद्धस्थल, बौद्ध वास्तुकला, थेरवाद मूर्ति व साहित्य, थेरवाद भिक्षु अनागारिका परम्परा, थेरवादी बौद्ध संघसंस्था, बौद्ध पुरातात्विक महत्वया हलंज्वलं व थाय्बाय्, भिक्षु, अनागारिका गुरुमांपिंसं थःगु जीवनय् छ्यलाबिज्याःगु थीथी हलंज्वलं बुद्धधर्मया विस्तार लगायतया ग्यालरी दइ ।

संग्रहालय संचालन व व्यवस्थापनया निंतिं आः हे नं सीमित स्रोतसाधनपाखें छम्ह गुरुमांलिसें धर्मोदयसभापाखें कर्मचारीया व्यवस्थापन यानातःगु दुसा लिपा आवश्यक कथं थप यायेगु तयारी संघं याःगु दु ।