नेपालय् मातृभाषा शिक्षाया सवाल

नेपाःया संविधानया भाग ३ मौलिक हक व कर्तब्य सम्बन्धी दु । उगु भाग दुने लाःगु धारा ३१ य् शिक्षा सम्बन्धी हक धकाः उल्लेख यानातःगु दु । धारा ३१ अन्तर्गतया उपधारा ५ य् मातृभाषाया बारे उल्लेख यानातःगु दु । थुगु उपधाराय् नेपालय् बसोबास याइपिं प्रत्येक नेपाली समुदाययात कानुन बमोजिम थःगु मातृभाषां शिक्षा कायेगु व उकिया निंतिं विद्यालय नापं शैक्षिक संस्था चायेकेगु व संचालन यायेगु हक दइ धकाः च्वयातःगु दु ।

थुगु धारायात तप्यंक स्वल धाःसा नेपालय् मातृभाषाया सवालय् ला बांलाःगु हे ब्यवस्था दु थें च्वनी, तर दुग्यंक बिचाः याना स्वल धाःसा वास्तवय् मातृभाषां शिक्षा बिइमाः धकाः सः तया वयाच्वंपिं नापं मातृभाषा प्रेमिपिंत ला संविधानं झंगः हे ल्हायेगु ज्या याःगु खनेदइ । राज्यं मातृभाषां शिक्षा बिइगु व्यवस्था यायेमाः धकाः उल्लेख मयासे अःखतं जनतां यायेफइ धकाः जक च्वयातःगु खः ।

थुकिया अर्थ राज्यं थःगु जिम्मेवारी वा दायित्वया रुपय् नालाकाःगु हे मदु । संविधान सभापाखें जारी याःगु नेपाःया न्हूगु संविधानय् नेपालय् ल्हाइगु फुक्क भाषा राष्ट्र भाषा धकाः उल्लेख यानातःगु दु । देवनागरि लिपिं च्वइगु नेपाली भाषा नेपाःया सरकारी कामकाजया भाषा जुइ धकाः स्पष्ट यानातःगु दु ।

नेपाली भाषा नापनापं प्रदेशय् थःगु प्रदेश दुने बहुसंख्यक जनतां ल्हाइगु छगू वा छगू सिबें अप्वः राष्ट्रभाषायात प्रदेशया कानुन बमोजिम प्रदेशया सरकारी कामकाजया भाषा निर्धारण यायेफु धकाः च्वयातःगु दु । भाषा सम्बन्धि मेगु खँ भाषा आयोगया सिफारिसय् नेपाल सरकारं निर्णय याःगु कथं जुइ धकाः तकं स्पष्ट यानातःगु दु ।

संविधान जारी जूगु दच्छिया दुने नेपाल सरकारं प्रदेशतय्गु प्रतिनिधित्व जुइगु कथं भाषा आयोग दयेकीगु, भाषा आयोगया अध्यक्ष नापं सदस्यतय्गु पदावधि खुदँ तक जुइ धकाः नं न्ह्यथनातःगु दु ।

अथे संविधानय् सरकारी कामकाजया भाषाया रुपय् मान्यता कायेत पुरा यायेमाःगु आधारत निर्धारण यानाः नेपाल सरकार समक्ष सिफारिस यायेगु, भाषातय्गु संरक्षण, सम्बद्र्धन व विकासया निंतिं याकनं यायेमाःगु उपाय नेपाल सरकारयात सिफारिस यायेगु, मातृभाषातय्गु विकासया स्तर मापन यानाः शिक्षाय् प्रयोगया सम्भाब्यताया बारे नेपाल सरकार समक्ष सुझाव पेश यायेगु व भाषातय्गु अध्ययन, अनुसन्धान नापं अनुगमन यायेगु धकाः च्वयातःगु दु ।

भाषा आयोग गठन याःगु २०७३ साल भदौ महिनाय् खःसा आःतक निदँ फुइ धुंकूगु दु । २०७४ सालय्् भाषा आयोग ऐन दयेकूगु खः ।

भाषा आयोगं नेपालय् ल्हाइगु मातृभाषाया पहिचान यायेगु, नेपालय् ल्हाइगु मातृभाषाया संरक्षण, सम्वद्र्धन व विकासया नितिं नेपाल सरकार, प्रदेश सरकार वा स्थानीय तहया सरकारं नालेमाःगु नीतिगत व संस्थागत उपायतय्गु बारे नेपाल सरकारयात सिफारिस यायेगु, नेपालय् ल्हाइगु मातृभाषा व लिपिया संरक्षण, सम्वद्र्धन व विकासया नितिं माःगु ज्याझ्वःया तर्जुमा यानाः कार्यान्वन यायेत व याकेत सम्वन्धित निकाययात सिफारिस बिइगु, नेपालय् ल्हाइगु मातृभाषा व उमिगु इतिहास अध्ययन, अनुसन्धान यानाः प्रकाशन यायेगु, थीथी समुदायया मातृभाषा नापं लिपि संरक्षण, सम्बद्र्धन व विकास यायेत अज्याःगु भाषाया सफू पिकायेगु व सफू पिकायेत सम्वन्धित निकाययात सिफारिस यायेगु, नेपालय् ल्हाइगु मातृभाषाया प्रयोगयात प्रविधिमैत्री दयेकेत अध्ययन अनुसन्धान यानाः माःगु उपाय नालेगु नितिं सम्वन्धित निकाययात सिफारिस यायेगु व राष्ट्र भाषाया भाषा विज्ञतय्गु धलः दयेकेगु धकाः च्वयातःगु दु ।

मातृभाषाया शिक्षाया सवालय् न्हापाया इतिहासयात स्वल धाःसा न्हापासिबें हे झन् झन् अधिकार मदया वंगु जकं मखुला धकाः न्ह्यसः ब्वलना वःगु दु । विक्रम संवत् २०२८ साल तक स्कूलय् भाषा समूह दु । माध्यमिक तहलय् भाषा समूहलय् ओरियन्टल ग्रुप धकाः पूर्वी भाषा पुचः दयेकातःगु खः ।

अबलय् खय् भाय्, नेपालभाषा, संस्कृत भाषा व हिन्दी भाषा मध्ये छगू अनिवार्य कायेमाःगु अवस्था खः । थ्व धइगु ऐच्छिक विषय खः । थुगु ल्याखं भाषा पुचः दयेका अनिवार्य रुपं छगू भाषा कायेमाःगु अवस्थाय् अप्वः यानाः नेवाःतय्सं नेपालभाषा हे कयाः आखः ब्वन । उकिं नेपालभाषा कयाः ब्वनेगु छगू कथं सामान्य जुया वनाच्वंगु खः नेवाः समाजय् ।

तत्कालिन जुजु महेन्द्र शाहया इलय् २०२८ सालंनिसें हे न्हूगु शिक्षा लागू यात । न्हूगु शिक्षा कथं ऐच्छिक विषयसं गणित, लेखा, ग्रामिण अर्थशास्त्र नापं भाषा तयाबिल । नेवाःतय्गु थासय् नेपालभाषा लात व ग्रुपय् । अले विद्यार्थीतय्सं यक्व नम्बर कायेगु नितिं गणित कायेगु, कन्हय् वनाः जागिर नयेगु नितिं धकाः लेखा कायेगु, अर्थशास्त्र कायेगु ज्या यात ।

थःगु मांभाय्यात प्राथमिकता मबिल । उकिं नेपालभाषा कयाः ब्वनीपिं झन् झन् म्हो जुयावन । थौं नं संस्कृत भाषाया निंतिं राज्यं विशेष ब्यवस्था याना वयाच्वंगु दु । नेपाःया संविधानय् नं मदु, छुं नं ऐनय् नं मदु अय्नं संस्कृत ब्वनीपिंसं निःशुल्क आखः ब्वनेगु, च्वनेगु निसें भत्ता तकं कायेगु यानाच्वंगु दु ।

थ्व धइगु खय् भाय्या नितिं गुगु कथं व्यवस्था जुयाच्वन थ्व धइगु धवः पन्यु ल्हातिइ दुपिं मनूतय्सं यानाच्वंगु ब्यवस्था खः धकाः थुइकेफइगु अवस्था खः । संविधान, ऐन, कानुन गनं नं च्वयातःगु मदु अय्नं संस्कृत भाषाया नितिं जक थुगु कथं व्यवस्था जुयाच्वंगु धइगु थ्व अदृश्य रुपं जुयाच्वंगु अले धवः व पन्यू ल्हातय् दुपिंसं थःगु हे कथं यानाच्वंगु धकाः धायेछिं ।

आः नेपालभाषायात माध्यम दयेका आखः ब्वंकेगु चाहना स्थानीय सरकारं यात धाःसा व यायेफइगु अवस्था जुल, अथे धइगु लँ चाःगु दु ।

थनि स्वलासिबें न्ह्यः हे संघीय प्रतिनिधिसभा संसदपाखें अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षा सम्वन्धि विधयेक पारित याःगु खः । संघीय संसद अर्थात केन्द्रीय संसदय् दुपिं नापं सम्वन्धित विषयगत समितिइ दुपिं मातृभाषापे्रमि सांसदतय्गु तःधंगु संघर्षपाखें तयार जूगु उगु विधेयकयात राष्ट्रपतिपाखें लालमोहर तकं तये धुंकूगु दु ।

व विधेयक पारित याःगु धइगु ऐन दयेकूगु खः । संविधानया क्वय् ऐन खःसा ऐनया नं क्वय् नियम जुइगु खः । आः ऐनय् प्लस टु कक्षा (माध्यमिक तह तक) स्थानीय तह अर्थात स्थानीय सरकारं मातृभाषाया माध्यमं ब्वंकेगु अधिकार दत धकाः च्वःगु दु । अले उकिया नितिं संघपाखें ग्वाहालि याइ धकाः च्वयातःगु दु ।

उकिया अर्थ संघीय सरकारपाखें ग्वहालि याइ धाःगु खः । माध्यमभाषा धकाः अंग्रेजी, नेपाली व मातृभाषा धकाः उल्लेख यानातःगु दु । आः नेपालभाषायात माध्यम दयेका आखः ब्वंकेगु चाहना स्थानीय सरकारं यात धाःसा व यायेफइगु अवस्था जुल, अथे धइगु लँ चाःगु दु । अथे हे स्कूलय् मातृभाषायात नं विषयगत रुपं दुथ्याकेफइगु व्यवस्था नं याःगु दु ।

थुगु ल्याखं स्वल धाःसा अवश्य नं मातृभाषा शिक्षाया नितिं सकारात्मक पहल जूगु दु । मातृभाषां शिक्षा बिइगुयात सकारात्मक रुपं काल धाःसा व हे ऐनया आधारय् आः स्थानीय सरकारं स्थानीय मातृभाषाया माध्यमं ब्वंकेगु व मातृभाषायात दुथ्याकेगु आधार तयार जूगु दु । चाहाना दत धाःसा बाय् सम्वन्धित मातृभाषी समुदाय न्ह्याः वन धाःसा अज्याःगु कथंया व्यवस्था फुक्क स्कूलय् मफुसां छु छु स्कूलय् फु उगु कथंया स्कूलं सुरु यायेफइगु अवस्था दु ।

म्होतिं नं थःपिनिगु सरकार दुगु थासय् छगू स्थानीय मातृभाषां ब्वंकीगु स्कूल संचालन यानाः मेमेगु स्कूलय् विषयत रुपं दुथ्याकेफइगु अवस्था दु । थुगु ल्याखं स्वल धाःसा भचा बांलाःगु कुतः ला जूगु दु तर थ्व पूर्ण धाःसा अवश्य नं मखु । थौं ऐन वल धाःसां नं नेपालय् शिक्षा सम्वन्धि स्वइगु निकाय धइगु शिक्षा मन्त्रालय दु, शिक्षा विभाग दु अथे हे पाठ्यक्रम विकास, भाषा आयोगंनिसें स्थानीय व प्रदेश सरकार तकं दु । मातृभाषां शिक्षा बिइगु नितिं थ्व हरेक पक्ष नं स्वाना च्वनी ।

छगू पक्ष क्रियाशील मजुइवं मेगु निकाय नं निस्क्रिय जुइगु सम्भावना जुइ । उकिं यक्व निकाय व जिम्मेवार थाय् दुगुलिं अझ नं मातृभाषा शिक्षा स्वत्तुमत्तु स्वइतिनि । थुगु खँय् सम्बन्धित भाषिक समुदाय गुलि सक्रिय जुयाः सम्बन्धित निकाययात दबाब बिइ उलि ज्या जुइ मखुसा ऐनय् वल धायेवं आः अःपुक कार्यान्वयन जुइ धकाः तायेके मज्यू ।

थौंया इलय् धाथें हे मातृभाषायात म्वाका तयेमाः धइगु भावना दुसा नीति निर्माण याइपिंसं संस्कृत भाषायात गुगु कथं ऐन व कानुनय् मदुसां व्यवस्था यानातःगु खः, आः ऐनय् हे वये धुंकूगु मेमेगु भाषायात नं अज्याःगु व्यवस्था यायेत तयार जुइमाः । सम्वन्धी मातृभाषा समुदायपाखें थुगु खँयात थुइकाः सम्वन्धित निकाययात न्ह्यसः नं तयेगु ज्या यायेमाः ।

अथे हे म्होतिं नं सम्बन्धित प्रदेशय् बाहुल्यता दुगु भाषायात माध्यम भाषाया शिक्षा बिइगु अले मेमेगु भाषायात नं दुथ्याका यंकेगु यायेमाः । २०२८ सालसिबें न्ह्यः थें हे खय् भाय्, अंग्रेजी भाय्यात दुमथ्याकूसे ऐच्छिक भाषा कायेगु कथं भाषा समूह दयेकाः अनिवार्य छगू भाषा ब्वनेगु व्यवस्था यायेमाः । उकिया निंतिं स्थानीय सरकारनिसें प्रदेश सरकार व केन्द्रीय सरकार तकं तयार जुइमाः नापं सांसदत व जनप्रतिनिधित नं तयार जुइमाःगु आवश्यकता दु ।