ने. सं. ११४४ ञलाथ्व नवमी -

भाषा संस्कृति मामां, भूटानया नेवाःत

उपिं तप्यंक थःपिं ख्वपं वयागु धाये मसःसां ‘भातगाउँ’ धाःगु थासं वयापिं धायेसः । थ्व ल्याखं उमिसं थन वयाः थःपिनि पुर्खा गन खः धयागु मालेगु ज्या यायेमाःगु खः । तर थ्व ज्यायात ध्यानय् मतसे वय्कःपिंसं नेवाः भाय्, संस्कृति व जातीय गौरवयात म्हसीकेगु ज्याय् ध्यान तल ।नांजाःम्ह साहित्यकार व कलाकार प्राज्ञ लैनसिंह वाङ्देलया छगू तसकं चर्चित उपन्यास दु—‘मुलुक बाहिर’ । उगु उपन्यासय् वय्कलं न्ह्यःने हयादीम्ह उपन्यासया पात्र कान्छा भुजेलं थः ज्याया झ्वलय् भारतया थीथी थासय् वनागु व निगूगु विश्वयुद्धया इलय् सैनिक भरिया जुयाः भारतया आसामं पासापिं नापनापं भूटान थ्यंगु उल्लेख यानातःगु दु ।

अले पीदँ–न्यय्दँ लिपा थःगु हे छेँय् लिहां वयागु इलय् नकतिनि बूगु इलय् थम्हं त्वःताथकाम्ह म्ह्याय् थःगु हे छेँ लिक्क पसः तयाच्वंम्ह नापलाइ । थः हे म्ह्याय् धयागु सिउसां म्ह्याय्म्हं थःत अबु कथं म्हमसिउगु कारणं छुंछां मधासें व थःगु तुतां ज्वनाः अनं लिहां वनाछ्वइ । म्ह्याय्म्ह धाःसा थः अबु निगूगु विश्वयुद्धया इलय् पिने वंगु, खबर छुं नं मवःगु खँ लुमंका जुइ । अबलय् तक कान्छा भुजेल गन वन धइगु कान्छा भुजेलया म्ह्याचं सीमखु ।
थ्व उपन्यासया अंशयात हे ल्वयेक ख्वपं भूटानय् थ्यंकः वंपिं छगू परिवार थः पुर्खायात मामां ख्वपय् थ्यंकःवःगु दु । मचाबलय् हे ख्वप देय् त्वःताः वंम्ह उम्ह मनू थः न्हय्न्यादँ थ्यनेधुंकाः ख्वपय् लिहां वःगु खः ।

उबलय् निक्वःगु विश्वयुद्धया इलय् छम्ह राई व छम्ह ब्रम्हु लिसें भूटानय् थ्यंकःवंगु जुयाच्वन । युद्ध क्वचाये धुकाः ब्रम्हु छम्ह अन लिहां वल, तर राई छम्ह व नेवाः धाःसा भूटानया हे चारघरे धइगु थासय् थःपिनि बास दयेकाः च्वन । अबलय् अन प्यखा हे जक छेँ दुगुलिं उगु थाय्यात चारघरे धाःगु जुयाच्वन । थौंकन्हय् अन छेँ अप्वयाः प्यसः व नीखाति छेँ दयेधुकल । नयेगु, त्वनेगु व च्वनेगु बांलाःगु बन्दोबस्त जुल । अय्सां उपिं थुलिं सन्तोष जुइमफुत । थः सु खः, गनं वयागु खः धइगु चिउताः ब्वलना हे च्वन । फलस्वरूप थः पुर्खा मामां उम्ह ज्याथम्ह पूर्वसैनिक जवान थः गुम्ह सन्तान नापं ख्वपय् थ्यंकः झायादिल ।

ब्रम्हु लिहां वःगु इलय् हे लिहां वःगु जूसा उम्ह नेवालं नं नेपालय् हे च्वनाः छुं ज्या यानाः जीवन हनीगु खइ ।उबलय् नेपाः लिहां मवसें उम्ह नेवालं भूटानय् हे लय् ख्वीतका तलब वइगु जागिर नयादिल । उबलय् भूटानी बन विभाग अन्तर्गत फोरेष्ट वा रेन्जर धइगु बनपालेया जागिर उम्ह नेवाःयात चूलात । उकिया भरय् वं अन हे च्वंम्ह मिसा ब्याहा यानाः भूटानय् याउँक जीवन हनाच्वन ।निक्वःगु विश्वयुद्धया इलय् थथे थःगु थाय्बाय् त्वताः युद्धय् संलग्न जूपिं व अंगभंग जूपिनिगु थःथःगु हे बाखं दु । गुलिसितं लिपा बेलायतं पेन्सन बिल, अमेरिकां तक्मा बिल । तर आपालं योद्धातय्सं आः तकं म्वाये नं मफु, सी नं मफुगु अवस्थाय् जीवन हनाच्वंगु दनि ।

बखतय् थःगु देय् त्वःताः वनाः बखतय् हे लिहां वःपिं म्हो हे जक दु । युद्ध क्वचायेकाः नं परदेसय् लाःवंपिं मध्ये ख्वपया उम्ह भाजु छुं ई न्ह्यः जक थःगु जन्मथलो ख्वपय् वयाः स्वनिगः चाःहिलाः थःगु कर्मथलो भूटान लिहां वंगु दु । वय्कः भूटानं हे नागरिकता कयातये धुंकूम्ह भुटानी नागरिक जुयादीधुंकूगु दु । काय् म्ह्याय् व छय्पिंत तकं भूटानया हे नागरिक दयेके धुंकूगु दु । अय्सां वय्कलं थःगु जन्मभूमि धाःसा ल्वःमंके फुगु मदु । उकिं आः चय्दँया ज्याथगु बैसय् नं थःगु हे थाततलो मालाः ख्वपय् थ्यंकःझाःगु दु ।वय्कःया काय् भूटानया राजधानी थिम्पु नापसं लाःगु चारघरे लागाय् हे कृषि अधिकृत खः ।

कृषि विभागया सरकारी जागिरे वय्कःया कायं भूटानय् सार्वजनिक पद ग्रहण यानादीगु कारणं करिब छवाः तक नेपालय् च्वनाः नं अर्ध भूमिगत कथं हे च्वनादिल । सार्वजनिक ज्याझ्वलय् ब्वति कायेगु, पत्रकारतलिसे संवाद यायेगु वा देय्या बारे थःपिनि बिचाः तयेगु ज्या गनं हे याना मदी । नेपाल व भूटानया दथुइ हाल ख्वाउँयाच्वंगु स्वापू हे उकिया कारण खः । नापं भूटानया आन्तरिक मामिलाय् भारतया प्रत्यक्ष हस्तक्षेपया कारणं नं उपिं भिसा दयेकाः मच्वंसें सुतुक्क थन वयाछ्वःपिं खः । थःपिनि मातृभूमि वा मातृभाषाया अनमोल मोहया कारणं उपिं खँुलँ ज्वनाः जूसां नेपाः थ्यंकःझाल । विशेष यानाः नेपालमण्डल लागाया छगू उत्कृष्ट सांस्कृतिक शहर ख्वपं हे उमित थन थ्यंक वयेगु प्रेरणां ओतप्रोत यानाबिल ।

वय्कःपिंं मध्ये छम्ह निम्हेसिनं हे जक खस् नेपाली भाय् सः । मेपिं ला अप्वः धइथें भूटानय् ल्हाइगु भाषा व अंग्रेजी हे जक ल्हाइपिं खः । अथे खःसां थःपिनि न्हूगु पुस्तायात नेवाःतय्गु भाषा नेपालभाषा स्यनेगु वय्कःपिनि इच्छा दु । थन वयाः वय्कःपिंसं अभिव्यक्त यानावंगु खं थ्वहे सीदु । मेमेगु छुं नं कालबिलया इच्छा मतसें मांभाय् सयेकेगु व थनया सांस्कृतिक ज्याखँ ध्वाथुइकेगु इच्छा तयादीगु दु । थ्व खँ धाःसा वय्कःपिंसं स्पष्ट रूपं हे तःगु खः । वय्कःपिं तप्यंक थःपिं ख्वपं वयागु धाये मसःसां ‘भातगाउँ’ धाःगु थासं वयापिं धायेसः । थ्व ल्याखं वय्कःपिंसं थन वयाः थःपिनि पुर्खा गन खः धयागु मालेगु ज्या यायेमाःगु खः ।

तर थ्व ज्यायात ध्यानय् मतसे वय्कःपिंसं नेवाः भाय्, संस्कृति व जातीय गौरवयात म्हसीकेगु ज्याय् ध्यान तल । कर्मं भूटानी जूसां जन्मं थःपिं नेवाः हे खः धयागु वय्कःपिंसं क्यनादिल । वय्कःपिनि नुगलय् दुगु नेवाः भावनाकथंया इच्छा पूवंकेगु निंतिं मध्यपुर थिमिया संस्कृतिविद् गणेशराम लाछि सहजकर्ता जुयाबियादिल । न्हापा नं भूटानया सीमा लिक्क लाःगु भारतया सिक्किम व दार्जिलिङय् च्वंपिं छपुचः नेवाःत नं संस्कृतिविद् लाछीया हे छँेय् च्वनाः नेवाः भाय्, लिपि व नसाज्वलं दयेकेगु सयेका वनेधुंकूगु दु । आः हाकनं छक्वः वय्कःयात हाकनं छक्वः विदेशय् च्वंपिं नेवाःतय्त थुकथं हे नेवाः तजिलजि स्यनेगु अभिभारा वयेत्यंगु दु ।

भुटानं ख्वप चाःहिउ झाःपिंसं छुं ई लिपा भारतय् वनाः भिसा दयेकाः औपचारिक रूपं हे नेपाः दुहां वयेगु बचं बियाझाःगु दु । अले उबलय् ख्वपय् हे च्वनाः नेवाः भाय् व लिपि नापं नेवाः तजिलजिया थीथी पक्षयात सयेकेगु सिइकेगु कथं हे वयेगु खँ धयादीगु दु । अथे याये मफइगु जुल धाःसा उखे हे प्रशिक्षक ब्वना यंकाः जूसां थःपिनि मांभाय् नेवाः भाय् सयेकेगु ज्याय् वय्कःपिं लालायित जुयाच्वनादीगु दु । थ्व ज्याया व्यवस्था यायेत भाषासेवी गणेशराम लाछि लगे जुयाच्वनादीगु दु । विशेष योजना दयेकाः भाषा स्यनेगु निंतिं थीथी व्यक्ति व संस्थायात समन्वय यायेगु ज्याय् वय्कःया ध्यान वनाच्वंगु दु । सिक्किमया सद्भावना राजदूत कथं म्हसिउम्ह वय्कःयात आः भूटानय् नं न्हूगु ढंगं ज्या यायेगु प्रेरणा वयाच्वंगु दु ।

सिक्किम राज्य सरकारया प्रमुख पवन चाम्लिङं नेवाः भाय्यात नं मान्यता बियाः थीथी सहुलियत बीधुंकाः अन भाषा प्रशिक्षण बीगु स्कुल चायेकाः नीप्यम्ह प्रशिक्षक तयार यायेगु ज्याय् भाजु लाछिया तःधंगु योगदान दु । थौंकन्हय् सिक्किमय् सरकारी कोटां हे नेपालभाषा अध्यापन याकाच्वंगु दु । थज्याःगु सम्भावना भूटानय् मदुसां भूटानं नेपाः वइपिंत थन हे स्यनेगु वा अन प्रशिक्षक छ्वयाः भाषा स्यनेगु पवित्र ज्याय् नं गणेशराम लाछिया योगदान दइगु झीसं आशा यायेछिं । भूटानं नेपाः चाःहिउ वःपिं मध्ये निम्ह मिसामस्त नकतिनि जक अनया एसएलसी सरहया तगिं क्वचायेकूपिं खः ।

उपिं थःपिं हे नं नेवाः भाय् सयेकेत लालायित जुयाच्वंगु कारणं नं थ्व इलय् भूटानय् नं नेवाः भाय् थ्यंकेगु सम्भावनाया लुखा चालाच्वंगु खनेदयाच्वंगु दु । तर उपिं थन सार्वजनिक रूपं जुइगु इलय् सरकारी जागिर दुम्ह थः अबुयात राज्यं कारवाही यायेफइगु सम्भावना दुगुलिं समस्या नं दु ।भूटान व नेपाःया सम्वन्ध थौंकन्हय् बांलानाच्वंगु मदु । भूटानं बिसिउँ वयाः नेपाःया झापाय् च्वनाच्वंपिं छगू लाख भूटानी शरणार्थीतय्त लित यंकेगु खँय् भूटानं गुबलें हे वास्ता मयाःगुलिं नेपाः–भूटानया स्वापू बांलानाच्वंगु मदु ।

थज्याःगु अवस्थाय् नं थःपिनि मांभाय्, जन्मभूमिया मतिनां नेपाः थ्यंकः वःपिं भूटानया नेवाःतय्त नेवाः देय् दबू, नेपालभाषा मंकाः खलः, नेपाल लिपि गुथि थेंज्याःगु नेवाः संगठनतय्सं ग्वाहालि यायेफत धाःसा अवश्य नं नेपालभाषायात भूटानय् नं थ्यंकेफइ । भूटानं नेपाः वयेगु निंतिं हे २५० अमेरिकी डलर पुलेमाः, अले जक भिसा काये खनी । अथे जूगुलिं भिसा मकासे सुतुक्क वःपिं जुयाः येँ, पोखरा, ख्वप व थीथी थासय् चाःहिलाः जूसां उमिसं थःपिंत भूटानी नागरिक कथं न्ह्यब्वयेगु मयाः । मखुसा ला मध्यपुर थिमि नगरपालिकाया मेयर मदनसुन्दर श्रेष्ठं वय्कःपिंत औपचारिक रूपं हे लसकुस यायेगु प्रस्ताव तःगु खः ।

भूटानी सरकारया प्रकोप फयेमालेफुगु स्थिति दुसां थःगु मांभाय्प्रतिया मतिनां सुतुक्क नेपाः दुहांझाःम्ह पूर्वसैनिक खः – भाजु अजित प्रधान । वय्कः थः कलाः, काय् कैलाश, डाक्टर जुयाच्वंम्ह भौ, थः ससःमां, ससःअबु लिसें व स्वम्ह मस्त ज्वनाः नेपाः दुहां झाःगु खः । आः भाजु प्रधान इच्छा कथं भूटानी नेवाः मस्तय्त नेपालभाषा व नेपाल लिपि नापं नेवाः संस्कृति स्यनेगु ज्या ताःलात धाःसा जनस्तर नं भूटान लिसेया स्वापू बांलाकेत तिबः जुइ ।