आइएलओ, मानव अधिकार व नेवाः

उपत्यका विकास प्राधिकरणया प्रमुखं न्हापा छकः स्वनिगलय् आदिवासीत सुं हे मदु धकाः न्ववाःगु इलय् नेवाःतय्सं थःपिं आदिवासी खः अले सरकारं तकं आदिवासीया धलखय् तयातःगु दु धकाः सः तयेगु यात । वहे प्राधिकरणया प्रमुखं स्वनिगलय् नेवाःतय्त विस्थापित जुइगु कथं विकास निर्माणया नामय् लँ तब्या यायेगु, मुआब्जा मबिसे नेवाः नापं स्वनिगःवासीया जग्गा सितिकं काःगु खःसा आः वयाः प्राधिकरणया ज्या वैधानिक मजू, कानून कथं मजू धकाः स्वयं सर्वोच्च अदालतं हे फैसला याःगु दुु ।

प्राधिकरणया प्रमुख भाइकाजी तिवारीं याःगु ज्या कानूनसम्मत मजू धायेधुंकाः आः वय्कः पदय् च्वनेगु छुं अधिकार मदु धकाः न सः तयेमाःगु व कानून अःखः ज्या याःगुलिं कारवाही यायेमाः धकाः छाय् माग मयायेगु धइगु न्ह्यसः ब्वलना वःगु दु । गैर न्यायिक सतक विस्तारया सवालय् स्वनिगःया नेवाः नापं गैरनेवाःत जानाः अन्तर्राष्ट्रिय ख्यलय् तकं मुद्दा दायर याःगु खःसा मूल रुपं आदिवासी जनजातिया अधिकारंनिसें आइएलओ महासन्धि नम्बर १६९ कार्यान्वयन यायेमाःगु माग यासें न्ह्याः वनाच्वंगु खः ।

यदि आइएलओ महासन्धि १६९ व आदिवासीया अधिकारया खँ ज्वना मवंगु जूसा थौं गैरन्यायिक सतक विस्तारया मुद्दा थ्व अवस्थाय् तक अवश्य नं थ्यनी मखु । थौं आइएलओपाखें तकं सरकारयात थुगु मुद्दा छु यायेगु धकाः न्ह्यसः न्यनाहःगु दुसा अन्तर्राष्ट्रिय ख्यलं नं नेपालं अन्तर्राष्ट्रिय कानून पालना मयाःगु खने दया वःगु दु । वास्तवय् स्वनिगःया आदिवासी नेवाःत नेवाःतय्गु जक हक अधिकारया निंतिं न्ह्याः वनेगु सिबें नं सकल आदिवासी जनजातितय्गु हक अधिकार धकाः न्ह्याः वन धाःसा पहिचानया अधिकारंनिसें नेवाः सभ्यतायात ल्यंका तये फइगु अवस्था वइगु खँ नेवाः नेतातय्सं मथूगु अवश्य नं मखु ।

अय्नं नेवाः न्ह्यलुवातय्सं नेवाःतय्त आइएलओ महासन्धि १६९ नापं आदिवासी जनजातिया अधिकार बारे उलि यायेमाःगु खः उलि यानाच्वंगु मदु । उकिं नं नेवाःतय्सं आदिवासी नेवाःतय्गु अधिकार बारे खास हे खँ माःगु थासय् तये फयाच्वंगु मदु । लिपांगु इलय् गैर न्यायिक सतक विस्तारया सवालय् आदिवासीया अधिकारंनिसें आइएलओया खँयात थुइकेगु ज्या धाःसा न्हूगु कथं जुयाच्वंगु दु ।

नेवाः न्ह्यलुवातय्सं नेवाःतय्त आइएलओ महासन्धि १६९ नापं आदिवासी जनजातिया अधिकार बारे उलि यायेमाःगु खः उलि यानाच्वंगु मदु । उकिं नं नेवाःतय्सं आदिवासी नेवाःतय्गु अधिकार बारे खास हे खँ माःगु थासय् तये फयाच्वंगु मदु ।

थ्वहे झ्वलय् राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोगं तकं आदिवासी जनजातितय्गु सवालय् आइएलओ महासन्धि १६९ कार्यान्वयनया नितिं नेपाल सरकारयात गुकथं सिफारिस याःगु दु थ्व तसकं बांलाःगु ज्या खः । राज्यया संवैधानिक अंगपाखें हे सरकारयात अन्तर्राष्ट्रिय कानून पालना यायेत सिफारिस याःगु नं बांलाःगु खँ खः ।
आइएलओ महासन्धि १६९ कार्यान्वयनया अवस्था गथे दु धकाः थुइकाः स्थलगत अध्ययन यासें राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोगं न्हापांखुसी राज्ययात अज्याःगु सिफारिय याःगु खः ।

राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोगं आदिवासी जनजातिया अधिकार सम्बन्धि १३ बुँदाया सिफारिस याःगु दु । अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठन आइएलओ महासन्धि नं. १६९ कार्यान्वयनया दायित्व धकाः कार्यान्वयनया निंतिं नेपाल सरकारयात सिफारिस याःगु खः ।

आदिवासी जनजाति सम्बधी नीति, कानून निर्माण यायेगु इलय् उमिगु प्रतिनिधितय्गु सक्रिय स्वतन्त्र सहभागिता प्रत्याभूति याकेमाःगु, आदिवासी जनजाति सम्बन्धि महासन्धि नम्बर १६९ नेपाल सरकारं अनुमोदन यायेधुंकूगु नापं आदिवासी जनजातितय्गु अधिकार सम्बन्धि संयुक्त राष्ट्र संघीय घोषणापत्रया पक्ष राष्ट्र जुइ धुंकूगुलिं उगु दस्तावेजय् दुगु व्यवस्था नाप मिले जुइगु कथंया कानून निर्माण नापं प्रचलित नेपालया कानूनय् खनेदुगु प्रतिकुल व्यवस्था संशोधन नापं परिमार्जन यायेत व राज्यया स्वंगुलिं तह संघ, प्रदेश व स्थानीय तहलय् समानकथं कार्यान्वयन यायेगु व्यवस्था मिले यायेत नं सिफारिस याःगु दु ।

अथे हे विकास नापं भौतिक संरचना निर्माणया योजना दयेकेगु व कार्यान्वयन यायेबलय् सम्बन्धित क्षेत्रया आदिवासी जनजाति व स्थानीय समुदायया संस्कृतियात ल्वःगु कथंया प्रक्रिया नालाः उमिगु संरक्षण जुइगु खँय् प्रत्याभूति यायेत व याकेत आदिवासी जनजाति सम्बन्धी महासन्धी नं. १६९ व आदिवासी जनजाति सम्बन्धि संयुक्त राष्ट्र संघीय घोषणा पत्र (युड्रिप)पाखें अविलम्बन याःगु स्वतन्त्र पूर्व व सुसूचित सहमति अवधारणा लागू यायेत माःगु संरचनाया निर्माण व लागू यायेत, महासन्धि नं. १६९ कार्यान्वयनया नितिं राष्ट्रिय कार्ययोजना याकनं स्वीकृति यानाः कार्यान्वयन यायेत नं सिफारिस याःगु दु ।

अथे हे आदिवासी जनजाति जिल्ला समन्वय समिति गठन नापं कार्य संचालन कार्यविधि २०७२ कथं फुक्क जिल्लाय् स्थापित जिल्ला समन्वय समिति वर्तमान राज्य संरचना कथं मजूगुलिं स्वंगुलिं तहलय् माःगु संरचना निर्माण यायेत, नेपालया संविधान धारा ५६ स उल्लेख जुयाच्वंगु कथं स्वायत्त, संरक्षित व विशेष क्षेत्रया अवधारणा याकनं कार्यान्वयन यायेत नं सिफारिस याःगु दु । भूमि, वन व वन्यजन्तु संरक्षण सम्बन्धी कानूनयात आदिवासी जनजातिया अधिकार संरक्षण जुइगु कथं पुनरावलोकन यायेत नापं सिफारिस याःगु दु ।

छु खः आइएलओ १६९ ?
अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठन (आइएलओ) या महासन्धी १६९ यात नेपालं सन् २००७ स अनुमोदन याःगु खः । आइएलओ १६९ स आदिवासी जनजातियात थःगु वसोवास दुगु राज्यया संरचना दुने थःगु संस्थात, जीवन पद्धति नापं आर्थिक विकासयात नियन्त्रण याये दइगु, थःगु पहिचान, भाषा व धर्म माने यायेगु व विकास यायेगु आकांक्षायात मान्यता बियातःगु दु ।

आत्मनिर्णयया अधिकारया सवालय् प्रत्यक्ष रुपं व्यवस्था यानातःगु मदुसां आदिवासी जनजातिया संस्कृति, परम्परा व मूल्य मान्यतायात स्वीकार यानाः नापं उमिगु थःगु हे कथंया व्यवस्थापन पक्षयात उजागर यायेगु आत्मनिर्णयया मागयात महत्वपूर्ण आधार कथं नालेगु खँ न्ह्यथनातःगु दु ।आदिवासी जनजातियात थःगु जीवन, आस्था, संस्था, आध्यात्मिक कल्याण नापं उपिं च्वनाच्वंगु व मेगु कथं प्रयोग यानाच्वंगु भूमिइ प्रभाव जुइगु विकासया प्रकृयाया नितिं थःगु प्राथमिकता थम्हं हे निर्धारण यायेगु नापं सम्भव दत्तले आर्थिक, सामाजिक नापं सांस्कृतिक विकासयात नियन्त्रण यायेगु अधिकार दइ ।

नापं प्रत्यक्ष कथं लिच्वः लाइगु राष्ट्रिय व क्षेत्रीय विकासया योजना नापं ज्याझ्वः दयेकेगु, कार्यान्वयन यायेगु व मूल्यांकन यायेगु निंतिं उपिं सहभागी जुइगु नापं थुकिं उमिगु स्वविकास अधिकार सुनिश्चित जुइ ।

आदिवासी जनजातितय्त विकासया प्रक्रिया ल्ययेगु सवालय् दबाबय् तये मजिउगु, ख्याच्वः बीगु निसें लोभ क्यने मजिउगु, विकासया ज्याझ्वः स्वीकृत व सुरु याये न्ह्यः हे स्वतन्त्र रुपं उमिगु सहमति कायेमाःगु, आदिवासी जनजातियात योजनापाखें जीवन, जमिन व प्राकृतिक श्रोतय् लाइगु सकारात्मक व नकारात्क प्रभावया बारे इमित जानकारी बीमाःगु नापं उगु विकासया क्रियाकलापया बारे सहमति बीगु कि मबीगु धइगु बारे निर्णय यायेत उपिं स्वतन्त्र जुइ ।

भौतिक विकास निर्माण यायेगु झ्वलय् दकलय् न्हापां उगु योजनापाखें आदिवासी जनजातिया जनजीवन, संस्कृति, वातावरणय् गुज्वःगु लिच्वः लाइ धकाः अध्ययन यायेमाःगु बाध्यकारी व्यवस्था दु ।

विकास निर्माण यायेगु झ्वलय् सरोकारवाला पक्ष सम्बन्धित आदिवासी जनजातियाके स्वीकृति कायेमाःगु, अले गुज्वःगु विकास यायेगु धकाः जनजातिं हे निर्णय याये दइगु, उमिगु संलग्नता दयेमाःगु, सम्पदा संस्कृतियात संरक्षण यायेगु कथं विकल्प दत्तले उकियात ध्यान तयेमाःगु, आदिवासी जनजातियात छेँ बुँ मदयेकाः विस्थापित याये मदइगु नापं इमिगु जग्गाजमिन उमिगु सहमति कथं काल धाःसां क्षर्तिपूर्ति व मुआब्जा बीमाःगु बाध्यकारी व्यवस्था दु ।

आइएलओ महासन्धि १६९ धइगु स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय्गु नितिं नं लागू जुइगु अन्तर्राष्ट्रिय कानुन खः । नेवाःत स्वनिगःया आदिवासी खः अले थुगु कानुन कार्यान्वयन याकेफत धाःसा नेवाः सभ्यता ल्यंका तयेफइगु, नेवाःतय्गु पहिचानया अधिकार प्राप्त यायेत अःपुइगु, नेवाः भाषा, संस्कृतिया संरक्षण व सम्वद्र्धनया नितिं राज्यं भाला कायेमाःगु अवस्था दु ।

थौं राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोगं आइएलओ महासन्धि १६९ कार्यान्वयनया निंतिं गुकथं सिफारिस याःगु दु उकियात कर्यान्वयनया नितिं नेवाःतय्सं सः थ्वयेकेमाःगु अवस्था दु । थुगु खँयात नेवाःतय्त थुइका वनेफत धाःसा नेवाःतय्गु छेँ बुँ, नेवाः संस्कृति, भाषा, सम्पदा तकं ल्यंका तयेत तःधंगु तिबः जुइ नापं सरकारं नेवाःतय्गु विरुद्ध याइगु ज्यायात कयाः सशक्त कथं विरोध यायेफइ ।

उकिं थ्व इलय् न्ह्यलुवातय्सं थुइकेगु मयाः धकाः मखु थःथम्हं हे थुज्वःगु खँ थुइका वनेमाःगु अवस्था दु । नेवाःतय्सं थःपिनिगु अधिकारया नितिं सकलें छप्पँ जुयाः सामुहिक अधिकारया निंतिं आदिवासी जनजातितलिसे जानाः वनेमाःगु ई वःगु दु ।