न्हूगु व्यवस्था, पुलांगु मनस्थिति

‘न्हूगु सिसिइ पुलांगु हे अय्लाः’ – झीगु देशय् तसकं प्रचलित जूगु छगू धापू खः । खय्त ला गज्याःगु समाजय् गज्याःगु प्रवृत्तिया विकास जुइ अज्याःगु हे धापूत नं समाजय् उत्पन्न जुयावनीगु खः । ‘न्हूगु सिसिइ पुलांगु हे अय्लाः’ शायद अज्याःगु समाजया यथार्थयात चरितार्थ यायेत निर्माण जूगु धापू जुइमाः । धापू गबले व सुनां दयेकल अले झीगु समाजय् छाय् प्रचलित जुल धइगु खँ छगू अनुसन्धानया विषय जुइफु । तर ताः ई न्ह्यवंनिसें चर्चाय् दुगु थुगु धापूया यथार्थ चरित्र नेपाःया समाजय् अझ उलि हे समय सापेक्षिक जू । विशेष यानाः नेपाःया राजनीतिक ख्यलय् थ्व गबलें पुलां मजुइगु धापू खः ।

तःक्वःमछि नेपाःया राज्य व्यवस्था हिल, देशय् ततःधंगु राजनीतिक हिउपाः जुल, न्हून्हूगु संविधान वल, देय्या व्याख्या यायेगु तरिका परिवर्तन जुल । अथे खयां नं न्हूगु व्यवस्था नापं वइपिं नेतृत्व पंक्ति धाःसा वहे पुलांगु मनस्थिति व सोचपाखें ग्रस्त । व्यवस्था हिले न्ह्यः तसकं क्रान्तिकारी खँ ल्हाइपिं नं सत्ताया नाप थ्यनेवं ब्वलना वइगु मनोविज्ञान वहे पुलांगु हे ।

खय्त ला लोकतान्त्रिक गणतन्त्र वयेधुंकाः तक नं जुजुया गुणगान संसदय् न्यने दुगु, जुजुया आवश्यकता दनि अले राजतन्त्र पुनःस्थापना यायेमाः धाइपिं हे गणतान्त्रिक नेपाःया उपप्रधानमन्त्री तकं जुयाच्वंगु झीसं मखनागु मखु । नेपाः छगू धर्मनिरपेक्ष व संघीय प्रणाली अन्तर्गत वनेधुंकूगु देय् जूसां अज्याःगु देय्या संसदय् अझ नं हिन्दू राज्यया माग यायेगु व संघीय प्रणाली खारेज यायेमाः धकाः सः थ्वयेकाच्वनीपिं सांसदत मदुगु मखु । अग्रगमनया खँ ल्हाइपिं राजनीतिक दल व नेतात नं अज्याःगु पुरातन सोचया दथुइ तना वनाच्वंगु दु ।

संघीय प्रणाली दुने जुइगु मुख्य पदय् खस–आर्यतय् वर्चश्व, समानुपातिक प्रणाली थः अनुकुल व्याख्या विश्लेषण यानाः खस–आर्यतय्त जक फाइदा कायेगुपाखे देय् न्ह्याः वनेगु खःसा न्हूगु व्यवस्था जक वयां उत्पीडित पक्षय् न्याय व समानता दइ मखु धकाः पुष्टि यानाच्वंगु जुल ।

गणतन्त्रया पलिस्था जुइधुंकाः राजतन्त्रया खँ, धर्मनिरपेक्ष धुंकाः हिन्दू राज्यया खँ व संघीय प्रणाली धुंकाः हानं एकात्मक प्रणालीया खँ पुरातन सोचया लिधंसाय् राजनीति यानाच्वंपिं राजनीतिक दलया माग जुल । तर प्रमुख राजनीतिक दलतय्सं म्हिगः न्ह्याक्व हे गणतन्त्र व संघीय व्यवस्थाया विरोध याना जूसां थौं दकलय् अप्वः फाइदा धाःसा उमिसं हे कया जूगु दु ।

नकतिनि क्वचाःगु न्हय्गू प्रदेशया न्हापांगु मुँज्या, न्हय्म्ह मुख्यमन्त्री व सभामुखतय् नियुक्ति नापं समानुपातिक धलखय् लाःगु ‘माननीय’तय् नां स्वयेगु खःसा देशय् वःगु हिउपाःपाखें जनताय् वयेमाःगु अधिकारय् तात्विक भिन्नता खने मंत । न्हय्गू प्रदेशय् न्हय्म्ह मुख्यमन्त्री व न्हय्म्ह सभामुख चयन जुल । उकी ग्वःम्ह खस–आर्य समुदायपिं लात अले ग्वःम्ह मेगु समुदायपिं ? मिसातय् सवालय् ला अझ भयावह । राजनीतिक हिउपाः हयेत अहम् भूमिका म्हितूपिं ग्वःम्ह मिसात मुख्यमन्त्री पदय् थ्यन ? ग्वःम्ह प्रदेशसभाया सभामुखय् ? थ्व ल्याखं स्वयेगु खःसा देय् संघीय प्रणालीइ ला वन, तर सुया निंतिं ? हानं न्हापा एकाधिकार जमे यानाच्वंपिं समुदाय व मनूतय् चाहना पूर्ति यायेगु बाहेक न्हूगु व्यवस्थां मेगु फाइदाया आभास याके फयाच्वंगु मदु ।

दकलय् न्हापां संघीय व्यवस्थाया माग छुकिया निंतिं जूगु खः ? थ्व सुनां थ्वयेकूगु माग खः ? अले अज्याःगु माग जुयाच्वंगु इलय् विरोध याना जूपिं सु खः ? थौं संघीय व्यवस्था दुने न्हय्गुलिं प्रदेशय् दुपिं सांसदत स्वयेगु खःसा संघीय व्यवस्थाया विरोध याःपिं हे अनया माननीय जुयाः च्वनाच्वंगु दु । उलि जक मखु स्वयम् माननीय जुयाः वंगु प्रादेशिक संसदय् थ्व व्यवस्था अप्वः तिके जुइ मखु धकाः भाषण तकं याःगु दु । थ्व झीगु निंतिं गुलि तक लज्जाया विषय खः झीसं हे बिचाः याये । थः स्वयम् वहे व्यवस्था स्वीकार यानाः उगु हे व्यवस्था अन्तर्गत वनेगु, अनया सेवा सुविधा भोग यायेगु अले थ्व व्यवस्था ताः ई तक मन्ह्याइगु, थ्व व्यवस्था झीगु देय्या अर्थतन्त्रं धाने याये फइ मखु धकाः न्ववायेगु यानाहःगु दु । मेखे म्हिगः जमे जुयाः संघीय प्रणालीया विरोध यानाच्वंपिं तकं थौं उगु हे प्रणाली अन्तर्गत मुख्यमन्त्री लगायत महत्वपूर्ण पदय् थ्यनाच्वंगु दु ।

संघीय प्रणाली नाप स्वनाच्वंगु मेगु मू व्यवस्था धइगु समावेशी व समानुपातिक प्रणालीया खः । थौं संघीय संसद व प्रादेशिक संसदय् देय्या थीथी जातीय प्रतिनिधित्व व उत्पीडनय् लाःपिं उगु थाय्या प्रमुख हकदारत खः । तर अज्याःगु कोटा व्यापारिक घरानाया मनूत नापं थः पारिवारिक छेँजःतय् निंतिं थाय् सुरक्षित यायेगु प्रणाली कथं विकास जुयाच्वंगु दु ।

अझ मधेशी, जनजाति, थारू, दलित, मुस्मां लगायत थीथी कोटाय् लाःपिं व्यक्तित उगु कोटाया खः वा मखु धइगुली तकं विवाद वयाच्वंगु दनि । गथे कि थः जनजाति गुकथं जुइगु ? वंशजया आधारय् वा अंगिकृत ? आः फाइदाया निंतिं अज्याःगु कोटा छ्यलेत वंशजया आधारय् खस–आर्य जूसा अंगिकृत जनजाति जुयाः फाइदा कायेगु व अंगिकृत कथं खस–आर्य जूसा वंशजया लिधंसाय् थः जनजाति खः धकाः क्यनेगु यानाच्वंगु दु ।

थुकथं संघीय प्रणाली दुने जुइगु मुख्य पदय् खस–आर्यतय् वर्चश्व, समानुपातिक प्रणाली थः अनुकुल व्याख्या विश्लेषण यानाः खस–आर्यतय्त जक फाइदा कायेगुपाखे देय् न्ह्याः वनेगु खःसा न्हूगु व्यवस्था जक वयां उत्पीडित पक्षय् न्याय व समानता दइ मखु धकाः पुष्टि यानाच्वंगु जुल ।

राजनीतिक व्यवस्थाया नापनापं थुकिया निंतिं हिलेमाःगु धइगु नेतृत्व याइपिं मनूतय् मनस्थिति खः । गबले तक राजनीतिक नेतृत्वं सही रुपं समानताया अभ्यास शुरु याइ मखु थन न्ह्याक्व राजनीतिक हिउपाः वःसां उत्पीडनय् लानाच्वंपिं मनूतय् निंतिं अधिकारया सुनिश्चिता जुइमखु ।