न्हूगु कथं स्यनेगु व सयेकेगु

प्रा डा धर्मराज डंगाेल

विद्यालय शिक्षा छु खः ?
विद्यालय शिक्षा दुने १–१२ तकया शिक्षा खः । मदयेकं मगाःगु शिक्षाया जग दयेकेत माःगु १–८ कक्षा तकया शिक्षायात आधारभुत शिक्षा धकाः सरकारं धयातःगु दु । ९–१२ तकयात माध्यामिक शिक्षा । थ्व शिक्षाय् सीपमूलक शिक्षा बिइत संगु दु । माध्यामिक शिक्षा लिपा काइगु शिक्षा उच्च शिक्षा खः । उच्च शिक्षाय् दुने स्नातक, स्नातकोत्तर, एम.फिल. व विद्यावारिधि दुथ्याका तःगु दु ।

गथे यानाः उपलब्धिमूलक यायेगु ?
पाठ्यक्रमय् दुगु खँ स्कूलय् ब्वंकी, जाँच बी । गुलिं पास जुइ, गुलिं फेल जुइ । पास जूसां फेल जूसां विद्यार्थीपिंसं सयेकीगु, गुरुबाः गुरुमांपिंसं स्यना बिइगु खँ, इना बिइगु ज्ञान, सीप व प्रविधि सोचे याःकथं उपलब्धिमुलक मजुल धइगु शिक्षाविद्पिनिगु यक्व सः दु, अभिभावकपिनिगु नं धापू दु । विद्यार्थीपिंसं व्यावहारिक ज्ञान, सीप, प्रविधि गथे यानाः सयेके खनी, स्कूलयात नं उपलब्धि जुइ, नापं देय्यात नं फाइदा जुइकथं न्हूगुकथं स्यनेगु याये माल धकाः झीसं धयाच्वना ।

न्हूगु ज्याझ्वः न्ह्याकेगु
शब्द जक न्हूगु धकाः धायेगु, ज्या पुलांगु तुं जुइगु जुलकि मज्यू । थ्व न्हूगु ज्याझ्वलं विद्यार्थीपिंसं न्हूगुकथं सयेके खनीगु, गुरुबाः गुरुमांपिंसं न्हूगुकथं स्यनेगु व स्यना बिइगु, स्कूलया उपलब्धि जुइक सयेके सिइकेत स्कूलय् स्रोत थपय् जुइमाः । स्कूलय् हिउपाः वयेमाः । उपलब्धि जुइक, हिउपाः वयेक स्कूल बिकासय् बः बिइगुलिइ ग्वहालि यायेत छु छु ज्याझ्वः न्ह्याकेमाः, बिचाःया लागि थन छलफल यायेमाली ।

१. वनस्पति पिइकेगु, सुसाःकुसाः यायेगु नापं थःपिंस यानागु स्कूलय् व छेँय् कनेगु
स्कूल प्रशासन व गुरुबाः गुरुमांपिंसं जानाः यायेगु ज्या थ्व हे खः । थ्व ज्या १–१२ कक्षायापिं विद्यार्थीपिंत याके ज्यू । १ कक्षायापिं विद्यार्थीपिंत याकेगु बिधि बारे सहलह याये । १ कक्षायापिं विद्यार्थीपिंत छगः छगः गमला बिइगु, छमा छमा स्वांया बेर्ना पीकेगु, लः बिइकेगु, साः तयेकेगु ज्या याकेगु । नापं विद्यार्थीपिंसं थःम्हं पिनागु स्वांमायात न्हियांन्हिथं स्वयेगु, छु ह्यूपा वःगु खः, उकिया बारे क्लासय् खँ ल्हाकेगु, छँेय् बाःमां अजाअजिपिंत कनेगु याकेगु । थ्व ज्या जुजुं वनीबलय् मस्तय्सं स्वां पिइगु, लः बिइगु, साः तयेगु, सुसाःकुसाः यायेगु, हिउपाः वःगुया बारे क्लासय् व छेँय् खँ कनेगु, न्यंकेगु ज्या जुजुं वनी । मस्तय्सं न्हूगु ज्या यायेगु सयेकी थुइकी । अथे हे स्कूलय् मस्तय्सं प्यूगु स्वां ह्वइ, स्कूलया वातावरण झःझः धायाः न्ह्याइपुसे च्वनी, स्कूल छगू केबःया रुपय् बिकास जुइ ।

२. बाःमां, अजाअजिपाखें सयेकेगु व च्वयेगु
बाःमां, अजाअजि व थः सिबें थःकालिपिंसं नं यक्व सियाच्वनी । गुलिसिनं बुँ ज्याया बारे, गुलिसिनं अफिसया बारे, गुलिसिनं विभिन्न परिकार ताःलाकेगु बारे, गुलिसिनं चिनाखं, चिबाखं, बाखं, निबन्ध च्वयेगुलिइ नापं गुलिगुलिं संगीतया बारे सःपि थूपिं जुयाच्वनी । उमिसं स्यूगु थःपिंसं सयेका काये ज्यू, सिइका काये ज्यू । गुलिंगुलिं प्याखं हुलेगु, म्ये हालेगु, म्ये च्वयेगु नं सयेफु, गुलिं गुलिंसिनं थःपिं च्वना वयागु थाय्या इतिहास सिइफु, गुथिया विकासक्रम सियाच्वनी । वय्कःपिंसं स्यूगु, सःगु खँत मदिक्क न्यनेगु, सयेकेगु व च्वया तयेगु यायेमाः । थ्व विद्यार्थीपिंसं यातकि स्कूलय् ब्वनीगु खँजक मखु समाज विकासया यक्व पहः सिइके फइ, स्यूपिं जुइ ।

३. परिकार दयेके सयेकेगु
जा थुइगु, ला दयेकेगु, बुबः ताःलाकेगु, केँ खुनेगु, घासा दयेकेगु सयेके माल । ला नं चिकूला, तःकूला, दायेकाला, पुकाला, कचिला दयेकेगु सयेके माल । नांपं थी थी कथंया मःमः दयेकेगु, साक्क च्या दयेकेगु, कफि दयेकेगु फुक्कं सयेके माल । इलय् ब्यलय् विद्यार्थीतय्सं स्कूलय्, मेमेगु विशेष कार्यक्रमय् इमित सक्रिय यानाः नसाज्वलं ताःलाकेगुलि हौसला बिइज्यू । छ्वय्ला दयेकेगु, लाभा वालेगु, नापं भ्वय् ज्वलं तयार यायेगु ज्याय् विद्यार्थीपिंत ब्वति कायेकेगु । चतांमरि, योःमरि दयेकेगु, मनापु दयेकेगु, नापं विदेशी परिकार दयेकेगु नं सयेका कायेज्यू । सयेकाःगु खँत इलय् ब्यलय् ताःलाका सवाः दु मदु, मसला चि सवाः वः मवः धकाः, बांलाः बांमलाः धकाः न्यनेज्यू । थथे विद्यार्थीपिंसं सयेका थुइकाः न्ह्यःने वनेमाः ।

४. चिनाखं, बाखं, च्वसु च्वयेगु व पिकायेगु
विद्यार्थीपिंत बाखं, चिनाखं व च्वसू च्वयेगु स्यना बिइगु याये माल । स्यना बिइधुंकाः उमित यःगु विषयय् च्वकेगु याके माल । इमिसं च्वया हःगु च्वसूत सम्पादन यानाः स्थानीय पत्रिकाय् पिकायेगुलि ग्वहालि यानाः बिलकि विद्यार्थीपिनि च्वयेगु मती वइ, मदिक्क न्ह्याः वनेमाःगु खँ थुइका काइ । विद्यार्थीपिंसं च्वःगु च्वसूत मुनाः भित्ते पत्रिकाय् पिकयाबिइगु, राष्ट्रिय पत्रिकाय् पिकायेगुलि प्रोत्साहन नं बिइगु यायेमाः । थाय् थासय् इलय् ब्यलय् जुइगु साहित्य नखतय् ब्वति कायेकेगु यायेमाः ।

थथे ब्वति कयाः न्ह्यावनीबलय् विद्यार्थीपिंसं विद्यार्थी च्वमिपिं नापं राष्ट्रियस्तरयापिं प्रतिभात उमिसं म्हसिइ, सञ्जाल निर्माण जुइ, लिपायात अःपुइ । विद्यार्थीपिंत अनुशासित यानाः च्वयेगु कार्यशाला, गोष्ठी सञ्चालन याये ज्यू, यायेमा । विद्यार्थीपिंसं च्वःगु च्वसू मुनाः पिकाये ज्यू, पिकया बिइ ज्यू ।

५. विद्यालय क्यब दयेकेगु प्रोजेक्ट वर्क
विद्यार्थीपिंसं थीथी प्रोजेक्ट वर्क याये ज्यू । प्रोजेक्ट वर्क यायेबलय् शिक्षा विकासय्, वातावरण संरक्षण नापं स्कूलय् छुं थपय् जुइगु ज्या यायेमाः, ज्या यायेगुलि प्रेरणा हौसला बिइमा । झीसं विद्यार्थीपिंत पुस्तकालयय् छु छु सपूmत दु धकाः डाटा इन्ट्रि याकेगुया प्रोजेक्ट वर्क याके ज्यू, थःगु स्थानीय वातावरणय् दूगु जैविक विविधता बारे नं प्रोजेक्ट वर्क याके ज्यू । नापं मस्तय् मांबाः नं मस्तय्त छेँय् ब्वनेगुलिइ गुलिसिनं ग्वाहालि यायेफु, गुलिसिनं ग्वहालि मयायेफु धकाः सीकेगु नं प्रोजेक्ट वर्क याके ज्यू । नापं विद्यालय दुने संग्रहालय स्थापना यायेगु प्रोजेक्ट वर्क याके ज्यू ।

हानं विद्यार्थीपिंसं विद्यालयय् क्यबः दयेकेगु प्रोजेक्ट वर्क याके ज्यू, थीथी कक्षायापिं विद्यार्थी मुनाः, गुरुबाः गुरुमांपिनिगु सहलहय्, अभिभावकपिनिगु व स्कूलयागु ग्वाहालिइ प्रोजेक्ट वर्क यातकि प्रोजेक्ट वर्क विद्यार्थीपिंसं सयेके खनीगु जक मखु, स्कूल बांलाकेगुली, स्कूलय् क्यबः दयेकाः स्कूलयात बांलाःगु धिसिलाःगु बः बियाः स्कूल निर्माण थेंज्याःगु गति लाःगु ज्या याना क्यने फइ ।

६. सुचुपिचु यायेगु
विद्यार्थीपिंसं थः द्यनेगु कोठा सफा यायेमाः, सुचुकुचु यायेमाः । थःगु कक्षा क्वथा नं सुचुपिचु यानाः तयेगुलि फुक्क विद्यार्थीपिनिगु मंकाः कुतः जुइमाः । कक्षा क्वथाया नापनापं स्कूल व स्कूलया लागाय् सरसफाई यायेगुया पहल जुइमाल । छेँय् नं थःगु कोठा नापं छेँ कःसि सफा यायेगुलि ग्वाहालि यायेगुलि नेतृत्व याये माल ।

लय् छकः जकसां, खुलाय् छकः जूसां, लाछिइ, मंकाः थासय्, देगः दुथाय्, संग्रहालय क्लब लिसें, मां पुचः लिसें, वडा लिसे मिले जुयाः सफाइ कार्यक्रम यायेज्यू, यायेमाः । थथे यातकि छेँ सफा यायेगुली, स्कूल सफा यायेगुली नापं त्वाः, सार्वजनिक थाय् सरसफाइ यायेगुली नं विद्यार्थीबलय् निसें बांलाःगु नेतृत्वदायी भूमिका म्हिताः सेवा यायेगु बानि जुइ । कर्तव्यनिष्ठ नागरिक तयार जुइ, देशभक्त नागरिक तयार यायेत पहल जुजुं वनी ।

७. कःसि क्यब दयेकेगु व बांलाकेगुली पहल
थौकन्हय् यक्वसिथाय् छेँय् कःसि दु । कःसिइ स्वांमा, मुन्तला, सुन्तलात पिना तःगु दु । गुलिंगुलिंसिनं ज्ञानथकुंस्वां, माय्माय्चा स्वां, जर्मिन स्वां, गोदावरी स्वां, तःफ्व स्वां, चिफ्वः स्वां पिनातःगु दु । गुलिं गुलिंसिथाय्, तुलसि, न्ह्वंस्वां व मूस्वां नं पिनातःगु दु । थःगु कःसीइ पिनातःगु वनस्पति विविधता तना यंकेगु यायेगु कुतः यायेमाः । वनस्पति पिनातःगु पाखें झीसं नां सयेके ज्यू, स्वांमात जूसा छु छु स्वांमा सु सु द्यःयात पुज्याय्बलय् माः वा छाइ, स्वां पिइगु ई, स्वां ह्वइगु ई, स्वांया रंग, गुलि बांलाःगु खः, ता ईतक ह्वइगु लाकि चिइतक ह्वइगु धकाः च्वया तयेज्यू, फोटो कया तयेज्यू । भिडियो नं रिर्कड याना तयेज्यू । तरकारी अथवा केँयागु नं बांलाक खँत, छ्यलाबुला नापं, सु जःयात छु तरकारी यः, सुयात छुकियागु ल्वसा यः धयागु खँ नं च्वया तयेज्यू, क्यबयात वाउँक व न्ह्याइपुसे च्वंक दयेकेगुली, बांलाकेगुली विद्यार्थीतय्सं ब्वति कायेमाः, कःसि, क्यब, बाःमां, अजाअजिपिं लिसे मिले जुयाः दयेकेगुलि ग्वहालि यायेमाः । थज्याःगु पहल वा नेतृत्व म्हितल धाःसा बांलाई । छेँ भिंकेगुलि व बांलाकेगुलि विद्यार्थीबलय् निसें योगदान जुइ ।

नेपालभाषा टाइम्स

च्वमिया मेमेगु

• खुसिबाः लिपाया चनौटे
• न्युयाेर्कं लित हःगु इतुंबहाःया स्वपाः पौभाः
• भाषा आयोगय् अपमानया उजुरी
• नेवाःयात हेपे याःपिं विरुद्ध उजुरी
• नेवाः समुदायया अर्गानिक चकलेट ‘चाकु’