ने. सं. ११४४ कछलागा पारू -

ल्हासाय् थःपिनि स्वङरा कुथि : शान्तरत्न शाक्यया लुमंति

येँ, लगं बहाःया शाक्यतसें संदेशय् वनाः वनय् ज्या सनाच्वंगु प्रकरणया इतिहास आपालं ताःहाकःगु खः । तर लिपा थ्वया उत्तराधिकार लगंया तःबहापाखें ल्हासा वनीपिं शाक्यजुपिनिगु पुचलं काःगु खनेदु । थ्व पुचःया शाक्यतय् ल्हासा कुथिया दुजःपाखें छं भतिचा पितब्वयाच्वंगु खनेदु । गुकिं यानाः नृत्तत्व शास्त्रीय पक्षयात ब्वलंकाच्वन । परन्तु, थुमि ल्हासा कुथिया दुजःपाखें हे लुमंति कथं प्रकाशित खनेमदु । थुखेर गाक्कं थःगुयोगदान बीत सक्षम व थौंतकं दनिम्ह शाक्यजु खः लगं तःबहाया शान्तरत्न, ज्ञानमाला प्रसारया छम्ह अभियन्ता नं ।

वय्कःयात जिगु न्ह्यसः
छिकपिनि ल्हासा कुथि गबले निसें न्ह्याना च्वन, अले भाकोरय् थ्व कुथि गन स्थापित जुल ?

संदेशया राजधानी ल्हासाय् मुख्य बजार क्षेत्र भाकोरय् नेवाः साहुतय्गु झ्वालापालाय् जिमिगु नं छगू कुथि न्हापांनिसें स्थापित खः। थ्व कुथि अन गुबलेनिसें स्थापित जुलध यागु दसि थौंकन्हय् जिमिके मदयेधुंकल । जिं सिउ कथं जिमि बाज्याया नं अबु, तापा बाज्या चक्रवीरसिंया पालय् नं थ्व कुथि अन दु धाइ ।

अले जिमि ज्या ज्ञानवीर सिं शाक्यया निम्ह फुकि जुल । किजाम्ह कुलवीर सिं लिपा जिमि पाखें ब्यागः जुयाः ल्हासाय् नं कच्चा कुथि न्ह्याकल ।

बाज्या ज्ञानवीर सिंया निगू स्वःपाखें जिमि अबुया न्हय्म्ह फुकि दयाच्वन । तधि अजिया पाखें स्वम्ह काय्पिं दया दकलय् क्वःम्ह जिमि अबु रत्नमानसिं शाक्य जुल । चिधि अजिपाखें प्यम्ह कायपिं दत । थुपिं फुक्कं ल्हासा कुथि ज्या सनेत पालंपाः नेपालं वनेगु यात । जिमि कका छम्ह अष्टमान सिं धयाम्ह ल्हासाय् तुं मदुगु जुल । अनंलि जिगु पुस्ताय् वयाः नं जिमि तःधिबाः बुद्धवरसिंया काय छम्ह संघरत्न धयाम्ह नं ल्हासाय् तुं मंत ।

अबु रत्नमान सिं जिमि अजियापाखें दकलय् क्वकालिम्ह जुयाः ‘सानु’ धयागु नां चल्ति जुल । वय्कः तःदँ मछि हे ल्हासा कुथि च्वनादीगुलिं जिमि कुथियात ‘अगु सानुला छोङखाङ’ धकाः समिंतसें धायेगु यात । लिपा वय्कः नेपालय् कुहां वसेंलि नं जिमि कुथियात सानु ककाया नामं हे सय्भासं नां कयाच्वनीगु जुल ।

हाकनं थ्व कुथि भाकोरय् ‘सोङ्रा’ धाइथासय् स्थापित जुयाः थ्वयात ‘सोङरा छोङखाङ’ धकाः नं धायेगु यात । जिमि अबुया फुकित तःम्ह मछि दयाः स्वदँय् स्वदँय् पाः हिलेत ल्हासाय् वनेगु यानाहल । अबु रत्नमानसिं नेपालय् कुहां वयालि सं. २०१३ सालय् जिगु नं ल्हासा वनेगु पाः वल ।

थुकथं जि ल्हासा वने न्ह्यःयागु छगू निगू खँ नं थन प्रसंगवश धायेमाल । अबु रत्नमानसिं सं. २००७ सालं थःगु छेँ लगं तःबहालय् दिवंगत जुल । जि अबलय् मचा हे तिनि । प्यदँ लिपा सं. २०११ सालं जिगु इहिपा नं जुल । दछि लिपा जिमित ब्यागलं तयाबिल २०१२ सालय् । अर्थात जिमि परिवारया अंशवण्डा जुल, उथाय् ल्हासा कुथि नं थःगु भागय् लासेलिं जिं ब्वनाच्वनागु म्याट्रिकया तगिं तक नं क्वचाये मलाकं जि ल्हासा वनेमाल ।

थथे २०१३ सालं जि ल्हासा वनाबलय् जि छम्ह दकलय् क्वकालि म्ह, झिंच्यादँ दुम्ह नचा ल्याय्म्ह खः । जि स्वयाः थकालिपिं बुद्धिमान सिं, मोतिरत्न व प्रेमबहादुर शाक्य समेत जिपिं प्यम्ह फुकित जुल । थ्व पुचलं बुद्धिमान सिंया काय छम्ह त्रिरत्न धयाम्ह कायचा नं दुथ्याकागु जुल । जिमि फुकसियां थकालि कका धर्ममान सिं जु जिमित ल्हासा ब्वनायंकूगु खः ।

येँ नं निसें उगु बखतया चलन कथं, जिपिं भारतया उत्तरी वंगाल, कालिम्पोङ थ्यंक वना । कालिंपोङय् नं जिमि छगू डिपो दुगु खः । थ्वयात जिमि ल्हासा कुथिया सम्पर्क कार्यालय कथं छ्यला तयागु जुल । कका धर्ममान सिंजुं हे थ्व कालिम्पोङ डिपो नं रेखदेख यानाच्वंगु खः ।
‘जिमिगु व्यापारिक पुचलय् थःगु हे कुथिया ताथेत दुगु जुया संमिं थेवातसें सम्हालय् याना यंकीगु जुयाच्वन । ताथे धयागु सँय्भासं खच्चड खः । ल्हासाय् व्यापार सलया खच्चडतसें कोबिया यंकीगु बकुया भरं संचालित जुयाच्वन ।

ताथेया लैकाः ज्या सनीपिं समितय्त ‘थेवा’ धाइ । थुमिसं हे सँदेशया व्यापारिक लँपुइ व्यापारीतय्त व उमिगु वकुयात म्हालासाला दयेकाः ल्हासा तक यंकीगु जुयाच्वन । जिमि यात्रा दलया थेवात सु सु खः धयागु आः जितः ल्वःमने धुंकल ।

सिक्किम राज्यया ‘जरिला’ भञ्ज्याङ्ग कुहां वनाः जिपिं यातुङ धयागु व्यासी थ्यन । उथाय् अन मारवाडीतय् छुं संख्या व्यापारी कथं दयेधुंकल । थ्व थाय् संदेशया पूर्वी सीमाना जुयाच्वन । थनं उज्यां वनेगु अनुमति थुमित सँय् सरकारपाखें बियामतःगु जुयाच्वन ।

जिपिं ल्हासा थ्यसेंलि अन जिमि कुथि ज्या सनाच्वंपिं निम्ह दुजःत नेपालय् कुहां वल । थुपिं निम्हय् छम्ह हेरारत्न शाक्य जिमि आबा हेरामान सिंया काय खः । मेम्ह दानरत्न धयाम्ह आबा बुद्धवर सिंया चिधिम्ह काय खः । थुपिं निम्हं आः मदयेधुंकल ।

थथे पाः हिलाः लिहां वसेलिं जिमि कुथि ज्या सनेत जिमि प्यम्ह फुकित अन च्वनागु जुल । जिं दाजु धायेमाःपिं बुद्धिमान सिं, मोतिरत्न व प्रेमबहादुर शाक्य खः । बुद्धिमान सिंया काय छम्ह नं थ्व हे पुचलय् च्वनाः ज्या सयेका च्वन मचांनिसें ।

धर्ममान सिं कका लिहां वयेत जिमि कुथिया लिस्मा दयेका जिमित बियाथकल । वहे लिस्मा स्वया स्वयाः जिमिसं, कारोवार न्ह्याका नं च्वना । कालिम्पोङय् च्वंगु जिमि डिपो पाखें माल झिके यानाः थःपिनि हे ताथेत छ्वयाः ल्हासाय् हर साल स्वक्व प्यक्व न्हूगु स्टक तयाः ज्या सनागु खः । जिमि कुथिया गाहकीत अप्वः यानाः ल्हासाया कूताःत जुयाच्वन । सँय्तय् न्हूदँया नखः ल्होसारया निंतिं विशेष कापःया अर्डर बियाहइ । थुकी वृटिश उनी कापः, कस्मेरा (सँय् भासं थेर्मा) व भारतया रेशम कापः (धुचि) अप्वः यानाः दुथ्याइगु जुयाच्वन ।

ल्हासाय कूताःतसें भाकोरय् झी कुथि सम्पर्क तयाः थःपिनि माक्व मालया अर्डर बियाहइ । थुकिया आधारं जिमिसं मूवंगु कापःया थाकत झिके यानाः उमिगु मागया आपूर्ति यानाबीगु खः । थुकिया भुक्तानी धाःसा सँय् ध्यबाय् बियाहइ । थ्व सँय् ध्यबा धयागु उबले ‘क्येंसि नोट’ धकाः सँय् करेन्सी नोट बियाहइगु खः । हानं सँय् सिक्कात दु थुपिं ताङ्का (ओहदां) व सिजःया ध्यबा ‘चुगोर’ खः ।

लिपा चिनिया सरकारपाखें प्रभावित जूलिसे चिनिया मुद्रा ‘धायाङ’ धैगु ओहदां नं चलय् जुल । थुगु मुद्राया तौल २.३÷४ तोला दइगु जुयाः विशेष मूल्यवान कथं मान्यता बिल ल्हासाया अर्थतन्त्रपाखें ।

लिपा चिनिया नेतृत्व लिसे ल्हासाया समिं प्रशासनया मन मिलय् मजुयावल । चिनिया प्रभावया विरोध दलाई लामाजुया प्रशासकीय वर्गं यायेगु सुरु जुल । जि ल्हासाय् च्वनागु इलय् थ्व हे राजनीतिक गडबडी अन खनेदत । विशेष यानाः ल्हासाया कूताःतय्त अन सामन्त वर्ग धकाः चिनियातसें थःगु निगरानीइ तयाहल । थुकिं हे ल्हासाय् चिनियातय् विरुद्ध सँय्तसें विद्रोहया सः थ्वयेकाहल । थुकिं यानाः ल्हासाय् कूताःतय् आर्थिक, राजनीतिक स्थिति स्यनावन । अले जिमि कुथिया गाहकीतय् ल्याः म्हो म्हो जुजुं वन । थुकिया लिच्वः धायेमाल जिमि कुथिया व्यापारिक अवस्था नं थातय् मलात ।

जि ल्हासाय्च्वनाबलय् हे सँय्तसें चिनिया नेतृत्व विरुद्ध सशस्त्र कारवाही न्ह्याकल । ल्हासाया व्यस्त बजार, भाकोरय् च्वंगु नेवाःतय् गुम्बा ‘जोखाङ’ य् च्वनाः नं समितसें अस्त्र प्रहार यात । थुकियात चिनिया पाखें नं सशक्त लिसः बीगु ज्या एकदम स्वाभाविक खः । तर थुकिं यानाः भाकोर थेंज्याःगु मूल वाणिज्य केन्द्र हे युद्धस्थलया रुपय् परिणत जुयाबिल ।

ख ला दछिति न्ह्यःनिसें हे थन ल्हासाय् घाराघुरु जुइतिनि धयागु संकेत वःगु खः । खाम्बात व आम्दूत जानाः थाय्थासय् गोलमाल यानाच्वंगु खँ न्यनेदत । तर, ल्हासाय् धाःसा चिनिया शक्ति एकत्रित दुगुलिं ग्यानापु मताया । पिनेपिनेया हुचि न्यन्यं छन्हु ला ल्हासाय् नं थ्व विद्रोहया सः थ्यंकःवल । थ्व खः १० मार्च १९५९ या सुथय् ।

थ्व विद्रोहयात चिनियातसें याकनं हे दबय् यानाः संदेशय् चीनया साम्यवादी सरकार स्थापित जुसेलिं ल्हासाय् दलाइ लामाजुया पालय् प्रचलित मुद्रात गैरकानुनी घोषित यात । न्हापां नोट चलय् मजुल, अले चुगोर, तांका कार्पु (ओहदां) नं चलय् मजुल ।

अले संदेशया मुद्राय् जनविश्वास मदयावन । सँय् ध्यबा चलय् मजुइगु सीवं भाकोरया बजारय् लाक्वपाक्व भावं मालसामान न्याः वल । मालया भाः नं दोबर तेब्बर जुल । तर सँय् मुद्रा कयाः हिलेथाय् मदुसेलिं नेवाः व्यापारीतसें नं दुमकाल । थ्व खँय् गनं गनं ला ल्वापु नं जुल ।
लछि निलाया अनुभवं हे चीन सरकारया नेवाः व्यापारीतय्प्रति अनुकूल नीति मदुगु खँ थुयावल । मेखर, ल्हासाय् सँमि कुताःतय्त सामान्त वर्ग धकाः कुदृष्टिं स्वयेगु यानाहल । उकिं यानाः जिमि कुथिया गाहकीत नं म्हो जुजुं वन । अले जिमिसं ला कालिम्पोङं माल झिके यायेगु नं दिकेमाल ।

थुकथं ल्हासाय् जिमिगु कारोवार म्हो जुसेलिं जिमि बंजाः हेराकाजी धयाम्हेसित हे कुथिया फुक्क जिम्मा बियाः जिपिं कालिम्पोङ पाखेर लिहां वया ।

उथाय् चिनियातसें सवारी साधन ट्रकया चलन चल्ती यायेधुंकल । ट्रकय् च्वनाः जिपिं यातुङ तक वना । अनं सलम्हय् गयाः सिक्किमया छुम्बि व्यासि पार यानाः सं. २०१८ सालय् (ई. १९६०) कालिम्पोङ थ्यंकाः नेपालय् लिहां वयागु जुल । जिगु पुस्ताया दुजःत ल्हासा व नापिं जि हे छम्ह बाहेक मेपिं सुं हे मदयेधुंकल ।

खँल्हाबल्हा ः २०६३ साल आषाढ