संविधान, हयेत्यंगु ऐन व प्रेस स्वतन्त्रता

तराईलय् गोली चले जुयाच्वंगु, कफ्र्यू तयातःगु, आदिवासी जनजातितय्गु असन्तुष्टि जुयाच्वंगु नापं स्वनिगः व स्वनिगः जःखः च्वनीपिं नेवाः व तामाङत तःभुखाचं न्ववाये हे मफयाच्वंगु अवस्थाय् हथाय्पथासं फाष्ट ट्राय्कया नामय् सभासद्तय्सं पारित यानाः संविधानसभापाखें जारी याःगु नेपाःया न्हूगु संविधानयात उत्पीडित समुदायपाखें संशोधनया माग याना वयाच्वंगु हे दु ।

विश्वया उत्कृष्ट संविधान धाःसां नं संशोधन यायेगु ज्या नं जुयाच्वंगु अले आः हाकनं संशोधन यायेमाः धकाः सः तयेगु ज्या यानाच्वंगु अवस्था खःसा नेपाःया उत्पीडित समुदाय नं नुगः चकंकाः थःपिनिगु नितिं वःगु संविधान धाये फयाच्वंगु मदु । भाषिक, सांस्कृतिक समानतांनिसें पहिचानया पक्षधरतय्सं ला थुगु संविधानयात बांलाःगु संविधान धकाः स्वीकार हे यानाच्वंगु अवस्था मदु ।

अय्नं २०४७ सालया संविधानसिबें नं प्रगतिशिल खः धकाः मनूतय्सं टिप्पणी याना हयाच्वंगु दु । नेपाःया संविधानया प्रस्तावनाय् पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता धकाः च्वयातःगु दु । संविधानया प्रस्तावना धइगु संविधानया ख्वाःपाः खः । ख्वालय् हे पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता धकाः च्वयातःगुया अर्थ धइगु नेपाःया संविधानं प्रेस स्वतन्त्रतायात तसकं थाय् बियातःगु दु धकाः थुइकेमाः ।

सामान्यतया प्रेस स्वतन्त्रता धायेवं गाःगु अवस्था खःसां नं पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता धकाः न्ह्यनातःगु धइगु प्रेस स्वतन्त्रतायात अझ अप्वः बः बियातःगु धइगु स्पष्ट जू । नेपाःया संविधानया धारा १९ स संचारया हक धकाः च्वयातःगु दु ।

उगु धाराया उपधारा १ स थुकथं च्वयातःगु दुः विद्युतीय प्रकाशन, प्रसारण तथा छापा लगायतया न्ह्यागु हे माध्यमपाखें जूसां नं छुं नं समाचार, सम्पादकीय, लेख, रचना वा मेगु छुं नं पाठ्य, श्रव्य, श्रव्यदृश्य सामग्रीया प्रकाशन व प्रशारण यायेगु वा सूचना प्रवाह यायेगु वा छापेयाये न्ह्यः प्रतिबन्ध तइमखु ।

तर नेपाःया सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रियता वा संघीय इकाइया दथुइ स्वापू वा थीथी जात, जाति, धर्म वा सम्प्रदायया दथुइ स्वापू स्यंकीगु, राज्यद्रोह, लागी बेइजती वा अदालतया अवहेलना जुइगु वा अपराध यायेत दुरुत्साहन यायेगु वा सार्वजनिक शिष्टाचार, नैतिकताया प्रतिकुल ज्या यायेत, श्रमप्रति अवहेलना याइगु व जातीय थीत्यः मत्यः नापं लैंगिक भेदभावयात दुरुत्साहन यायेगु ज्याय् मनासिब प्रतिबन्ध तयेगु कथं ऐन दयेकेगुली रोक लगे याःगु माने याइ मखु ।

आः न्हू हःगु ऐन कथं प्रेस जगतयात समस्या वयेफु धकाः बरिष्ठ संचारकःमि–तय्सं तकं धायेगु यानाहःगु दु । वास्तवय् थुगु कथंया ऐन हयेगु ज्या जूगुया मूल कारण धइगु वर्तमान संविधान हे खः ।

अथे हे उपधारा २ स थुकथं च्वयातःगु दु ः छुं नं श्रब्य, श्रब्यदृश्य वा विद्युतीय उपकरणया माध्यम वा छापाखानापाखें छुं नं समाचार, लेख, सम्पादकीय, रचना, सूचना वा मेगु छुं नं सामग्री मुद्रण वा प्रकाशन, प्रशारण यात वा छापे याःगु बापत उज्वःगु सामग्री प्रकाशन, प्रशारण यायेगु वा छापे याइगु रेडियो, टेलिभिजन, अनलाइन वा मेगु छुं नं कथंया डिजिटल वा विद्युतीय उपकरण, छापा वा मेगु संचार माध्यमयात बन्द, जफत वा दर्ता खारेज वा अज्वःगु समाग्री जफल याइमखु ।

तर थुगु उपधाराय् च्वयातःगु छुं नं खँपाखें रेडियो, टेलिभिजन, अनलाइन वा मेगु छुं नं कथंया डिजिटल वा विद्युतीय उपकरण, छापाखाना वा मेगु संचार माध्यमया नियमन यायेत ऐन दयेकेगुली बन्देज लगे याःगु माने जुइ मखु । उकथं हे उपधारा ३ स कानून बमोजिम बाहेक छुं नं छापा, विद्युतीय प्रशारण नापं टेलिफोन लगायत सञ्चार साधनयात पंगः थनी मखु ।

नेपाःया संविधानय् प्रेस सम्बन्धी स्वल धाःसा स्पष्ट जुइ । प्रस्तावनाय् पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता धकाः च्वयातःगु दुसा धाराय् नं बांलाक हे च्वयातःगु जूसां नं न्ह्यप्यं थें घाकाः प्रेसयात बन्देज तयेगु, नियमय् दुने हयेगु नामय् ऐन तयाः पनेगु ज्या यायेफु धकाः स्पष्ट यानातःगु दु ।

अझ थीथी जात, जाति, धर्म वा सम्प्रदायया दथुइ स्वापू स्यंकीगु, राज्यद्रोह, लागी बेइज्जती वा अदालतया अवहेलना जुइगु वा अपराध यायेत दुरुसाहन यायेगु वा सार्वजनिक शिष्टाचार, नैतिकताया प्रतिकुल ज्या यायेत, श्रमप्रति अवहेलना याइगु व जातीय थीत्यः मत्यः नापं लैंगित भेदभावयात दुरुत्साहन यायेगु ज्याय् मनासिब प्रतिबन्ध तयेगु कथं ऐन दयेकेगुली रोक लगे याःगु माने याइ मखु धकाः च्वयातःगुया अर्थ कन्हय् वनाः पहिचानया आधारय् प्रदेश दयेकेमाः, न्हूगु प्रदेश दयेकेमाः वा जाति वा समुदायया अधिकार माः धकाः च्वल धाःसा गुगुं नं हालतय् उकियात ऐन हयाः पत्रकारपिंत तकं कुनेगु कथंया व्यवस्था यायेफुगु अवस्था दु धकाः स्पष्ट जुइमाः ।

लिपांगु इलय् वयाः मुलुकी ऐन २०२० यात विस्थापित यायेगु नितिं मुलुकी संहिता (देवानी व फौजदारी) २०७४ ऐन हयेगु तयारी यानाच्वंगु दु । ओली सरकारं हइगु उगु ऐनय् प्रेस नापं अभिब्यक्ति स्वतन्त्रतायात पनेगु कथंया ज्या जूगु दु धकाः तकं सरोकारवालातय्सं चिउताः प्वंकाहःगु दु ।

थ्व हे भदौ १ गतेनिसें लागू जुइगु मुलुकी संहिताय् गोपनीयताया अधिकार विषयय उल्लेख यानाः गुलिखे दफां प्रेसयात ज्या यायेगुली पंगः थने फइगु अवस्था दु धकाः संचारकःमितय्सं धायेगु यानाहःगु दु । टेलिफोन वा मेगु प्रविधिया माध्यमं जुइगु खँया रेकर्ड यायेगु विषय, छुं नं मनूया आचरणया चर्चा, प्रकाशन वा प्रशारण यात धाःसा उकियात कसुर कथं नालेगु खँ न्ह्यथनातःगु दु ।

उकिं थुगु ऐनं आः पत्रकार–तय्त तकं स्वतन्त्रता मदइगु अवस्था वइ धकाः स्पष्ट जूगु दु । आः तयार याःगु मुलुकी संहितापाखें गुगु नं इलय् पत्रकारपिंत समस्या वयेफु नापं प्रेसयात दमन तकं यायेफु धकाः संचारकःमितय्सं उकिया विरोध यायेगु सुरु यानाहःगु दु । आः न्हू हःगु ऐन कथं प्रेस जगतयात समस्या वयेफु धकाः बरिष्ठ संचारकःमितय्सं तकं धायेगु यानाहःगु दु ।

वास्तवय् थुगु कथंया ऐन हयेगु ज्या जूगुया मूल कारण धइगु वर्तमान संविधान हे खः । संविधानया धारा १९ या आधारय् हे उज्वःगु ऐन हःगु खः । उकिं संविधान हे प्रेस स्वतन्त्रताया विरोधी जुयाच्वंगु अवस्थाय् थुज्वःगु कथंया यक्व ऐन हयाः प्रेसयात दमन याये फइगु अवस्था दु धकाः थुइकेमाः ।

नेपाःया हरेक राजनीतिक हिउपाःया नितिं छगू महत्वपूर्ण भूमिका म्हिताच्वंगु नेपाःया प्रेस जगतयात हे अथे दमन यायेगु ऐन हल धाःसा कन्हय् वनाः मुलुक गुखे वनी धकाः बिचाः यायेमाःगु ई वःगु दु । उकिं थ्व इलय् ऐनया खँ जक मखु संविधान हे संशोधनया खँ ल्ह्वनेत नेपाःया संचारकःमित तयार जुइमाः ।