ने. सं. ११४४ कौलाथ्व तृतीया -

बानापं दइबलय् जिपिं न्हि जक न्हिलेगु

सुम्निमा तुलाधर

जि सुम्निमा तुलाधर, पद्मरत्न तुलाधरया चिधिकःम्ह म्ह्याय् । जि स्वयां च्वय् निम्ह दाजु दु, सुजनरत्न व सर्बनरत्न तुलाधर, अले छम्ह तता दु, सुनिता ताम्राकार । मां नीलशोभा तुलाधर ।

जिमि बाः छम्ह सार्वजनिक व्यक्तित्व, तसकं लिमलाःम्ह । तर जितः ताः जिमि बाः छम्ह अजू चायापुम्ह हे मनू खः । उलिमछि व्यस्त, उलिमछि चुनौतीपूर्ण ज्या यानाच्वनादी, अय्सां जिमिगु निंतिं बाःया गुबलें लिमलाः धयागु मजू । जिपिं लिसे बाःनं गुलि नं ई छ्यानादी, तसकं हे ‘क्वालिटी’ ई छ्यानादी । थौंकन्हय् झी तसकं लिमलाः धाइ । जि थम्हं हे खनाच्वना गुलिखे पासापिं, थःथितिपिं लिमलाः धकाः छेँय् ई तकं बीमफु धाइ । तर बाः न्ह्याक्व हे ब्यस्तसां जिमिगु निंतिं उलि हे ई बियादी, छेँय् वइबलय् जिपिं लिसे न्हिलाः ख्याः यानाः खँ ल्हानादी । अय्जूगुलिं जिपिं बाः–मांनाप सिक्क मिले जू । जिमि छेँजःपिनि दथुइ सकसिनं सकसिगुं मनया खँ थू थें जू, आं… यातकि अलंकार थू धाइ नि, अथे हे । सुयातं छुं छता यःसा बाःयात नं व हे ययाच्वनी, बाःयात यःगु जिमित नं ययाच्वनी ।

जिपिं मचाबलय् बाः गुलि भूमिगत जुयादी, गुलि ज्वना यंकी । चछि चछि छेँय् दइमखु । तर छेँय् लिहां झाइबलय् उलि हे न्ह्यइपुक ख्याः यानाः न्हिइकाच्वनादी । जेलं पिहां वइकुन्हु नं चच्छि जिपिं सकसितं तयाः जेलया खँ कनादी, जेलय् गज्याःगज्याःपिं मनूत नापलात धकाः कनादी । साहु महाजनतय् अन्यायय् लानाः अपराध यायेमाःपिं, खुँ डाँकात नापलाःगु खँ कनादी, उपिंलिसे नं पासापिं थें हे यानाः खँ ल्हानागु कनादी । जिमिगु निंतिं बाःनं यानादीगु थ्व हे अनुभवया खँ नं छगू शिक्षा थें जुइ ।

जिपिं मचामचाबलय्, अथे धयागु वि.सं. ३७–३८ सालपाखे जुइमाः, छक्वः बाःयात ज्वनायंकल । जिपिं बाःयात नापलायेत भद्रगोल जेलय् हे वना । बाःनं जितः व जिमि ततायात जेलय् दुने हे चाःहिइके यंकादिल । जिपिं च्यादँ गुदँति दुपिं मचात जूगुलिं जेलरं नं स्वीकृति बिल ।
मनूत जेलय् लात धालकि गुलि त्रास जुइ । आः छु जुइ धकाः ग्याइ । तर जिमित मचाबलय् हे बाः जेलय् लाःसां छुं मखुथें जुइ धुंकल । छाय्धाःसां उबलय् हे जिमिसं बाःयात राजनीतिक कारणं ज्वनायंकूगु धयागु सिइधुंकल । बाःनं बांलाःगु ज्याया निंतिं हे संघर्ष यानाच्वंगु धयागु थू । अथे जूगुलिं जिपिं ज्वनायंकल धकाः अपाय्सकं मग्याः । छक्वः बाःयात ज्वनेगु निंतिं छेँय् हे पुलिसत जायेक वयाः सर्च याःवल । उबलय् बाः छेँय् मदी । पुलिसतय्सं क्वथा क्वथाय् दुहां वयाः घाराघुरु यानाबिल, क्वथाय् दुगु सामान छ्यालबिछ्याल यानाबिल । अथे यानाबिउबलय् मांया ला ख्वये ला न्हिले ला जुइधुंकल । झिंनिदँ, झिंस्वदँ तिनि दुपिं जि व जिमि तता छतिं मग्याः । पुलिसतय् लिउलिउ न्ह्यःन्ह्यः जुयाः छेँ सर्च यायेत वारेन्ट ग्व धकाः लँ पं वना । उलि धयां नं छेँय् मात्तुमालाच्वंबलय् जिमिगु क्वथाया लुखाय् हे दनाः हाला, ‘का जिमिसं जिमि बाःयात थन क्वथाय् हे सुचुकातयागु दु, छिमिसं छु याये फु का या ।’

जिमि बाः सिक्क सिक्क हे न्हिलेमाःम्ह, न्हिइकेमाःम्ह । बाःया थेंज्याःगु ‘सेन्स अफ ह्युमर’ काचाक्क मेपिंके दइमखु । उकिं हे जुइ बाःनं सिक्क सिक्क न्हिइकीगु ख्यालः च्वयेफुगु । बाःनाप दइबलय् जिपिं न्हि जक न्हिलेगु । जिमि तता झन् सिक्क न्हिलेमाःम्ह । बाः अप्वः थें चान्हय् चान्हय् दुहां झाइ । चान्हय् दुहां वःसां त्यानु चाः, उसि चाः धयादी मखु, न्ह्यइपुक न्हिइकाः न्हिइकाः खँ ल्हानादी । जिपिं न्हिलेगु । सुनसान चान्हय् जिपिं न्हिलीगु सलं नापं छेँय् च्वंपिं तःबाःपिंसं छु जुल, छाय् न्हिलागु धकाः धयाहइगु ।

जितः ताः थ्व झ्वलय् जिमि मामं यक्व यक्व दुःख सिउगु दु । थ्व खँ कि जिमि मामं सिउ, कि बाःनं सिउ, कि जिमिसं हे सिउ । जिमित ब्वलंकेगु निंतिं मामं यक्व दुःख सियादीगु दु । बाः थःगु ज्याया झ्वलय् गुबलय् गन दइ धाये फइमखु । मचामचापिं जिपिं प्यम्ह मस्तय्त कःघानाः नं मामं बाःया ज्याय् सपोर्ट यानादी । छम्ह ल्हासा साहुया म्ह्याय् जिमि मामं बाःया ज्याय् गुबलें पंगः मथँसे पाउँ दयेकां जिल ला, धुं निलाः जिल ला, न्ह्यागुसां ज्या यानाः जिमित ब्वलंकादिल । जिमि दाजुपिंसं नं चिचिधिकःबलय् निसें प्रेसय् ज्या यानादिल । बाःनं प्रेस तयेधुंकाः जिपिं दक्वसिनं धयाथें बाय्न्डिंगया ज्या याना । नेता धाःसां, न्ह्यलुवा धाःसां बाः थः हे नं अथे ज्या यानादीम्ह जूगुलिं जिमि नं ज्या यायेत थाकु मचाः ।

जिमित ब्वलंकेगु निंतिं जिमि मामं गुलि दुःख सिल धयागु जिमिसं सिउ । गुलि ख्वल धयागु जिमिसं खं । थज्याःगु दुःखया इलय् नं जिपिं भ्वछिं न्हिला हे च्वना । बाय्न्डिंग यायेबलय् नं जिपिं भ्वछिं च्वनाः हे बाय्न्डिङ्ग यायेगु, बाः नं छु छु खँ ल्हानाः न्हिइका च्वनादी । भतिचा ई दत धाःसा चाःहिउ वनेगु । बाःनं रिक्साय् तयाः चाःहिइके यंकादी । उकी हे न्ह्यइपुकेगु । गुबलें आइसक्रिम छकू नयाः नं न्ह्यइपुकेगु । थथे चिचिधंगु खुसीइ नं जिमिसं जिन्दगीया ‘इन्जोए’ याना, जिन्दगी लसतां हना । थथे चिचिधंगु लसताय् नं जिन्दगीया ‘इन्जोए’ यायेगु स्यंगु जिमि बाःनं हे खः । बाःनं बियादीगु शिक्षा, मामं याःगु दुःख स्वयाः जिपिं प्यम्हेसितं न्ह्यागु स्थितिया नं सामना यायेफयेका बिउगु दु । उकिं जिमित जिमि मां–बाः प्रति तसकं गौरव दु ।

अपाय्धंगु चुनावया इलय् बाःयात नुगःचुया समस्या खनेदत । अज्याःगु इलय् जिमि मामं छु जक यात धयागु खँ कल्पना तकं याये थाकु । बाःयात नकेगु त्वंकेगु निसें बिचाः यायेगु निंतिं लिउलिउ न्ह्यः न्ह्यः जुयादिल । अथे बाः नं थःगु संघर्षया झ्वलय् यक्व हे सास्ति नयेमाल, यक्व हे अपमान फयेमाल । जिमि अजि (बाःया मां) मदुगु इलय् बाःयात ज्वनाः कुनातल । झिंस्वन्हुया तिथि तकं याके मबिइकेत स्वःगु खः । उबलय् बाः जेलय् हे अनसन च्वनादिल, अले जक पुलिसतय्सं घेरे याकाः झिंस्वन्हुया तिथि याकेबिल ।

बाःयागु संघर्षया दौरानय् जिमि मामं यक्व दुःख सिल, जिमि तःधिकःम्ह दाजुं यक्व दुःख सिल । जि ला दकलय् चिधिकःम्ह जुल, थ्व ल्याखं जिं ला मेपिंसं स्वयां यक्व सुविधा काये खं धायेमाः । जितः आखः ब्वनेत ध्यबा बिइगु हे जिमि दाजुपिंसं ज्या यानाः कमे यानाः बीगु खः ।
थौंकन्हय् मनूतय्सं तसकं लिमलाः, छेँय् ई हे बीमफु धकाः धाइगु ला जितः उपिं तसकं स्वार्थीपिं खः धयाथें ताः । अपाय्धंगु शान्ति वार्ता जुयाच्वंगु इलय् नं बाः छेँय् हे लिहां झायादी । छेँय् लिहां वइबलय् छम्ह साधारण व्यक्ति थें जुयाः लिहां झाइ । अले छेँय् बहनी जा नयेबलय् सकलें छथाय् च्वनाः उलि हे हाँसीखुसी यानाच्वंगु दइ । कन्हय् अपाय्धंगु भाषण बिउ वनेमानिगु जुइ, तर जिमि बाःनं गुबलें जितः याकःचा त्वःताबिउ, जितः डिस्टर्ब यायेमते धाःगु आःतक मताः । उकुन्हु हे जक झिंनिन्हुया दुने प्यपु ख्यालः च्वयाबिया हँ । बाः नं व ख्यालः गुबलय् च्वल, जिपिं हे अजू चाः । जिपिं न्ह्याबलें नापं हे दु, जिमि चिचिधिकःपिं मस्तय् छेँ बाःनाप उलि हे ख्याः यानाच्वंगु दइ । उकन्हु विश्वकप जुयाच्वंगु इलय् जिमि कायलिसे फुटबलया बारे उलि हे खँ ल्हानाच्वंगु दइ, मस्तय्सं अन हे च्वनाः भिडियो गेम म्हिताः हाःहू यानाच्वंगु दइ । तर उमित गुबलें नं छिपिं छक्व पिहां हुँ धयामदी, अन हे च्वनाः च्वयाच्वंगु दइ । अथे यानाः थ्व ख्यालः गुबलय् च्वये सिधयेकल धयागु जिमिसं मसिउ । उकिं जिमि बाः धाथें हे गजबयाम्ह अजू चायापुम्ह मनू थें ताइगु । बाः नं धाथें गथे यानाः ‘स्ट्रेस म्यानेजमेन्ट’ याइगु जुइ धयागु खँ लुमनीबलय् जि तसकं तसकं हे अजू चाइगु । उकिं जितः गुबलें गुबलें ताइगु, बाःनं छुं च्वइबलय्, देशया बारे छुं सोचे याइबलय् ध्यानया अवस्थाय् वनीगु जुइमाः ।

बाःनं मस्तय्त गुलि ई बियादी, मांयात नं उलि हे ई बियादी । भतिचा फुर्सद दत धाःसा मांयात चाःहिके यंकादी । मांया सिरियल स्वये यः धयागु बाःनं सिउ, उकिं मांलिसे च्वनाः सिरियल नं स्वयाबी । बाः व मांया छगू कथंया ‘अन्डरस्ट्यान्डिंग’ दु । निम्हेस्यां थःथवय् गुलि फु उलि, गय् यानाः जिउ, अय् यानाः ग्वाहालि यायेगु । जिमि बाःनं धर्म माने यानादी मखु, तर मांया धर्मय् श्रद्धा दुसा थःम्हं गुकथं ग्वाहालि यायेफु यानाबियादी । जिमि मां ला छम्ह बौद्धमार्गी जुल । मां गनं द्यइथाय् वंसां, विहारय् वंसां बाःनं मांयात पासा कथं नापं झायादी । द्यः हे पुमज्याःसां मांयात पिया च्वनादी । अथे हे मां नं त्यानु मधासे, उसि मचासे बाः नापनापं गन गन जुलुसय् झायादी । घन्टनघन्टन तक न्ह्यः झुकुझुकु वयेक भाषण न्यनाच्वनादी । थथे यानाः मां–बाःनं वं वयात वं वयात साथ बियादी ।

छक्वः द्वन्द्वकालय् माओवादी अध्यक्ष प्रचन्ड हे छेँय् वल । बाः छकू क्वथाय् वनाः प्रचन्डलिसे खँ ल्हानाच्वनादिल । जिमि मन भचा भाराभारा मिं । अथे खःसां बाःलिसेया संगतं खःला छु खः, बाः गथे निडर खः, अथे हे जिपिं नं अपाय्सकं मग्याः । जिपिं प्यम्हं तःकेहेँपिं तलय् कःसिइ वनाः सुं मनूत वइ ला धकाः स्वः जुया । बाः नापलायेत वःपिं न्ह्याम्हेसिनं मामं च्या त्वंके यंकाच्वनादी । प्रचन्ड वःबलय् नं च्या ज्वनाः क्वथाय् झायादिल । क्वथाय् थ्यनेवं प्रचन्डं नमस्ते भाउजु धयादिल । मामं उबलय् हे धयादिल, ‘छिकपिं अपाय्धंगु जनयुद्ध धकाः बन्दूक ल्ह्वनाजुल, आः जनतायात धोखा बियाः बन्दूक दिके दइमखु । जनतायात गुबलें धोखा बिइ दइमखु ।’

मामं अथे धयादीबलय् बाः हे अजू चाल । मामं गुबलें अथे राजनीतिक खँ ल्हानादी मखु, तर प्रचन्ड वःबलय् अथे धयादिल हँ । बाः नापया संगतं हे जुइ, मांयाके नं भचाभचा राजनीतिक चेतना वःगु जुयाच्वन ।

वि.सं. २०६२–०६३ या आन्दोलन लिपा छक्वः बाःयात राष्ट्रपति दयेकेगु धयागु नं खँ वल । तर बाःनं स्वीकार यानामदी । बाःनं थः ६० दँ दुगु इलय् हे सक्रिय राजनीतिं संन्यास कायेगु धयादी धुंकूगु खः । अथे जूगुलिं बाःनं राष्ट्रपति जुइत नं अस्वीकार यानादिल । जिमित नं बाःनं छुं पद कायेमाः धयाथें मताः । छक्वः स्वास्थ्यमन्त्री जूबलय् बाः लिमलाक्क ब्वाँय् जूगु खनाः मां आजित जुइधुंकल । उकिं मांयात नं बाःनं छुं पद कायेमाः धयाथें मजू ।

थौंकन्हय् ज्याथया उमेरय् नं मां–बाः उलि हे न्ह्यइपुक च्वनादी । निम्हेसिकें ततःधंगु ल्वय् दु । निम्हेसितं नुगःचुया समस्या दु । अय्सां वं वयात वं वयात साःसाःगु नकाच्वनी । छकः निकः छकूचा नये जिउ धाधां वं वयात वं वयात नकाच्वनादी ।

बाः छेँय् तसकं तसकं न्ह्यइपुका च्वनादीसां नयेगु छता धाःसा ज्वरे यायेमसः । न्हापा तःजः दुगु छेँय् च्वंच्वनादीगुलिं जुइ, अपाय्सकं थम्हं ज्वरे यानाः नयेम्वाः । अथे जूगुलिं छुं ज्वरे याये मसः । छक्वः जिपिं छेँय् सुं मदुबलय् बाःया नये पित्यात जुइ ला छु खः, ख्येँ छगः हयाः उकी ह्वः खनाः कचिकं ख्येँय् सुरुप सुरुप साला त्वनाच्वनादिल । ख्येँ छगः नं बुकाः नयेमसः । अज्याःम्हेसिनं छन्हु जिमित सरप्राइज बीगु धकाः खाया ला न्याना हया दयेकादिल । नये त्यनाबलय् ला खाया ला हलुवा जुयाच्वन ।

बाः पिने गुलि निस्वार्थम्ह, सहनशीलम्ह, भिंम्ह मनू खः, छेँय् नं अथे हे भिंम्ह मनू खः । मेपिं थें पिने पिने जक भिं जुयाः छेँय् थःगु पुरुषार्थ क्यनीम्ह मनू मखु । पिने पिने मिसा अधिकारया खँ ल्हानाजुइ, अले छेँय् धाःसा थः कलाःयात हे शोषण यानाच्वनीपिं झीसं गुलि खना, तर बाः अथे मखु । बाःनं मांयात उलि हे सम्मान यानादी । छक्वः उदाय्तय् जनगणना जूबलय् बाः नं छेँय् मुली सु धाःबलय् मांया नां नीलशोभा तुलाधर धकाः च्वकादिल । मामं छेँया मुलि ला छि हे मखुला धकाः धाःबलय् धयादिल, ‘छेँय् च्वनाः फुक्क कःघाना च्वंम्ह छ, अले जि गथे यानाः छेँया मुली जुइ, उकिं छ हे थ्व छेँया हामा खः ।’

जिं च्वय् नं न्ह्यथना बाः पिने गथे खः, छेँय् नं अथे हे खः । पिने भाषण बीबलय् गुलिखे इलय् बाः ख्वयादी । बाः पिने गथे संवेदनशील, छेँय् नं अथे हे संवेदनशील । छेँय् नं अथे हे ख्वयादी । बाः–मां निम्हं प्याखं स्वयाः मिखा जायेक ख्वबि तयाः च्वनादी । छुं न्ह्यइपुगु जुल कि नं ख्वये वः, मस्तय्सं छुं बांलाःगु यातकि नं ख्वये वः । बाः छेँ नं उलि हे संवेदनशील । उकुन्हु बाःया बुन्हिकुन्हु जिमि तताया झिस्वदँ दुम्ह म्ह्याय् लुमनां छपाः तःपाःगु कार्डबोर्डय् थःगु व बाज्या किपा तयाः बाज्या छ गुलि यः, छ जिमिगु निंतिं प्रेरणाया स्रोत खः धकाः खुपु न्हय्पु कविता च्वयाः देछा बिल । व स्वयाः बाःया मिखां ख्वबि सुलुसुलु वल ।

जिमिगु निंतिं छेँय् बाः छम्ह ‘बाः’ हे जक खः । प्यम्ह मस्तय् सामान्य अबु, जिमि मस्तय् यःम्ह बाज्या । तर थौं बाःया ज्याःजंक्वया झ्वलय् बाःया नागरिक अभिनन्दन जुइत्यंगु खंबलय् जक धाथें जिमि बाः गपाय्धंम्ह मनू धयाथें जुल । बाःया अभिनन्दनया निंतिं उलिमछि मनूत ब्वाँय् जुयाच्वंगु खंबलय् ‘ओहो, जिमि बाः ला धाथें तःधंम्ह मनू खः’ धयाथें जुल । थौंकन्हय् बाःनं उबलय् यानादीगु खँ मेमेपिनिगु म्हुतुं न्यनेबलय् ‘ओहो बाः नं छु छु जक याःगु’ धयाथें जुइगु ।

‘थः भिन कि जगत भिनी’ धाइ नि । अथे बाः धाथें भिंम्ह जूगुलिं वय्कःयात थथे सकसिनं हनाबना तःगु खनाः जिपिं तसकं तसकं हे लय्ताः । बाःयात हनाबना तयाः माया याःगु खनाः, थथे अभिनन्दन यायेत्यंगु खनाः सकलें प्रति जिपिं तसकं तसकं कृतज्ञ दु ।

तेजनारायण महर्जनलिसे जूगु खँल्हाबल्हाया लिधंसाय्