झी नेवाः म्हिगः व थौंं

नेवाःत नेपाःया आदिवासी खः । उपिं पिनें वःपिं मखुसें थन हे परापूर्वकालंनिसें च्वना वयाच्वंपिं खः । अले छगू धापू कथं ला नेवाः खँग्वःपाखें हे नेपाः देय्या नां च्वंवंगु खः । तर उमिगु इतिहास गुलि पुलां धयागु सीकेत झीके गाक्कं दसि मदु । सलंसः दँनिसें नेवाःतय्सं थीथी ज्या याना वयाच्वंगु जनश्रुति ला यक्व दु । तर उकियात प्रमाणित यायेगु ज्या धाःसा मजूनि । गन तक वंशावलीया सन्दर्भ दु, दकलय् पुलांगु गोपालराज वंशावलीयागु धापू कथं नेपाल देय्यागु न्हापांगु राजवंश गोपाल वंश खः ।

अले उगु वंशया जुजुपिं किपू व नैकाप क्षेत्रया निवासी धइगु नं उल्लेख जुयाच्वंगु दु । नापं आःतक नं उगु क्षेत्रया छगू नेवाः समुदाय सापूतय्सं थःत गोपाली धकाः धायेगु याः, अले उपिं हे नेपाःया दकलय् न्हापांया राजवंशया दुजःपिं खः धयागु यक्वसिगु धापू दु । किपूयागु ग्वाःपुखूयागु सम्बन्ध गोपाल वंशलिसे दु धइगु खँ नं यक्व न्यने कने दु ।गोपाल वंशया च्याम्ह जुजुपिं धुंकाः महिषपाल वंशया जुजुपिंसं शासन यात धइगु वंशावलीइ उल्लेख जूगु दु ।

तर उगु महिषपाल वंश न्हूगु वंश मजुसें गोपाल वंशयागु हे दुने म्येय् लहीपिनिगु छपुचः खः धइगु इतिहासविद्तय्गु धापू दु । थुकथं स्वयेबलय् महिषपाल वंश नं नेवाःत हे खः धइगु सीदु । महिषपाल वंश लिपा किराततय्सं नेपाः दुने शासन यात । किरातयागु पहिचानबारे थीथी धापू दु । तर संस्कृतिविद्् मेरी स्लसरयागु तर्क अनुसार थौंया नेवाःत किराततय् हे सन्तान खः । थःगु शासन अन्त जुइधुंकाः पूर्वपाखे छगू तःधंगु जमात बिसिउँ वने धुंकाः किराततय्गु न्हूगु पहिचान कायम जूसां नेपाःगाः दुने च्वंतले उपिं नेवाः हे खः धइगु धापू दु ।

किरातकाल लिपा लिच्छवितय्सं लगभग न्हय्सः च्यासः दँ तक नेपालय् शासन यात । लिच्छवित वैशालीं नेपालय् दुहां वःगु धइगु यक्वसिया धापू दु । तर धनबज्रयागु विचाः कथं आःतक लुयावःगु लगभग स्वसः शिलापत्र मध्ये छुकी नं बैशालीयागु छुं नं खँ उल्लेख तकं मजूगुलिं सम्भवत नेपाःया लिच्छवित बैशालीयापिं मखु । तर उमिसं थःत लिच्छवि धकाः छाय् धाल धइगु छगू न्ह्यसः ल्यं दनि । गन तक लिच्छवितय्गु पहिचानया खँ खः इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यया धापू कथं उपिं ज्यापुत जुइगु यक्व सम्भावना दु ।

लिच्छविकालय् नेपाः वःम्ह चिनियाँ यात्रीं याःगु नेपाःमितय्गु शारीरिक वर्णन, लिच्छविकालयागु मू बस्तीइ ज्यापुतय् दिगुद्यः दया वयाच्वंगुया नापं ज्यापुतय्गु ख्वातुगु बस्ती दुगु थासय् यक्व लिच्छविकालीन अभिलेख लुयावःगु कारणं यानाः लिच्छवित लिपा ज्यापुया रुपय् खनेदत धइगु इतिहास शिरोमणिया धापू खः । अथेहे केशर बहादुर केसीजुं अबलय्या लिच्छवि आःया द्यःला खः धकाः थःगु तर्क प्रस्तुत यानादीगु दु । न्ह्यागु हे जूसां लिच्छवित नेवाः खः धइगु खँ यक्व च्वमितय्सं माने याना वयाच्वंगु दु ।

इसाया झिंस्वंगूगु शताब्दीनिसें थ्यंमथ्यं खुसःदँ तक नेपालय् मल्ल वंशया जुजुपिंसं शासन यात । मल्ल शब्दयागु उल्लेख लिच्छविकालयागु अभिलेखय् वःसां उपिं शासकया रुपय् यक्व लिपा जक खने दुगु खः । मल्लत नेवाः खः धइगु खँय् ला शंका हे मदु । यद्यपि छुं छुं अभिलेखय् उमिसं थःत क्षेत्रीय धकाः घोषणा यानातःगु दु । तर मल्लत गैर नेवाः क्षेत्रीय मखुसें नेवाः समुदाय अन्तर्गतयागु छगू वर्ण जक खः ।

थुगु कथं नेपाःयागु इतिहासय् शासन याना वःपिं गोपालबंशनिसें मल्लबंश तकया राजवंशपिनि नेवाः समुदाय लिसे वंशानुगत स्वापू खनेदु । नेवाः छगू समुदाय खः जाति विशेष मखु, यद्यपि नेवाः समुदाय दुने थीथी जात जाति दुथ्याःगु खनेदु । हिन्दू वर्गीकरण कथंयागु प्यंगुलिं वर्ण (ब्राम्हण, क्षेत्री, वैश्य, शुद्र) नेवाः समाजय् न्हापांनिसें हे दया वयाच्वंगु खः । नेवाःतय्गु पहिचान धयागु उमिगु भाषा व संस्कृति खः ।

इसाया झिंछगूगु शताब्दीनिसें नेपालभाषाया लिपि छ्यलाः नेपालभाषां हे च्वयातःगु अभिलेख, ताडपत्र आदि प्राप्त जूगु दु । थुगु कथं पूर्व मध्यकालंनिसें हे नेवाःतय्सं नेपाः देसय् महत्वपूर्ण भूमिका म्हितेधुंकूगु खँ प्रमाणित जू वः । थ्यंमथ्यं खुसः दँ तकयागु मध्यकालीन इतिहासय् नेपाःयागु राष्ट्र भाषाया रुपय् नेवाः भाय् (नेपालभाषा) या वर्चश्व कायम जूगु खः । गन तक नेवाः संस्कृतिया खँ खः, थुकियागु विकास नं मध्यकालंनिसें हे जूगु खनेदु ।

थौंकन्हय् नेवाःतय्सं हना वयाच्वंगु नखःचखः, विधि ब्यवहार, धर्म संस्कति आदियागु उल्लेख मल्लकालीन अभिलेख, ताडपत्र, थ्यासफू वंशावली आदिइ वःगु दु । अले संस्कृति सम्बन्धी थीथी विषययागु हस्तलिखित ग्रन्थत नं प्राप्त जूगु दु । नेवाःतय्गु मौलिक संस्कार इहि व ज्याथ जंक्व, नखःचखः, गथांमुगः, येँयाः, सायाः, मोहनि, स्वन्ति आदि नं मध्यकालंनिसें हे दुगु खनेदु । थुकिं यानाः मध्यकालीन नेपाःयात नेवाः संस्कृतिया स्वर्ण युग धाःसां जिउ । उगु इलय् स्वनिगः व उकिया नापनापं च्वंगु प्रदेश नेपालमण्डलया नामं प्रसिद्ध जुल ।

अले थुगु नेपालमण्डलय् बसोबास यानाच्वंपिं फुक्क धइथें नेवाःत खः ।मल्लकालीन नेपाल नेवाः संस्कृतिया स्वर्णयुग जूसां राजनैतिक दृष्टिकोणं थ्व छगू विखण्डनयागु युग साबित जुल । स्वनिगः दुने हे येँ, यल व ख्वप स्वंगू स्वतन्त्र राज्य स्थापना जुल धाःसा किपू, भ्वँत (बनेपा), नक्वाः (नुवाकोट) आदि उपराज्ययागु रुपय् प्रादुर्भाव नं जुल । थुलि जक मखु, थीथी राज्यतय् दथुइ न्ह्याबलें हे आक्रमण प्रतिआक्रमण जुयाच्वनीगु । थुकिं यानाः गोरखाया जुजु पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः व वया प्यखेरं च्वंगु इलाका त्याकाः नेवाः राज्ययागु अन्त याना बिल ।

नेवाः राज्य त्याकेगु झ्वलय् स्वक्वः तक आक्रमण यानाः जक थःगु अधीनय् वःपिं किपूमितय्गु न्हाय् ध्यनेगु अले ख्वप देय् त्याकेत अनयापिं मनूतय्गु न्यासःखा छेँय् मि च्याका बीगुु थेंज्याःगु अमानवीय ज्या नं नेपाःयागु एकीकरणया नामय् जूवन ।
शाह जुजुपिनिगु शासन कालय् नेवाःत शोषित प्रजाया रुपय् च्वनेत बाध्य जूसां तबि शाह जुजुपिंसं नेवाः संस्कृतियात उपेक्षा धाःसा याये मफुत । उकिया पलेसा छगू बिस्कं समुदायया ल्याखं नेवाःतय्गु पहिचान न्हापा सिबें स्पष्ट जुल ।

दसुया कथं रणबहादुर शाहयागु शासनकालय् जारी जूगु छगू इस्तिहारय् कर्मचारीतय्त नेवाः व पर्वत्या निगू पुचलय् विभाजन यानाः उमित बिस्कं बिस्कं बिदा बीगु ब्यवस्था जुल । नेवाःतय्सं हना वयाच्वंगु सिथिनखः, सनाः गुथि, गथांमुगः, दिगुपूजा, विचाः गुथि, बाडाजात्रा (पञ्चरां) थेंज्याःगु नखःचखतय् नेवाःतय्त जक बिदा बीगु याना बिल । पर्वत्यातय्सं माने याइगु नखःचखतय् उमित हे जक बिदा बीगु ब्यवस्था नं जुल ।

राणा शासकतय्सं देय् दुने नेवाः संस्कृतियात ब्वलंके मबिउसां देय् पिने धाःसा नेवाः संस्कृतिया भरय् हे थःगु देय्या पहिचान बीत स्वःगु खनेदु । उदाहरण कथं जंगबहादुर बेलायत वंबलय् अनया महारानीयात उपहार कथं यंकूगु सामग्रीइ यक्व धइथें नेवाः संस्कृति व जनजीवनलिसे स्वापू दुगु सामग्री दुथ्याःगु दु । तराईलय् प्रयोग जुइगु हलंज्वलंपाखें हिन्दूस्तानयागु व हिमाली क्षेत्रयागु सामग्रीं भोटयागु प्रभाव खने दइगुलिं नेपाःयागु थःगु हे सामाजिक व सांस्कृतिक पहिचान क्यनेत जंगबहादुरं नेवाःतलिसे स्वापू दुगु हलंज्वलं यंकूगु जुइमाः ।

उगु धलखय् नेवाःतय्सं तीगु तिसा व पुनेगु वसः, नेवाःतय्सं पूजा वा थीथी नखःचखःबलय् छ्यलीगु बस्तुत, अले नेवाःतय् थीथी संस्कारयात माःगु सामग्रीत उल्लेख जुयाच्वंगु दु । नापं उगु हे भ्रमणय् नेपाःयागु राष्ट्रिय धून कथं ‘राजमति कुमति…’ म्येयागु धून लण्डनय् थाकूगु धइगु नं छगू धापू दु । जंगबहादुरया कुतलं जारी जूगु नेपाःया न्हापांगु मुलुकी ऐनय् नेवाःतलिसें जक स्वापू दुगु निगू अध्याय दुथ्याःगु दु । व खः, मिसाषत व पाचुकी गन्र्या ।

मिसाषत अन्तर्गत नेवाःतय्गु मेगु जाति लिसेबैवाहिक वा यौन सम्बन्ध अले पाचुकी गन्र्या शीर्षक अन्तर्गत उबले नेवाः समाजय् जक प्रचलनय् दुगु मिसा मिजं सम्बन्ध विच्छेद बारे कानुनी ब्यवस्था जूगु खः । लिपा बीर शमशेरया पालय् थ्व निगुलिं अध्याययात परिमार्जन यानाः ‘नेवार जातको ऐन’ धकाः बिस्कं ब्यवस्था जुल । जातीय ब्यवस्थायात कानूनी मान्यता बियाः जारी जूगु उगु ऐनय् नेवाःत मध्ये दकलय् च्वय् हिन्दू नेवाःतय् पुरोहित द्यःभाजु (राजोपाध्याय) यात तःगु दु ।

तर थन बौद्ध नेवाःतय् पुरोहित गुभाजु (बज्राचार्य) यागु छुं हे उल्लेख जूगु मदु । वयां लिपा थीथी थरया श्रेष्ठ, बाँडा (शाक्य) व उराय् (तुलाधर) आदि दुथ्याःगु दु । शाक्यतय्सं मुख्य रुपं लुँवहयागु ज्या याइसा उराय्तय्गु गुगुं जातिं थीथी ज्या याइ । गथेकि कसाः (कंसाकार) नं कँय्या ज्या, तम्बः (ताम्राकारं) सिजःया ज्या, तुलाधरं नयेगु, पुनेगु माःगु ज्वलंया बनेज्या, बन्यां (बनियाँ) जडिबुटीया वासः, शिलाकारं ल्वहंया ज्या, स्थापितं छेँ दनेत माःगु सिँया ज्या, शिख्राकारं पौया ज्या, सिन्दूराकारं तान्त्रिक पूजायात माःगु ज्वलं दयेकेगु, सेलालिकं मरि छुइगु ज्या याइ ।

वयां लिपा मुख्य रुपं कृषि ब्यवसायय् संलग्न महर्जन, डंगोल, सुवाल, प्रजापति आदि थर दुपिं ज्यापुतय्त दुथ्याकातःगु दुसा, वयां नं लिपा बिशुद्ध रुपं ब्यवसायिक जातियात तया तःगु दु । उगु जाति खः, सालमि (मानन्धर)– चिकं उत्पादन, कौ (नकर्मि)– नँयागु ज्या, छिपा (रञ्जितकार)– पर्सिइ वसतय् रंग छिइपिं, गथु (मालाकार)– स्वांया ब्यापार, पुं (चित्रकार)– चित्रकारी ज्या, खुसः (तण्डुकार) – जाकि उत्पादन, व दुइं (पुतुवार, दली)– सि, स्वां व सिउचाया ब्यापार ।

थःगु ब्यवसायया नापं छिपातय्सं लाखे जुयाः प्याखं हुलेगु, दुइंतय्सं सवःभकू व भैरव जुयाः प्याखं हुलेगु व खुसःतय्सं नाय्तय् पुरोहितया ज्या नं याना वयाच्वंगु दु ।ऐनया दकलय् लिपा नाय्, जोगी, धोबी व द्यःलायात दुथ्याकातःगु दु । थुमित क्वजात धकाः धयातःगु दुसा थुमिगु ब्यवसाय स्वयेबलय् अथे धाये मछिं । नाय्तय्सं दुरु मीगु ज्या याः । अले उगु दुरु ब्रम्हू लगायत फुकसियां त्वं । जोगीतय्सं थीथी नखःचखःबलय् द्यःया न्ह्यःने म्वालीं पुया वनी ।

धोबीतय्सं हिउगु वसः सकसिनं पुनेगु ज्या याः । राणाकालय् ला राणा प्रधानमन्त्रीयागु वसः हिउम्हेसित धोबी नायः दयेकाः छुं कानुनी अधिकार नं बियातःगु खनेदु । अथेहे तुं द्यःलातय्सं थीथी देगःया सुचुकुचु यायेगु नापं द्यःपाःलाः जुयाः नं ज्या याः । थुकथं अबलय्या समाजयात माःगु फुक्कं धइथें ज्या नेवाःतय्सं याना वयाच्वंगु यच्चुक सीदु ।राणा शासकतय्सं नेवाःतय्गु रितिथिति व संस्कारयात सरलीकरण यायेत छुं कुतः याःगु खनेदु ।

थुकियात झीसं सकारात्मक रुपं हे कायेमाः । तर राणा सरकारं थज्याःगु ज्या ऐनं उच्च वर्ग धकाः घोषित याना तःपिनिगु लागिं जक याःगु खनेदु । बहुसंख्यक नेवाःतय्गु लागिं थज्याःगु कुतः याःगु खनेमदु । दसिया कथं चन्द्र शमशेरं गुभाजु (बज्राचार्य), बाडा (शाक्य) व उदास (उराय) तय्त जक लागू जुइगु यानाः इस्तिहार मार्फत् उमिगु संस्कृति व संस्कारय् छुं सुधार यात । अथेहे तुं जुद्ध शमशेरं बुसांनिसें सीबलय् तकया नेवाः संस्कारयात सरलीकरण यायेत मेगु इस्तिहार जारी यात । तर थ्व इस्तिहारं नं द्यो भाजु व श्रेष्ठया लागिं जक लागू जुइकथं जारी जुल ।

नेवाः समुदायया मेगु जातिया निंतिं थज्याःगु छुं नं इस्तिहार जारी जूगु खने मदु । थुकिं सःसिउपिं छुं भचा नेवाःतय्त ल्हातय् कयाः मेपिंत क्वत्यलेगु राणा सरकारया अभिप्राय खनेदु । नापं जुद्ध शमशेरं हे नेवाः बौद्ध भिक्षुतय्त देश निकाला यानाः हिन्दू नेवाः बौद्ध भिक्षु जुइ दइ मखु धकाः ऐन संशोधन यानाः ब्रम्हू पुरोहितपिनिगु सल्लाह बमोजिम हिन्दू नेवाः व बौद्ध नेवाः दथुयागु सहिष्णुता स्यंकेत स्वल ।

थुलि जुलं नं नेवाःतय्गु संस्कृति व संस्कारय् राणा शासकतय्सं तप्यंक हस्तक्षेप याःगु धाःसा खनेमदु । नेवाःतय्गु बनेज्या बारे मेगु छगू खँ नं थन न्ह्यथनेबहजू । व छु धाःसा, राणाकालय् गोश्वारा तहसिल अड्डा मार्फत् दच्छियंकं वा, जाकि, कःनि, मुस्या आदि खाद्य बस्तुयागु भाः क्वःछीत येँयापिं प्यम्ह महाजनतय्त जिम्मा बीगु यानातःगुलिं उपिं प्यम्हं हे नेवाः जूगु खँ दस्ताबेजं क्यं । थुकथं राजधानीयागु आन्तरिक बनेज्याय् नेवाःतय्गु हे बर्चश्व खनेदु ।

विक्रम संवत् २०१९ सालय् जारी जूगु पंचायती संविधानं खस नेपालीयात देय्या छगू जक राष्ट्रभाषा घोषणा यानाः नेपालय् न्ववाइगु मेमेगु भाषायात छुं हे आधिकारिक स्थान मबिल । थुकिं नेपालभाषा लगायत देय्या मेमेगु असंख्य भाय्यात प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपं प्रभावित यात । प्रत्यक्ष रुपं विक्रम संवत २०२२ सालनिसें रेडियो नेपालं हिन्दी व नेपालभाषां समाचार प्रशारण बन्द यात धाःसा नेपालभाषा व साहित्य सम्बन्धी ज्यायात बिया वयाच्वंगु गुगुं नं सरकारी ग्वाहालियात दिकाबिल ।

थुलि तक कि नेवाः भासं जुइगु सभा समारोहय् सरकारी कर्मचारीत वने दइमखु धइगु अघोषित नियम हे लागू जुल । थज्याःगु समारोहय् ब्वति काःपिंत स्पष्टीकरण कयाः दुःख बीगु नं यात । थुकि यागु बिरोधय् नेवाःतय्सं थीथी संस्था दयेकाः न्ह्यःने ला वल तर सरकारं न्ह्याबलें थुमित क्वत्यलेगु हे कुतः यात । सामाजिक सुधारया नामं वःगु न्हूगु मुलुकी ऐनं विशेष याना नेवाःतय्गु विधि ब्यवहारयात अप्वः प्रभावित यात धाःसा भूमि सुधार यायेगु नामं हःगु भूमिसम्बन्धी ऐनं म्हय्या रुपय् ज्या यानाच्वंपिं ज्यापुतय्गु अवस्थाय् छुं भचा सुधार वःसां थुकिं नेवाःतय्गु सलंसः दँ न्ह्यःनिसें दयाच्वंगु थीथी गुथि, ब्यवस्थायात तहसनहस हे यात ।

प्रजातन्त्र पुनस्र्थापना लिपा विक्रम संवत् २०४७ सालयागु संविधानं नेपालय् न्ववाइगु फुक्कं मां भाय्यात राष्ट्रिय भाषाया मान्यता ला बिल, तर छगू स्थानीय निकायं नेपालभाषायात थःगु ज्याखँया भाय् दयेकेत्यंबलय् सर्वोच्च अदालतं कानुनी रुपं हे रोक तयाबिल । थुकथं हे विक्रम संवत् २०६३ यागु अन्तरिम संविधान व २०७२ सालयागु नेपाःया संविधानं देय् दुनेया फुक्कं मांभाय्यात राष्ट्र भाषाया दर्जा बियाः गुगुं नं स्थानीय निकाययात थुकिया छ्यलाबुला याये फइगु अधिकार बिल ।

थुकिया हे आधारय् छुं छुं स्थानीय निकाय नेपालभाषायात ज्याखँया भाय् घोषणा ला यात, तर बिडम्बना थःगु मांभासं ज्या खँ यायेगु सुनानं कुतः मयाः । नेवाःतय्गु निंतिं थ्व छगू तःधंगु चुनौती खः ।
(हलिं नेवाः सम्मेलनय् मू न्वचुमिकथं बियादीगु न्वचुया अंश)