एकरुपता वःसा बांलाइ : सन्दर्भ स्वन्ति

झीगु समाजय् यक्व कथंया नखःचखः, पर्व व जात्रात दु। गुलिं अष्टमीया नामं, अमाइया नामं, गुलिं संल्हूया नामं, पुन्हिया नामं आदि नखःचखः जात्रा व पर्व हना वयाच्वंगु जगजाहेर खँ खः । थन झीथाय् थीथी धर्म, जात दुसांतबि थवंथवय् समन्वय ब्याकाः थःथःगु कुलाचार, परम्परा कथं थःथःगु गच्छेकथं मतलब थःपिंके दुदु थे थम्हं फुफु थे नख:चखः हना वयाच्वंगु झीसं लुइके फु । थुपिं हे जात्रात व पर्वतपाखें झीपिं छधी (एकाकार) जुया वयाच्वंगु नापं सामाजिक जीवनया विशेषता धाये वा झीगु थःगु हे मौलिकता धाःसां छुंपाइमखु थें ताः। अझ छगू कथं धायेगु खःसा थ्व झीगु सामाजिक जीवनया दिनचर्यायात तजिलजिया मिखां दुवाला स्वयेगु खःसा सखे झीगु तजिलजि हलिंया हे छगू बांलाःगु नमूना जुइफु ।

थ्वहे झ्वलय् झीगु तजिलजि हनेगु नखःत मध्ये झीगु स्वन्ति नखः नं छगू खः । वहे स्वन्ति नखःया खँय् एकरुपता वःसा बांलाइ धयागु मनसाय तयाः थःत ताःगु बिचाःत प्वंकेगु कुतः जक यानागु खः । थुगुसीया स्वन्ति नखःया खँय् सामाजिक सञ्जालय् टिकाटिप्पणी, वादविवाद, संवादत यक्व हे जुल । थुकियात सकारात्मक कथं कायेछिं । वास्तवय् न्हापा फेसबुक मदुबलय् नं तिथि क्यंवइबलय् बादविवाद संवादत मजूगु मखु, जू, थाय्थासय्, त्वाःत्वालय् व छेँय् छेय् । अथे जूसां ताःहाकःगु खँ मल्हासे थःथःगु कुलय् गुकथं हना वयाच्वंगु खः उकथं हनीगु खः । नापं पञ्चाङ्ग समितिया सरोकारवालातय्सं नं पञ्चाङ्गय् गथे च्वयातल अथे हे यायेमाः धयागु मदु ‘आ-आफ्नो कुल परम्परा अनुसार गर्ने’ धकाः धायेगु याना वयाच्वंगु खः ।

तिथिया खँय् दुवाल्बलय् ज्योतिशास्त्र न्ह्यःने वइ । थ्वच्वमि ज्योतिर्विद ला मखु, अय्सां ज्योतिष शास्त्रया बारे छकूचा थःम्हं स्युगु व सयेकातयागु व नं शास्त्रय् न्ह्यथनातःगु खँत न्ह्यब्वयेमाःगु आवश्यक ताःगुलिं च्वापुकाःचा जक जुयागु खः । द्वँविद्वं क्षमा सौर्य सिद्धान्तया लिधंसा कयाः ग्रहमण्डलया ग्रहत वं वयात, वं वयात चाःहिलाच्वंगुया चाल, गति, तापक्रम व ग्रहण आदिपाखें लाइगु प्रभावया तथ्य खँयात कयाः दुग्यंक अध्ययन यानालि छुं नं खँय् ज्योतिषाचार्यतय्सं भविष्यवाणी याइगु खः । ज्योतिष शास्त्रं चन्द्रमायात अतिकं प्रभावशाली ग्रहया रुपय् कयातःगु दु। चन्द्रमां पृथ्वीयात छचाः चाःहिलीबलय् २७ न्हु ७ घौ ४३ मिनेटया ई काइगु खः । चन्द्रमां सूर्यलिसे १२ अंशया दूरीइ च्वनाः मतलब १२ अंश तापाक च्वनाः पृथ्वीयात चाःहिलीगु खः । वहे सूर्य निसें चन्द्रमा तक प्रत्येक दूरिया अवधियात हे तिथि धाइगु खः अर्थात चन्द्रमा छगू थासं मेगु थासय्थ्यं केत न्ह्याः वनीगु ई (समय)यात गणितीय दापुतिइ दानां कुचा कुचा थलाः व कुचा थःगु प्रत्येक ईइा अवधियात हे तिथि धयाब्यूगु खः । वहे तिथितय्त पारु –प्रतिपदा) तिथि, द्वितीया तिथि, तृतिया तिथि …. औसिंतक (१५ न्हु) (खिमिलागा÷कृष्णपक्ष), अथेहे पारु तिथि, द्वितिया तिथि… पुन्हि तक (१५ न्हु तिमिलाथ्व÷शुक्लपक्ष) धकाः नां छुनालि स्वीन्हुइ ब्वथलाबिल । अले थ्व हे स्वीन्हु (३० दिन)यात चन्द्रमास धाइगु खः । खय्त ला सूर्यमासया नं खँ दु, ल्याः दु, आःयात उखेपाखे मस्वये ।

सामान्य बोलचाल भासं छन्हु (न्हिछि चछि)यात हे छगू तिथि धायेगु याः । तर चन्द्रमा व सूर्यया असमान गतिया हुनिं यानां प्रत्येक तिथिया ई समान अवधिया जुइमखु। मतलब घडि, पला पानाच्वनी । गथेकि छगू तिथिया औसत अवधि २३ घन्टा ३७ मिनेट २८.०९६ सेकेन्डठ धयातःगु दु ज्योतिष शास्त्रय्। तर व ई न्ह्याबलें बराबर जुइमखु, फरक जुयाच्वनी । छाय्धाःसा सुद्र्यः व चन्द्रमाया न्ह्याः वनीगु चाल (गति) उथें मजू, तर उथें मजुइगु थ्व प्रक्रिया धाःसा अवैज्ञानिक मखु। गणितीय दापुतिं हे दानां पिहां वइगु लिच्वः खः । थ्व प्रक्रियायात झीसं झीगु ब्रम्हाण्डय् न्ह्यानाच्वंगु छगू परम्परा कथं नालेमाः धयागु जिगु बिचाः प्वंकाच्वना ।

मू विषयय् दुहां वने । आः थ्व परम्पराया खँय् मिखा ब्वयेबलय् झीगु तःजिगु स्वन्ति नखः हनीगु परम्परा निगू कथं न्ह्याः वयाच्वंगु खंकेफु ।

१) चतुर्दशी कुन्हु बहनीइ क्यं वइगु औंसी कन्हु लक्ष्मी पुजा यानाः म्ह पुजा, किजापुजा स्वन्हुयंकं झ्वःलिं याइगु परम्परा व
२) कन्हय् कुन्हु ल्यं दनिगु औंसीयात उदय जूगु औंसी तिथि कथं कयाः न्हिछि हे औंसि दुगु भाःपियाः बहनी लक्ष्मीपुजा यानाः म्हपुजा, किजापुजा स्वन्हुयंकं झ्वःलिं याइगु परम्परा ।

च्वय् न्ह्यथनाकथं कन्हय् कुन्हु सुथय् ल्यं दनिगु औंसि तिथियात उदय जूगु तिथि भाःपियाः बहनी थ्यंक हे वहे तिथि मानय् यानाः लक्ष्मी पुजा याइगु परम्परा हे सखे झीगु पुलांगु परम्परा खः धयागु थें जितः ताः । थथे उदय जूगु तिथियात घयसुनाः याइगु पूजा सूर्यमासया नियम दुने लाःगु परम्परा खः । उदय जूगु तिथियात मान्यता बीपिं अथवा मानय् याइपिं पञ्चाङ्गया नियमं पिने मलाः, दुने हेलाः । पञ्चाङ्गयात विरोध यानाच्वंपिं नं मखु। अथे तायेके नं मज्यू । वास्तवय् धायेगु खःसा झीपिं चन्द्रमास, सूर्यमास नितां मानय् यानाः वयाच्वनापिं खः। गथे कि खाइसंल्हू, घ्यःचाकु संल्हू (हाम्वः संल्हू) नं झीसं मानय् याना वयाच्वनागु दु। थथे संल्हू हनेगु धयागु हे सूर्यमासयात नं झीसं कःघानाच्वंगु दु धयागु दसु खः ।

उदय जूगु तिथियात बहनीथ्यंक हे कायेज्यू धयागु खँ ज्योतिषशास्त्र दुने हे झीसं लुइकेफु । ज्योतिष शास्त्र धायेवं न्याताजि खँ न्ह्यःने वइ ।
१) तिथि, २) नक्षत्र ३) योग ४) करण ५) वार थुपिं न्याताजि ज्योतिष शास्त्रया इल्वहं (आधारशिला) खः । थुपिं न्याता मध्ये प्यताजि तिथि, नक्षत्र योग करणया घडी पलाः क्यनातःगु दु पञ्चाङ्गय् तर बार छताया धाःसा घडी-पला क्यना मतः । छाय्ले धाःसा यदि बारयात नं घडी पलाया गणितय् दुथ्याकल कि छन्हुं हे निगू बारतक लाः वइगु सम्भावना दइगुलिं थथे जुल कि तसकं हे अव्यावहारिक खनेदइगु जूगुलिं वारयात गणितीय दापुतिं मदाःगु खँ यचुक हे सीदु। अथे जूगुलिं छगू वारया अवधि २४ घौ (घण्टा) दइ, मतलब थौं सुथय् सुर्योदय निसें आइतवाःसा कन्हय् सुथय् सूर्योदय मजूतले आइतवाः हे जुइ । थ्व हे वार परम्पराया दसुया लिधंसाय् उदय जूगु तिथियात बहनीथ्यंक हे भाःपि ज्यू धयागु खँ नं प्रमाणित याः ।

झीगु नेपालमण्डलय् शिवतन्त्र, बौद्धतन्त्र नितां परापूर्वकालंनिसें हे न्ह्याना वयाच्वंगु खनेदु। थ्व तन्त्तया खँल्हाय्बलये झीगु तन्त्र ख्यलय् तसकं नांजाःपिं येँयाम्ह जामनः गुभाजु व यलया गयःबाज्या थेंज्याःपिं धुरन्धर तन्त्रविद्वानतय्गु नां नं न्ह्यःने वयाच्वंगु दु। वसपोलपिनिगु थीथी तन्त्र किस्सात झीसं न्यना वयाच्वनागु दु उ किं थ्व नेपाल मण्डल धयागु थाय् तन्त्रमय खः । झीगु नखःचखः, जात्रा, पर्वपुजा आदि दक्व अप्वः यानाः तन्त्रविधिया लिधंसाय् जुइगु खः ।

थ्व तन्त्रपुजाया छगू परम्परा धाय् वा नियम धाये झी छुं नं तःधंगु पुजा, अनुष्ठान व साधना याइबलय् वा निन्हु प्यन्हु बिकाः पुजा याइबलय् साइत स्वयाः न्हापांगु दिन खुन्हु छन्हु जक तिथियात विशेष महत्व बियाः पुजा शुरु याइ । अले पूजा विर्सजन मजूतले कन्हय् कुन्हु, कंसकुन्हु तिथि स्वयाच्वने म्वाः । थ्व धयागु हे पुजायात प्रधानता बियातःगु खनेदु। थ्वहे तन्त्र परमपरा कथं हे झीसं मोहनि, स्वन्ति हना वयाच्वनागु खः । झीगु मोहनि हनीबलय् अष्टमीकुन्हु थापं याइ, कन्हय्कुन्हु स्याक्वत्याक्व धाइ, कंसकुन्हु चालं धकाः स्वां क्वकाइ मतलब झ्वलिं हे याइ । नवमी टूट धकाः स्याक्वत्याक्व व चालं छन्हु हे याइमखु, यायेमज्यू, यायेमत्यः । तन्त्रपुजाय् तिथियात गौण, पुजायात गहन कथं कयातःगु यचुक खनेदु। अय् जुयाः झी महामष्टमी, महानवमी व विजयादशमी धकाः धायेगु चलन नं मदु। उकी पलेसा व दिन तयेत नां हे बियाः थापं, स्याक्वत्याक्व वचालं धायेगु यानातःगु खँ नं न्हाय्कं थें छर्लङ्ग हे दु। थ्व हे खः झीगु मौलिक व व्यावहारिक पक्ष धयागु। थ्वयात सकसिनं नालाः न्ह्याकाच्वंगु दु। उकिं झीसं थापं, स्याक्वत्याक्व व चालं धायेगु त्वःतेमज्यू मखुसा झीपिं तिथिगत जंजालय् सदां तक्यनाच्वनी ।

झीगु नखःचखः, जात्रा, पर्व व झीगु संस्कार कथं मचाजंक्वनिसें कयाः ज्याजंक्वतक आदि मेमेगु कर्म यायेत पञ्चाङ्ग अर्थात पात्रय्च्व यातःगुधयातःगु लिधंसाय् हनेबहपिं जोशीभाजुपिंपाखें साइत पिकायेके बीकाः वहे कथं शिरोपर यानाः छुं नं ज्या झीसं हना वयाच्वनागु खँ ला सकस्यां स्यूगु जुल । झीगु धर्मशास्त्रं झति निर्देशन बियातःगु कथं हे झीसं फुकं कर्मत हना वयाच्वनागु दु। वहे धर्मशास्त्रपाखें झीपिं विकास जूगु यथार्थ नं खः । धर्मशास्त्रया दुनेच्वंगु नीति, नियम व अनुशासनं हे झीतः सभ्य याःगु नं पक्का हे खः । तर शास्त्रय् धयातःगु नामय् झीगु नेपालमण्डलय्न्ह्या नाच्वंगु परम्परा, व्यावहारिकता, अले मौलिक नियम व पद्धतियात झीसं हाकुतिने मज्यू । शास्त्रया परिधिइ च्वनाः थःगु मौलिकतायात नं घय्सनां झीपिं न्ह्यायेगु याःसा सकसियां कल्याण जुइ ।

शास्त्रय् थथे धयातःगु, अय् जूगुलिं मेगु कथं यात कि विनाश जुइ धकाः ख्याच्वः बियाः छुं नं ज्या जबर्जस्तिं याकेबीगु ज्या जुल धाःसा व तसकं अव्यावहारिक जूवनी । शास्त्र सकतां मखु थ्व नं लुमंकेमाः । छाय्धाःसा न्हपा गुलं गुलिं शास्त्रय् भाःत मन्त कि कलाःम्ह सति वने माः धयातःगु दु। व इलय् सति वनेगु प्रथा नं पाय्छि हे खंकातःगु दु। तर आः थज्याःगु प्रथा समयसापेक्ष मजुइधुंकल । अय् जूगुलिं शास्त्रयात शास्त्र यानां शास्त्रया खँ जकलादय् यायेगु ज्या जुल कि मनूतय्गु नुगलय् धर्मप्रति आस्था, भावना व निष्ठाय् ह्रास व नैराश्य ब्वलनी । अले थज्याःगु ज्या स्वयातं भिं याइमखु ।

खय्त ला च्वय् हे न्ह्यथने धुनागु खँ खः । झीगु ब्रम्हाण्डीय परम्परा कथं चन्द्रमा व सुद्र्यःया गति समान मजुइगुलं तिथित न्ह्याः वइगु, क्षय जुइगु गर्भ हे नीगु व घाइते जुइगु जुयां तुं च्वनी । उकिं झी नखःत हनेबलय् न्ह्यकयाः हनेमालीगु, कात्तुकाकाः हनेमालीगु जुायच्वंगु दु। झीसं भोगय् याना वयाच्वनागु नं जुल । अथे कात्तुकाकाः हनेगु मयासें तिथि गडबड जुइबलय् जक उदय जूगु तिथि अर्थात सुथय् ल्यं दनीगु तिथियात बहनीतक हे दुगु भाःपियाः झ्वलिं हनेगु यात धाःसा एकरुपता वइ । थ्व परम्परा तसकं व्यवाहारिक नं जू । थ्वहे परम्परायात झीसं नाले फयेमाः । छिमि थें छिमिथाय् थें छाय् यायेगु ? छाय् हनेगु? धयागु क्वपुंगु व बासिगु अभिमान त्वःते फयेकेमाः ।

सुथय् ल्यं दनिगु तिथि अर्थात उदय जूगु तिथियात बहनी थ्यंक भाःपीगु धयागु भावनाया खँ खः, भावया खँ खः । पुजा प्रधानया खँ खः । भावना हे मदुसा पुजा यानाया अर्थ नं मदु। थ्व भावना, भावया खँ ज्योतिषशास्त्रय् नं ब्याख्या यानातःगु दु। गथेकि प्रथमभावनिसें कयाः द्वादशभाव तकया खँ उल्लेख दु। वहे भावत स्वयाः छुं छुं खँय् ज्योतिषभाजुपिंसं निर्णयत पिकाइगु खः ।

तिथिया खँ वयाच्वंगु सन्दर्भय् न्ह्यसः छता छु वइले धाःसा तिथि हे मदयेधुंकाः पुज्यानाया फल दइला ले ? थ्व न्ह्यसःयात झीसं याउँक हे लिसः बीफु । झीसं तिथियात पुज्यायेगु मखु, द्यःयात पुज्यायेगु खः । खः का छुं नं ज्या न्ह्याकेत छगू तिथि स्वयेमाः । छगू तिथि कयाः ज्या न्ह्याकी, थ्व पक्का हे खः, तर तिथि प्रधान मखु, पुजा प्रधान खः । थ्व खँ ल्वःमंके मज्यू ।

आः दक्वसिबय् लिपा हाकनं छकः थ्व च्वमिं लिसा कयाः धाये तिथि गडबड जुइबलय् जक च्वय् न्ह्यथनाकथं तन्त्राचारया परम्परा व वारया परम्परायात घय्सुनां झीसं नखःचखः हनेगु यात धाःसा निर्विवाद एकरुपता वइ ।

सर्वेभवन्तु सुखिनः । सब्ब भवतु मंगल ।

(तिथि विवादया सन्दर्भय् च्वमि काय्गुननि यलया लुमन्ति पतिइ पिहां वःगु च्वसु सान्दर्भिक जूगुलिं सम्पादित यानां न्ह्यब्वया ।)

अमरराज शर्मा