ने. सं. ११४४ कौलाथ्व चौथी -

ल्हासाया मौद्रिकरणय् नेवाः व्यापारितय् योगदान

नेपालं सँदेशय् थःगु मुद्रा निर्यात यानाच्वंगु खँ आर्थिक इतिहासय् झीसँ ब्वनेदु । नेपाल मण्डलया नेवाः राज्य येँ, यल, ख्वप जक मखु गोर्खा राज्यं समेत थःथःगु वोहदां सँदेशय् छ्वयाच्वंगु इतिहास झीके दु । परन्तु लिपा सँदेशयात थःपिनि हे मौद्रिकरण याःपिं नं नेवाःत हे खः धयागु खँ थौंतक गनं पिहां मवःनि । थ्व खँ न्हापालाक कनादीम्ह छम्ह नेवाः कुथिवाल झीसं थन म्हसीके दत । वय्कः खः कुलवीर सिंह तुलाधर (दबल साहु) वय्कलं घोरस्या कुथिया हे छम्ह दुजः खयां नं लिपा थःगु न्हूकथं पुर्खौलि नां स्वाकाः हे मेगु कुथि स्वनादीम्ह साहु नं खः । वय्कःया हे लुमंति जिं २०६२ सालपाखे च्वयागु खः । तर प्रकाशित याये मखंक सं. २०७३ फागुन २० कुन्हु वय्कः दिवंगत जुल । उकिं वय्कःयागु हे थुगु लुमंति लिपालाःसां थन बियाच्वनागु दु ।

‘येँ असनय् धालसिक्व बहाःयापिं उदाय साहुतय् ल्हासाकुथि गुलि पुलां धयागु खँय् मालामिला स्वल धाःसा नेपालय् व सँदेशया बनेज्याया ताःहाकःगु वंखँ हे प्वलेगु ज्या जुइ । जिमिगु तःजि संयुक्त परिवार लिपा ब्यागः जुयाः जिगु भागय् धालसिक्व बहाः हे लासेलिं अन छेँ सुचुपिचु यानाबलय् पुलांपुलांगु भ्वंया थू थू, पौ व खामत द्वँ द्वँ चिनाः गुलिखय् चुकय् यंकाः मि च्याकाः छ्वयेका च्वना । उबलय् भ्वं, खामत जितः हिँ, छ्वयेकेमते धकाः छम्हेसिनं धाःवल । का यंकी धकाः बिया छ्वयागु ला व हे भ्वाथः भ्वँतं व मनू ला लिपातय् निहाल जुल ।’
थ्व घटना खः सं. १९९५ सालपाखेर । अले थ्व धापू खः कुलवीर सिंह तुलाधरजुयागु । तर वय्कलं थ्व भ्वाथः भ्वं मुना यंकूम्ह मनूया परिचय जितः बियामदी । जिं नं उथाय् न्यने मफुत ।

थौंकन्हय् कुलवीर सिं तुलाधरजुया निवास छेँ त्रिपुरेश्वरया छकू क्वथाय् च्वनाः वय्कःया लुमंति छुं भतिचा लिपिबद्ध यायेगु ताःतुनाच्वना । छुं दँ न्ह्यतक नं नांजायाच्वंगु ब्लु स्टार होटल स्यंकालि वहे थासय् ब्लु स्टार सुपरमार्केटया व्यवस्थापन ज्या न्ह्याकाच्वनादीम्ह कुलवीरसिं तुलाधरजु थःपिनि ल्हासा कुथिया वंखँ कनेत पियाच्वनादिल खनि ।

वय्कः नं मूलतः घोरस्याः कुथिया हे छम्ह दुजः खः । अले वय्कःपिनि दकलय् सतीम्ह पुर्खा मुनिसुन्दर तुलाधर खः । थुम्ह ल्हासा साहु नेपालय् श्री ३ जंगबहादुर राणाया समकालिक धकाः सी दु । अथे जूसां थुगु लुमंतिइ कुलवीर सिंहजुया म्हुतुं पिज्वःगु खँग्वः मुने न्ह्यः वय्कःपिनि वंश धलः छक्वः नं थन न्ह्यब्वये ।

कुलवीर सिंह तुलाधरजुं थःपिनि ल्हासा कुथिया पुलांखँ जिलिसे थुकथं उलादिल, ‘जिमि अबु कुलरत्न तुलाधरजुयाके न्हापां निसें देश देशावरया लुँदां मुनेगु छगू सोंख दयाच्वन । थनं ल्हासाय् वंबलय् नं थःके च्वंगु लुँदां ज्वनावंगु जुयाच्वन । उथाय् ल्हासाय् छारुङ काजिया नां साप हे तःजि जुयाच्वन । छन्हु जिमि बौनं छारुङ काजियाथाय् वनाः दलाई लामा छक्वः थःत नापलाकेगु प्रबन्धया निंतिं अनुरोध यानादिल । थुकिया छु हुनि खः व धाःसा वयात मकंसे तल । लिपा तसकं हे जोड यासेंंि जिमि अबुयात छारुङ काजिं नोर्बुलिंकाय् थम्हं हे लामाजुलिसे नापलाकाबिल ।

‘अन दलाई लामाजुया न्ह्यःने जिमि अबुं थःके च्वंगु देशदेशावरया लुँदां ब्वयाः क्यनादिल । दलाई लामाजु नं थथे हे लुँदां मुंकीम्ह जुयाच्वन । वयाके मदुगु लुँदां नं जिमि बौयाके दुगु जुल । थुकथं लुँदां हयाः अन क्यनागुया उद्देश्य छु धकाः लामाजुं न्यन । अले जिमि अबुं ल्हासाय् नं सँदेशयागु थःपिनि लुँदांया टकमरी यानाः चलनचल्तीइ हयेमाल धयागु थःगु प्रस्ताव प्वंकादिल । का सा थ्व खँय् जिं नं बिचाः यायेगु जुल धकाः लामाजुं वय्कःयात लिसः बियाहल ।

कुलवीर सिंह तुलाधरजुं थुकथं थःपिनि ल्हासाय् ज्याया पुसा उलादीगु खः धकाः जिं तायेकाच्वना । थःपिनिगु घोरस्याः कुथिया परम्परा कथं जुइगु व्यापार ला द हे दनि । थुकियात गुकथं न्हूगु आयाम छुनादिल वय्कःया अबुं थ्व खँयात जिं महत्व बियाः च्वयागु खः ।
कुलवीर सिंहजुं थःगु लुमंति न्ह्याकांतुं दिल, ‘सँदेशया तःधंगु हे लुँ दांया टकमरि यानाः चलनचल्तीइ हयेगु खँ लामाजुया विचारय् पक्का जुल खनि । अले हाकनं वं जिमि अबुयात सःतके हयाः लुँदां टक छापय् यायेगु धकाः क्वःछिनाबिल । अनंलि लुँ माक्व भारतपाखें आयात यायेत आज्ञापत्र नं बिल जिमि अबुयात हे ।’

‘छाय् ल्हासय् लुँ मदु ला ? ल्हासाय् लुँ पाँय् पाँय् दु धाइगु ला उखान हे प्रचलित नेपालय् नं खः नि ?’ थुलि जिगु जिज्ञासा जुल ।
‘अनया लुँयात चोकलुँ धाइ । व खानिं पिहां वःगु लुँ खः । थ्वयात प्रशोधित यायेमानिगुलिं भिंगु लुँ धाइ मखु । राजकीय टकमरि यायेत ला शुद्धगु लुँ हे माल नि । अथे जुयाः लुँया चिकंअप्पा हे भारतं ल्हासाय् आयात याये माल । थ्व लुँया भारि थेमा सलयात क्वबीकाः कालिम्पोङं चलान याना हल । यातुङ पुलाः फारि थ्यन । फारिं थुखेर वःबलय् सल छम्ह पाः जुयाच्वन । लिपा व तंम्ह सल नागाचि धाःथाय् लुइकल । तर थ्वयाके च्वंगु लुँ चिकंअप्पा धाःसा गायब जुयाच्वन । अले थ्व लुँ पोताला लामाजुया सरकारी स्वामित्व दुगु खः, उकिं थ्व तनाच्वंगु लुँया भारि फारिजोङय् तयाति, थ्व लुँया भारि सलम्हं क्वकाःम्हेसित छुं कथंया सजाय पुलेमाली मखु धकाः सरकारी आदेश नापं जारि जुल ।
थुलि सरकारी घोषणा जुयाःलिं व तनाच्वंगु चिकं अप्पा लुँया भारि ला फारिजङय् सुनानं मखंक तयातल । थ्व सँदेशय् गुलि अजूचायापुगु घटना खः । थ्व हे लुँ समेत जिमिगु कुथिपाखें ल्हासाय् मुख्य लामाजुं दाखिला यानाबियागु जुल ।’

थुकथं जिमि अबु कुलरत्नं ल्हासां सर्कारया लुँदां न्हापांगुखुसी पितहयाबिल । थुकिं यानाः जिमिगु नां च्वन । ध्यबा नं यक्व हे आर्जन यायेफत । थुलि व्यापारिक कौशल क्यनाः जिमि अबु नेपालय् कुहां झाल । अनंलि जिमि तरिब्वा रामसुन्दर तुलाधर ल्हासाय् वन । ल्हासाय् समिं सर्कारया टक छ्यलेगु गुञ्जायस यक्वं दनि । अन थ्यनेवं वय्कलं नं दलाई लामाजु नापलानाः अथे हे वहः दां ल्हासाय् प्रचलित यायेगु प्रस्ताव तयादिल । थ्व दांयात अन समिंतसें ‘तंका कारपो’ धाइगु खः । थुकिया अर्थ सेतो मोहर खः । न्हापा सँदेशय् थ्व सिक्कायात नं अन ‘हाकु दां’ धकाः नेवाःतसें धाइगु जुल । न्हापा सँदेशय् नेपालया मुद्रा चलय् जुयाच्वंबलय् समितसें ‘माक ताङ’ धाइगु जुयाः थुकिया हे अनुवाद ‘हाकु दां’ धकाः नेवाःतसें धाःगु खः ।

आः शुद्ध वहःयागु खँ नं थन कनेमाल । ल्हासाय् ‘खाम’ धकाः प्रदेशं वहः पाँय् पाँय् वइगु दुसां थ्व नं शुद्ध मखु । थथे वह नं अन बांलाःगु मदयाः भारतं हे आयात यायेमाल । अले भारतं शुद्ध वह हयाः सँदेशया सरकारयात दाखिल यानागु जुल । थुकिं वहः दांया थासा नापं तयार यानाः सँदेशय् मौद्रिक मानया ढक नेपाःया शैलीं पिहांवल । थुकिं यानाः सँदेशया व्यापार व कारोवारत अझ अःपुकाबिल । थुगु न्हापाया वहः दांयात समितसें ‘सांसु गोरमो’ धायेगु यात । थ्व वहःदां ख्वातुसे च्वं । लिपा थ्व स्वया सालुसे च्वंक वहःया ‘तांका कारपां’ ल्हासाय् पिदन । नेपालया मौद्रिक मान रुपिया धायेत अझ नं सँय् भासं गोरमो धयाच्वंगु दनि ।

जिमि अबु, तरिब्वा थुकथं सँदेशया सरकारयात ग्वाहालि यानाः जिमि तरिब्वां जिमि अबुंसिबय् अप्वः कमे यात । अले व नं ल्हासा त्वःताः नेपालय् कुहांवल । थुकिं यानाः जिमिगु कुथियात आपालं नां दंकाबिल । जिमि बाज्यापिं न्हापा न्हापा ल्हासाय् च्वनाः नबुया बनेज्या यानाच्वनीगु खः । ल्हासाय् वहःदां टकमारिया ज्यां यानाः ध्यबा दसेंलि जिमिसं कलकत्ताय् थःपिनिगु गद्दी हे स्थापित यानाः बेलायती मालसामान ल्हासा थ्यंकेगु ग्वसाः ग्वयागु खः । वहःदां ल्हासाय् नं चल्ति फिर्ति जुसेलिं समिं कूताःत तःमि जुयावःलिसे अन विदेशी माल कापः नं चाहना जुयावल । थुकथं ल्हासाया व्यापार केन्द्र भाकोरयात जिमिसं आकर्षक यानाथकागु खः । थुलि जिमिगु बिस्कं भूमिका ल्हासाय् तयागु दु ।

सँदेशया अर्थतन्त्र मौद्रीकरणया खँ अझं सिमधःनि । उकिं कुलवीर सिंजुया इतिवृत्त न्ह्यानांतुं च्वन –
जिमि तरिब्वायां लिपा कका पुष्पसुन्दर ल्हासाय् वनालि वय्कलं हाकनं मेकथं हे सँय् ध्यबाया व्यापार न्ह्याकादिल । व छु धाःसा ल्हासाय् सिजःया ध्यबा छापय् यायेगु ज्या नं जिमिपाखें जुल । आः उकियात माःगु सिजः धातु ला झन सँदेशय् दुगु हे मखुत । लुँ वहःया खानि ला सँदेशय् दुगु खः । प्रशोधित यायेमानिगुलिं जक पिनें शुद्धगु लुँवहः अन दुत हयेमाल । सिजःया ध्यबा दयेकेबलय् थ्व ला जनसाधारणयात हे माःगु जुयाः यक्व हे सिजःपाता झिके यायेमाल समिं सरकारपाखें । थुकिया लागि नं अन सरकारं जिमित आज्ञापत्र (अर्डर) बियाहल ।
आः सँ देशयात माक्व सिजः नं जिमिसं भारतं हयाः थ्यंकेमाल । सिजःपाता अथवा चक्कात यक्व हे परिमाणं ल्हासाय् यंकेबलय् धुलदाम अप्वः हे तुइगु जुल । उकिं भारतलिसे अर्थात सिक्किमलिसे सीमा क्षेत्र यातुङ नाकाय्सं थ्व धातु क्वकयाः अन हे टकमारि यायेगु ज्या जुल । थुकथं जिमिगु घोरस्याः कुथिया ज्या यक्व बढे जुल । अले थ्व कुथिया नां थुकिं यानाः झन् हे चलय् जुल ।

सँदेशया यातुङ टक्सार

थन टक्सार स्थापित जुयाःलि सिजःया पाता यक्व हे जम्मा जुल । थुबलय् लाक्क हलिं युद्ध निक्वःगु न्ह्यानाः भारतय् सिजःया भाः गाक्क थहां वन । थुबलय् यातुङय् सिजः चापाः दक्व मुनाः भाजुरत्नया स्यार्मो कुथिपाखें मणिहर्ष ज्योति कंसाकारं उठे यानाः कायेगु सोच यात । घोरस्याः कुथिया लुँपौरत्नं यातुङया सिजः चापाः दक्वदिक्व हे मुंकाः दंक बिल । थुकिं यानाः मणिहर्ष ज्योतिं भारतय् गाक्कं लबः नयाः व्यापारय् थहां वल । थुगु खँ उबलय्या व्यापार विज्ञतसें अप्वः यानाः सियाच्वगुलिं नेवाः समाजय् नं ब्यानाच्वंगु हे खः ।

‘छिं कनादिगु थुलिमछि खँ ला छिकपिनि अबुपिनि पालय्यागु जुल । थुकिं ल्हासाय् घोरस्याः कुथिया इतिवृत्तयात योगदान यक्व हे जूगु खः, जिं थुल। आः छिकपिनिगु हे पुस्तां ल्हासाय् याना वयागु खँ नं माल’ धकाः कुलवीर सिंह तुलाधरयात जिं थ्व न्ह्यसः तयागु जुल ।
जिपिं मचा मचाबलय् हे जिमि कुथिया ज्या सयेकेत न्हापा ल्हासा छ्वयेगु चलन हे जुल । जिमि दाजु तेजरत्न धयाम्हेसित गुदँ दुबलय् हे ल्हासाय् यंकेधुंकल । जिगु जन्म सं १९८४ साल खः । झिदँति दुबलय् हे जितः कलकत्ताय् च्वनाः आखः ब्वं हुँ धकाः सं १९९३ सालं छ्वःगु खः । थुकिया छगू कारण उथाय् जिमिगु कलकत्ताया गद्दी नं स्वयेमाल । उकिं निदँति जि अन च्वनागु दु । अले जि झिंस्वदँ ति दुबलय् कलकत्तां हे ल्हासा हुँ धकाः जिमि छेँपाखें जोड यानाहल । उबलय् हलिं युद्ध निक्वःगु न्ह्यानाच्वंगु, थुकिया असर धायेमाल कलकत्तां जिमिगु गद्दी नं कालिम्पोङय् सरय् यानाः अन वनाः खुला ति दुबलय् ल्हासाय् वनागु जितः लुमंनि ।

थुकथं सं. १९९७ सालपाखे जि ल्हासाय् थ्यन । उथाय् जिगु उमेर मजाःनिसां ल्याय्म्हसू धाःसा वयेधुंकल । प्यदँति ल्हासाय् च्वनाबलय् आः वैंशं जाल धकाः सं. २००० सालं नेपालय् क्वकयाः इहिपा यानाबिल । थन नेपालय् जिगु ब्याहा धुंकाः हाकनं जि ल्हासा वनेत कालिम्पोङय् च्वंगु जिमिगु गद्दी नं स्वयेगु खँ वल । अन च्वनाः थःपिनि गद्दीया बन्दोवस्त यायां उखेरं तुं ल्हासा वनागु जुल ।

थपाले जिमिसं सँदेशया ऊन, कस्तुरी, च्वाम्वःत भारतया कालिम्पोङय् थःपिनिगु गद्दीइ हयाः मीगु ज्या याना । ल्हासायागु चोकीलुँ नं भारत यंकाः मियागु खः । थुकथं सँदेशया निर्यात व्यापार जिमिसं न्ह्याकागु जुल । अनया आयात व्यापारय् मेपिंसं थें तुं जिमिसं नं चिनिया क्वेचिन कापः, चेमालयति, काश्मिरी व बनारसया तास तिन्खा, मखमल, अले तुयू कापः नं यंकाः थःपिनि पसलय् जायेकः तयाः बन्जाःत लहिनाः ल्हासाय् माल मीगु ज्या याना ।

जिमि बौबौपिनि पालंनिसें येँय् धालासिक्वबहाः असंया संयुक्त परिवार ब्यागः जुल सं. १९९५ सालं । थुकिं यानाः ल्हासाय् जिमिगु कुथि नं अलग अलग हे जुल । जिमिसं ल्हासाया पुलांगु घोरस्याः कुथि त्वःतेमाल । अन जिमिगु न्हूगु हे कुथि सुरु यानाः घोरस्याः सार्वा नामं प्रचलित जुल ।

सँदेशय् राजनीतिक हिउपाःया छिगु अनुभव गथे दु ?
झीथाय् २००७ सालया जनक्रान्ति ताकय् हे चीनय् नं साम्यवाद स्थापित जूगु खः । थुकिया लिच्वः ल्हासाय् चिनिया कम्युनिष्ट दुहांवल । न्हापां दलाई लामालिसे छगू सम्झौता यानाः ल्हासाय् चिनियात दुहां वयाःलि न्हय्दँ तक भारतलिसे ल्हासाया व्यापार अप्वः हे चलय् जूबलय् अन नेवाःतसें बांलाक हे बनेज्या यानाच्वंगु खः । लिपा चिनिया शासन ल्हासाया तःमिपिं सँय्तय् मयया वल । थुमिसं हे आम्दोया आम्दुत वा खाम प्रदेशया खाम्बातय्त ग्वाकाः ल्हासाय् विद्रोह याकल ।

खाम्बात वयाः अन जिके सल्हा काःवइगु थ्व विद्रोह यायेत । चिनियालिसे छिमिसं सनां फइमखु धकाः गुलि बोध यानाः सम्झे याना, थुपिं साप हे एकोहोरो जुयाः खँ हे मथू । आखिर ल्वापु हे यात । चिनियाँतसें अन नेवाः व्यापारीतय्त नं थःपिनिगु शासन पद्धतिइ दुथ्याकेत मस्वःगु मखु । उकिं नेवाःतय्त अन चिनियाँ भाय् नं स्यनेगु यात । व्यापार प्रतिनिधि कथं जि इमिथाय् बरोबर वनेगु यानाच्वना ।
ल्हासाय् खाम्बा विद्रोह जुसेलिं चिनियातसें थःपिनि शासन कडा याना हयेगु स्वल । अले दलाइ लामा हे अनं भारतय् वनाबिल । लिपा ला ल्हासां पिने पिने सँदेशया मेमेथाय् नं थज्याःगु खाम्बा विद्रोह जुल ।

थ्व विद्रोहयात चिनियातसें दबय् यायेधुंकाःलि ल्हासाय् पुलांगु लामा शासनया अन्त्य जुल । अले न्हापाया सँय् मुद्रात चले जुइमखुत धकाः सँय् दां ज्वनाः भाकोरया पसलय् पसलय् माल न्याइपिं समिंत ग्वाः ग्वाः दयावल । सँय् दां ला अन नेवाः व्यापारीतय्सं कयां कायेमफुत । माल वस्तु ला न्ह्याक्व थिके यानाःबिउसां उकथं हे पुलाः यंकाच्वन । थुकथं सँय् ध्यबात नेवाः व्यापारीतय्के यक्व हे खासेंलि अन तःधंगु समस्या हे वल ल्हासा नेवाःतय्त ।

छिं थज्याःगु समस्याया समाधान अन गथे खंकाच्वना ? भाजु कुलवीर सिंहजयात जिगु थ्व न्ह्यसः—

जि ला सँय् दामं यानाः थःत जोखिमय् लाकेगु बिचाः मयाना । उकिं व सँय दामं लुँ न्यानाः जिं मुंका तया । सँय् म्वह अथवा ध्यबाया समस्या मखु, सँय् भोंदां अर्थात नोटया नं ९एबउभच अयचचभलअथ० व हे ढंगं समस्या खडा जुल । नेवाः व्यापारीतय्के च्वंगु सँय् करेन्सि नोटया लगत जिं मुंकाः चिनियाँ प्रशासनयात बी यंका । उकियात ला ४० प्र. जक चिनियाँ मुद्रा घामाङया हिसाबं दुकया बिल । थुकिं यानाः अन झी व्यापारीत द्याये जक म्वाःल । सँय् मोह हाकुदां जुइमा वा तुयु दां (तांका कारपो) या नं म्वहया मूल चिनियाँ सरकारं दुकया बिल । व थें हे सिजःया ध्यबा नं सिजःया हे मू कथं दुकया बिल । थुकिं यानाः भतिभतिसां लबः दत ।

हाकनं छगू अतिरिक्त न्ह्यसः, ‘सँ देशय् छिं ल्हासा त्वःताः गन गन झायादिया ले ?’
जि ल्हासा त्वःताः मेथाय् गनं हे मवना धाःसां जिउ । सं. २०१४ सालं छक्वः जिथाय् चिनियाँ घायाङ मुद्रा यक्व हे खासेंलि वयात थन नेपालय् छ्वया हयेगु सिलसिलाय् कुति (न्यालमू) तक ल्हासां वयागु दु । थायाङ धयागु चिनियाँ सिक्का शुद्ध वहःदां जुयाः उकियात झीथाय् गालय् यानाः वहःया भावं लबः दयेके जिउ । थ्व नं ला छगू कथंया व्यापार हे खः नि ।

ल्हासाय् छिकपिनि पुलांगु घोरस्या कुथि विभाजन जुयाःलि न्हूगु कुथि छिं अन तसेलिं छु पाला लिनाच्वनागु जुल ?
जिमि घोरस्याः कुथि च्वंथाय् न्हापां निसें घोरस्या पाःलाःल् नं दयेका तयागुलिं लिपा पसः अलग अलग जूसां व हे पाःलाः लिना च्वनागु खः ।

छिगु लिच्वःगु ल्हासा यात्रा गुलि इलं लात खः ?
दकलय् लिपाल्हासाय् जि प्यदँति च्वनागु दु । सं.२०१३ सालं निसें २०१७ साल तक । भारतलिसे चिनियातसें युद्ध हे न्ह्याकुसेंलि ल्हासाया व्यापार उस्त चालु मजुइगु जिं ताया । जिमि किजा पञ्चवीर सिंहयात ल्हासां लिछ्वया हया । लिपा जिमि दाजु चन्द्ररत्नया काय सूर्यरत्न तुलाधरयात जिमिगु ल्हासा कुथिया जिम्मा बियाः सं. २०१७ सालय् हे जि नं नेपालय् तुं कुहां वयागु खः । अनंलि जि ल्हासाय् वँ हे मवना ।