टिष्टुंगया झिनिदँया देवीप्याखं

टिष्टुंग छगू प्राचीन व ऐतिहासिक बस्ती । बज्रबाराही द्यः थनया आराध्यदेवी । प्यखेरं जंगल, दथुइ सम्म भूमि, ख्वाउँगु हुस्सुं लसकुस याइगु मकवानपुर जिल्लाया उत्तरी भेगया धार्मिक, सांस्कृतिक सम्पदाया लिसें स्वच्छ शान्त लकसया बस्ती टिष्टुंग ।

विविध जातीयता दथुइ एकरुपताया क्वातुगु सम्बन्धं धस्वाना कृषि पेशां थःपिनिगु जीवनयात धिसिलाकाच्वंपिनिगु बस्ती । थन जोशी, कर्माचार्य, ज्यापु, श्रेष्ठ, जोगी, खड्गी, गोपाली, गमाल (हाल बलामी), बिडारी, सुवेदी, उप्रेती, क्षेत्री अधिकारी, तामांग व मगर आदि जातिया बसोबास दु ।

येँया उकुसमुकुस धू व कुं वाक्कदिक्क जुयाच्वंपिं मनूत त्रिभुवन राजपथया सातघुम्ती लँपु लिनावनेवं ५८ किलोमिटर धुंकाः खुल्ला थासय् थ्यनीगु बस्ती खः टिष्टुंग । थ्व हे प्राचीन बस्तीया आराध्यदेवी बज्रवाराही द्यःया जात्रा टिष्टुंगय् स्वदँय् छक्वः जुइ ।
चन्द्रमासया तिथियात आधार कयाः हनीगु जात्रा हे बज्रवाराहीया जात्रा खः । स्वांयाः पुन्हिया लिक्कसं लाःगु शनिवारयात आधार कयाः स्वन्हु तक हनीगु जात्रा टिष्टुंगया बज्रबाराही जात्रा खः । बज्रवाराहीनाप स्वाःगु थ्व हे जक छगू जात्रा मखसें बज्रबाराहीया नामं हे झिंनिदँ य् छक्वः बौ थनेगु जात्रा व झिंनिदँया देवीप्याखं जात्रा खः ।

१२ दँय् छक्वः साउनं बौ थनेगु जात्रा क्वचायेवं मेगु दँया साउनंनिसें झिंनिदँ देवीप्याखंया नितिं अभ्यास यायेगु याइ । अनं लिपा बैशाखं प्याखं न्हापां वज्रवाराही खतय् क्यनाः झिंनिदँ देवीप्याखंया शुरुवात याइगु खः । थ्व देवीप्याखंया मू द्यः कथं गणेश, कुमारी, बज्रवाराही, इन्द्रायणी व भैरव । हरेक द्यःपिनिगु गुथि अलग अलग हे दु । गथे कि गणेश गुथि, कुमारी गुथि, बाराही गुथि, इन्द्रायणी गुथि व भैरव गुथि । गुथि अलग दु थें द्यःपिनिगु लागा वा खः नं व्यागलं थासय् हे दु ।

झिनिदँया देवीप्याखं पिहाँ वयेवं न्हापां बाराही खतय् नी क्यनेमाः अथेहे प्याखं दकलय् लिपां समापन धकाः द्यः दुहां वनेगु इलय् नं बाराही खतय् हे क्यनेमाःगु परम्परा दु । द्यःपिनिगु लागाय् वा द्यःपिन्त ब्वनाय् क्यनीगु प्याखं निचाः तक क्यनेगु याइ । अले छन्हु सुलं च्वनी । हानं मेगु थासय् क्यनेगु याइ । थुकथं परम्परा कथं वाराही खत, भैरव खः, गणेश खः, इन्द्रायणी खः, कुमारी खः (निगू खः दु छगू टिष्टुंगय् मेगु पापुंगय्) न्याम्ह द्यःया लागाय् क्यने धुंकाः तिनि विभिन्न थासय् ब्वनाया लिधँसाय् यंकीगु चलन दु । गथे कि पिनेया लागाय् धकाः टिवांगय्, लिलाखेल, भट्टवाल, कुन्छाल चितलांग व पालुंग खः । न्हापा न्हापा चन्द्रशमशेरया पालय् तक ला येँय् नं हयाः क्यनेगु चलन दुगु खः लिपा चन्द्रशमशेरं येँय् तक वइबलय्या खर्च व्यवस्थापन याये मफुगु कारण क्यनाः येँय् प्याखं क्यनेगु दिकूगु खँ सीदुगु दु ।

थुगु झिंनिदँया देवीप्याखंया मू द्यःपिन्त पीत्वाः धायेगु चलन दु । पीत्वाः मूद्यः खःसां दक्वं द्यःपिन्त निर्देशित याइम्ह मू पात्र धामी हे खः । थन धामी धकाः महर्जन जातिया जुइ । धामीयात टिष्टुंगय् भैरवया प्रतीक कथं नालातःगु दु । छुं नं ज्याखँया निंतिं धामीया उजं मकायेकं याये मज्यूगु मान्यता आः तकं नं दनि । धामीया निर्देशनय् हे द्यःप्याखंया नितिं शिक्षा व दीक्षा काःपिं पीत्वाः, बेतालया लिसें मेमेगु कलाकारतय्सं सम्पूर्ण ज्याखँ न्ह्याकीगु खः । अथेहे धामीं नवाःगुयात आचाजु (कर्माचार्य) पुजारीं स्थानीययात न्यंकीगु खः ।

झिंनिदँया देवीप्याखं हुइकेगु धइगु लिपाया नितिं धामी तयार यायेगु कथं कयाच्वंगु दु । तप्यंक धायेगु खःसा १२ दँया प्याखं क्यनेगुयात धामीया प्रतिपादन यायेगु धायेगु यानाच्वंगु दु । थुगु प्याखं हुइकेगु झ्वलय् पीत्वाःयात गुगु शिक्षा व दीक्षा बिइ व हे दुम्ह धामीं थःगु अन्तिम अवस्थाय् द्यः जूपिंत पुस्ता हस्तान्तरण याइगु कथं कयातःगु दु । थ्व प्याखं मात्र पीत्वाःया प्याखं हुइकेगु जक मखसें उगु देवीप्याखंया लिसें सत्तलसेन महाराजया लोकबाखंया आधारय् दयेका तःगु गीति नाटक नं खः ।ं खिं बाजं व म्वाहालिया लिसें विभिन्न राग तालया लसय् संवाद यानाः व बाजंया तालय् ल्हाः तुतिया मुद्राया आधार ल्हुइगु प्याखं खः ।

भिंmनिदँया प्याखं निगू ब्वय् ब्वथलातःगु दु ।

न्हापांगु ब्वय् देवगण पात्रपिं महेश्वर, ब्रम्हा, विष्णु, इन्द्र, पार्वती, गंगा, सरस्वती, लक्ष्मी व पीत्वाःपिं अर्थात न्याम्ह द्यःपिं गणेश, कुमारी, बज्रवाराही, इन्द्रायणी व भैरव । सहयोगी पात्र कथं बेताल । अथेहे निगूगु ब्वय् सत्तलसेन महाराजया लोकबाखंयात प्रस्तुत याइगु खः ।
समरसेन, कर्णसिंह व वघरी जुजु स्वम्ह जुजुया बाखंयात प्रस्तुत यायेत विभिन्न पात्रत व थाय् अले उकियात कथं हंके कथं अन्य सहयोगी पात्रतय्गु भूमिका प्रस्तुत यानातःगु दु ।

अःपुक व चीहाकलं थुइकेगु खःसा स्वम्ह जुजुपिं मध्ये मू जुजु समरसेन खः । वया काय् राजकुमार छम्ह दु । अथे हे मेम्ह जुजु खः कर्णसिंह । वया स्ववर्ण केशरी नांया म्ह्याय् छम्ह दु । वया म्ह्याय्या नं निम्ह सखीपिं दु कुनकुनेनी व कनकनेनी । अथेहे वघरी जुजु दु गुम्हसिगु भूमिका गितिनाटकय् कर्णसिंहया अन्त धुंकाः जक वइ । तप्यंक धायेगु खःसा सत्तलसेन महाराजया लोकबाखनय् थुपिं हे स्वम्ह जुजुपिं लिसें वया छेँजःपिनिगु थी थी घटनाक्रमयात न्ह्यब्वयातःगु खनेदु ।

सत्तलसेनया काय समरसेन मू पात्र । समरसेनया नं छम्ह काय् राजकुमार दु । राजकुमारं लः ज्वनावःपिं मिस्तय्गु धम्प तछ्यानाबिइ । थ्व क्रम न्हिथं जूगुलिं हारेचायाः जुजुयाथाय् विन्ति या वनी । राजकुमारया पहलं दिक्क चाःम्ह जुजुं मन्त्रीयात सःता पिने शिला च्वयेत धाइ । उगु शिलाय् मन्त्रीं ूसोही राजपुत राजवंश होगा तो हमारी राह आयेगा, सोही राजपुत राजवंश नहिं होगा तो कनकपुर लोहासुर के देश जायेगा धकाः च्वया वइ ।

उबलय् हे मेम्ह छम्ह मनुखं थुकिया थ्याक्क अःखः ‘सोही राजपुत राजवंश होगा तो कनकपुर लोहासुर के देश जायेगा नहीं तो हमारे राह आयेगा’ धकाः च्वयावनी ।

थुकथं राजकुमारं व शिलाय् च्वयातःगु खनेवं थः राजपुतया लिसें राजवंशया जूगुलिं विदेश वनेगु धकाः वनी मन्त्रीत स्वम्ह बुद्धसिं (१२ दँ न्ह्यः खंम्ह मनूया ख्वाः खनकि लुमंके फुम्ह), चित्रसिं (थःगु कलां सुयात गन तक न्ह्याः पलखं अन ब्वयेफुम्ह वा थ्यंकेफुम्ह) व गुणपाल (सीम्ह मनूया क्वँय् छकू जक दुसां उकिइ प्राण तयेफुम्ह) ज्वना ।

मेम्ह पात्र कर्णसिंह । कर्णसिंह व लोहासुरया दथुइ युद्ध जुइ । लोहासुरं कर्णसिंहयात स्यानाबिइ । वया म्ह्याय् स्ववर्ण केशरी व वया सखीपिं कुनकुनेनी व कनकनेनीयात तकं हरेयाना थःगु लागाय् यंकी । अले धर्मपुत्री कथं लहिनातइ ।

मेखे समरसेनया काय् राजकुमार विदेश वनाच्वंम्ह वनविहाल(शिकार) वनेगु झ्वलय् कर्णसिंहयात लोहासुर राक्षसं हरेयाना यंकल धैगु खँ न्यनाः थःपिनिगु नं ज्यानया सुरक्षाया नितिं चान्हय् पिवाः च्वनेगु याइ । पिवा च्वनेगु झ्वलय् हे किसि छम्ह खनी । शिकारया आसां लिउलिउ वंवं लोहासुरया लागाय् हे थ्यनी । अन हे राजकुमारी स्ववर्णकेशरी नापलाइ । निम्हसिया दथुइ यःत्यः जुइ । इहिपा जुइ । धर्मअबु लोहासुरं खनकि राजकुमारयात नयाबिइ धकाः ग्याःचिकु क्यनेवं राजकुमारं लोहासुरया प्राण छुकी दु धकाः रहस्य न्यंकेछ्वइ । राजकुमारीं धर्मअबुया प्राण दुरुल्वहंया थामय् दुने च्वंपिं स्वम्ह भम्बः मध्ये छम्हसिके दु, छम्ह आकाशय्, छम्ह पातालय् मेम्ह भूमी च्वनी भम्बःयात स्यायेवं लोहासुरं प्राण त्याग याइगु खँ कनी । राजकुमारं दुरुल्वहंया थांयात पाला बिइवं छम्ह आकासय् छम्ह पातालय् व मेम्ह भूमि हे उखेंथुखें जुयाच्वनी । क्यबय् च्वंम्ह राजकुमारी भम्बलं अलमल यानाच्वन धकाः तुफिं दायाः स्यानाबिइ । थुकथं लोहासुरया अन्त म्ह्याय्म्ह पाखें हे जुइ । धर्मअबु सीगुलिं स्ववर्णकेशरी म्वःल्हुइत खुसिइ वनी ।

स्ववर्णकेशरी म्वःल्हुइगु इलय् थःगु छपुचःचा सँ हायाः खुसिइ चुइका यनी । व हे प्वालाप्वाला थीगु सँ ज्वना धोबी जुजु वघरीयाथाय् वनी । धोबीं जुजुया वसः हियाच्वनागु इलय् सँ चुइकाहःगु कयाहयागु धासें सँ हे उलि बांलाम्ह मिसा धात्थें गुलि बांलाइ धकाः जुजुयात धायेवं वघरी जुजुया व मिसा नापलाये मास्तिवइ । उकिया निंतिं विद्या मोहनीयात झिके याइ । विद्या मोहनी राजकुमारी स्ववर्णकेशरी नापलानाः राजकुमारया प्राण छुकिइ दु धकाः भाःतम्हेसित न्यंकेबिइ । भातम्हेसिके वयागु प्राण शक्तिवाणय् दु व च्याकलकि जि सिइ धकाः गुह्य खँ न्यना विद्या मोहनीयात कनी । विद्या मोहनीं व शक्तिवाण च्याकाबिइ । थुकथं राजकुमारया नं अन्त जुइ ।

राजकुमारया अन्त धुंकाः वघरी जुजुयाथाय् ब्वना दु धायेवं राजकुमारी स्ववर्ण कुमारीं देशय् दक्व दुपिं ब्रम्हचारीतय्त भोजन याकल कि जक जुजुयाथाय् वनेगु धकाः थः व पासापिं धर्मशालाय् च्वनाच्वनी ।

राजकुमारीया अज्याःगु शर्त न्यना वघरी जुजुं दक्व ब्रम्हचारीतय्त भोजन यायेत आमन्त्रण याइ । अन हे राजकुमारया न्हापायापिं स्वम्ह मन्त्रीत गुपिं राजकुमारनाप विछोड जुइधुंकाः ब्रम्हचारी जूवंगु खः इपिं नं वइ । अन हे राजकुमारीयात खनेवं ध्यान याना स्वइ । खः धइगु पक्का जुइवं स्वम्हेसिनं राजकुमारी नाप म्हसिकाया कालबिल याइ । अले राजकुमारीयात विद्या मोहनीं हे झी राजकुमारयात स्याःगु खः धइगु रहस्य कनाबिइ ।

चित्रसिंहया विद्यां हे मृगआसनय् तया विद्यामोहनीयात आकासय् ब्वयेका अन क्वफानाः स्यानाबिइ ।

मेखे समरसेनया परिवारयात नारद ऋषिं वया काय् सीधुंकल धइगु सन्देश न्यंकी । सकलें खोलो ख्वयेगु धकाः ख्वइ । थबलय् हे नारद ऋषिं बज्रबाराही द्यःया आराधना यातधाःसा सीधुंकूम्ह काय म्वाये फु धकाः लँपु क्यनाबिइ । अले जुजु व परिवारं वज्रवाराहीया आराधना याइ । द्यःपिंसं प्रत्यक्ष दर्शन बिइवं वरदान फ्वनी । द्यःपिं सकसिनं वरदान बिइ । राजकुमार हाकनं म्वाइ ।

थुखे वघरी जुजुं थःम्हं यानागु ज्याय् प्रायश्चित याइ । राजकुमारं थः सिनां नं मन्त्रीतय्गु ग्वाहालिं व जुजुया बज्रबाराही द्यःया आराधनां थःगु हाकनं प्राण लिहाँ वःगुलिं लसतां स्वम्ह मन्त्रीया इहिपा यानाबिइ थुकथं लोकबाखंया अन्त जुइ ।

प्याखनय् जुजुपिनिगु घटनाक्रमया लिसें दथुइ दथुइ न्ह्यइपुकेत सहायक पात्र कथं बोसी (डुंगा दयेकीपिं), खड्गी (नाय्खिं च्वयेकेगु ज्या याइपि), शिकारी, धोबीया नं भूमिका दु ।

टिष्टुंगया द्वारे राधाकृष्ण जोशीया सन्तति कजि प्रमोद जोशीया कथं लिच्छिवीकालीन थ्व झिंनिदँया प्याखं थाय्थासय् क्यनेत करिब २२ लाख आर्थिक खर्चया आवश्यक जू । आर्थिक खर्चया व्यवस्थापन आः तक सु पात्र जूपिं खः वय्कःपिंसंं स्थानीयपिंके हे चन्दा स्वरुप फुपिंसं फुकथं तःगुलिं व्यवस्थित जुयाच्वंगु खँ कनादिल । न्हापान्हापा ला सकसिनं थःगु मौलिक प्याखं खः पुर्खांनिसें न्ह्यानाच्वंगु आस्था कजं यानाच्वन । तर न्ह्याबलें आस्थां जक नं प्याखंयात निरन्तरता बिइगु धइगु थौंकन्हय्या परिवेशय् उचित मजूगु हुनिं यानाः पात्रपिंत चासि नयेत धकाः म्हं १२५ तका नगदया ल्याखं बिइगु व्यवस्था जूगु दु ।

जोशीजुं धयादी ‘छुं नं स्थानीयया जात्रा वा प्याखं मात्र स्थानीयया दायित्व मखसें राज्यं कायेमाः अले जक स्थानीयपिं जागरुक जुइत अःपुइ । उकिं थुगुसी स्थानीय नगरपालिकायात ग्वाहालि फ्वनागु दु । स्थानीयपिं पाखें उठेजूगु रकम अपुग नगरपालिकां व्यवस्था यानाबिइगु आश्वासन ६ नं वडाया नायः शशीधर सुवेदीं बिउगु दु । ू

झिंनिदँया देवीप्याखंया धामी, भाषागुरु व पात्रत नाप खँल्हाबल्हा

धामी (मधुराम महर्जन, ७० दँ)
थ्व झिंनिदँया देवीप्याखं धामी प्रतिपादनया निंतिं हुइकिगु प्याखं खः । धामीया अन्तिम अवस्थाय् पीत्वाः जुइधुंकूपिं सुयात ल्हाः बियावन लिपा वं हे धामी जुयाः दक्वं जात्राया अगुवाइ यायेमाः । प्याखंया निंतिं खुला न्ह्यःनिसें विभिन्न चरण पूरा यानाः आखाछेँय् तयाः अभ्यास यायेमाः पीत्वाः जुइपिं कलाकारतय्सं ।
टिष्टुंगया दक्वं जात्राया नितिं आः तक १८ म्ह कजिपिन्सं नयेत्वनेगु, पीत्वाःया वसःया लिसें कलाकारया वसःया दक्वं मगाःमचाःया खर्च व्यवस्थापन यानाच्वंगु दु ।

भाषागुरु (बाबुलाल श्रेष्ठ ६९, दँ)
लोकबाखनय् दुथ्याःगु संवादया च्वमि । न्हापान्हापाया हस्तलिखित संवाद दुगु कापि तंगु कारणं १२ दँ न्ह्यः थःम्ह सत्तलसेन महाराजया लोकबाखंयात आधार कयाः दक्व पात्रया संवाद च्वयागु कनादी । पात्रपिंत इमिगु भूमिका कथं संवाद बिइगु । नाटक ज्वःछि लिउने च्वनाः निर्देशन बिइगु थःगु जिम्मेदारी धयादिल ।

भैरव (सुनिल कुमार महर्जन,३१ दँ)
प्याखंया अभ्यासया नितिं खुला न्ह्यःनिसें ई बिइमाः । प्याखं हुलेगु छन्हु न्ह्यः द्यःसिं कायेगु जुइ । उकिया निंतिं छन्हु न्ह्यवंनिसें छुं मनःसे चान्हय् पशुपति व उन्मत्तेश्वरय् वनाः सुनांनं मखंक पीत्वाः व गुरुपिं जक वना म्वः ल्हुइगु यायेमाः । पीत्वाःपिं दबुलिइ वलकि म्ह खाइगुया कारण न्यनाबलय् ‘म्हय् तन्त्रशक्तिं सम्मोहित जुया च्वनीगु’ धयादिल । तर दिमाग चेतनशील हे जुइ हँ । द्यःसिं कायेगु इलय् ख्वाःपाःया लिसें आचाजुं जिमित नं द्यःगालय् न्ह्यःने तयाः कचिका ज्वंकाः ५४ क्वः तक मन्त्र सालिइ । थुकिं याना हे बाजं व रागया तालय् जिमिगु म्ह खाइगु खः ।’

बज्रबाराही (देश बहादुर महर्जन)
बज्रबाराही द्यःया भूमिकाय् न्हापांखुसिइ् म्हितादीम्ह कलाकार । न्हापा १२ दँया प्याखनय् मेमेगु कलाकारया भूमिकाय् म्हितागु अनुभव कयादीधुंकूम्ह खः । प्याखंया ब्वय् पीत्वाःपिंस बच्छि म्हयात लिउने चाःतुकाः ल्हुइगु न्हूगु पहःयात कयाः न्यनागु न्ह्यसलय् ‘थनया प्याखनय् द्यःपिं प्याखं हुलेगु झ्वलय् गुरुुं म्हया लचकता वयेकेत भचा म्हयात बाम्ह लिउने तुला प्याखं हुलेगु कथं अभ्यास याकूगु खः, गुकिं यानाः पुचः प्याखं हुलेबलय्या मू आकर्षण कथं खनेदयाच्वंगु दु ।

कुमारी (राजकुमार गोपाली)
पापुंग निवासी राजकुमार गोपालीया न्हापांगु कुमारी जुयाः प्याखं हुलेगु अनुभव खःसां बाज्यापिनिगु पालंनिसें प्याखं हुलेगुलिइ सहभागिता दयाच्वंगु जुयाच्वन । वय्कलं धयादी ‘न्हापा बाज्याया पालय् ज्याला बियाः हुइका च्वंगु तर आः जि हे हुलेगु धकाः वयागु । द्यःप्याखं हुलाः खास हे आर्थिक व्यवस्था ला मदु तर चासि नयेत धकाः १२५ दां बियातःगु दु । तसकं न्ह्यइपुसे च्वन , थःम्ह नं थः पुर्खां ल्यंकाथकूगु संस्कृतियात न्ह्याकेगुलिइ योगदान बिइ खंगुलिं ।ू

जुजु कर्णसिंह (शिवराम श्रेष्ठ, २६ दँ)
प्याखनय् थःगु भूमिका चीहाकः जूगुलिं संवाद थःगु न्हिथंया ज्या धुंकाः जक कण्ठ यायेगु जुयाः उलि थाकु मजू ।

स्ववर्णकेशरी (श्रवण कुमार बलामि, २४ दँ)
अबुया पालंनिसें लोकबाखंया पात्र जुया अभिनय याये धुंकूगु खः कनादीम्ह श्रवण कुमारं थम्हं नं राजकुमारी स्ववर्णकेशरीया भूमिकाय् म्हितागु खँ कनादिल । मिजंम्ह मिसाया भूमिका यायेबलय् भछा मछिं थें च्वनीगु स्वाभाविक हे खः । उकिसनं चिकुगु इलय् लुमुक लँ फिइ मदइगु हुनिं भचा थाकुगु अनुभव नं जुल । हाकनं स्ववर्ण केशरीया संवाद हे दकलय् अप्वः १९ पेजया संवाद कण्ठ यायेमाः । थाकुगु भूमिका जूगुलिं काचाक्क सुनांनं उगु भूमिकाय् म्हितेगु आँट मयाः । जितः हे नं न्हापांगु निला तक ला संवाद हे कण्ठ मजुल । लिपा आखाछेँय् खा छम्हेसिगु बलि बियां तिनि याउँक दक्वं संवाद कण्ठ जुल ।

रेखा शाक्य

च्वमिया मेमेगु

• नगरकोटय् जिगु क्वाःनाखं मिंनःगु छेँ