ने. सं. ११४४ कछलागा षष्ठी -

नेपालया इतिहासय् अनावृष्टि व तन्त्रशास्त्रय् विश्वास

योगेन्द्रमान श्रेष्ठ

नेपाःया इतिहास अध्ययन यायेबलय् मेमेगु विषयवस्तु थें नापनापं वइगु विषय तन्त्रशास्त्र नं खः । तन्त्रशास्त्रं छु छु यायेफु व ला झीसं मसिउ । नेपालय् गबलें निसें तन्त्रं थाय् काल व नं यकिनसाथ झीसं धायेमफु । तर नेपाःया सभ्यताया शुरुवातं निसें समाजय् तन्त्रं थाय् कया वयाच्वंगु धाःसा प्रस्ट रुपं खनेदु । नेपाःया सभ्यताया शुरुवात धयागु अजिमा धर्म खः । थन न्यायेकीगु अधिकांश जात्रा पर्व धयागु अजिमा नाप स्वापू दयाच्वंगु झीसं खंका वयाच्वनागु दु । उकिं नेपाः अजिमा प्रधान देश खः । थन मेमेगु धर्म संस्कृति दर्शन प्रवेश जुइ न्ह्यः मुकं अजिमा धर्म, संस्कृतिं थाय् कयाच्वंगु खनेदु । नेपाःया गुलि नं अजिमा दु, अले व अजिमाया गुलि नं जात्रा स्थापनाया खँ दु, उकी तन्त्र नाप खँ स्वानाच्वनीगु नं उलि हे यथार्थ खः ।

थ्व विषययात कयाः इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यया धापू थुकथं उल्लेख जुयाच्वंगु दु, ‘आर्यावर्तमा रहेका आर्यहरुसँग प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा सम्पर्क स्थापित हुनु भन्दा पहिले वर्तमान नेपालमा रहेका सम्पूर्ण निवासीको मूल धर्मको रुपमा तन्त्रमन्त्र झारफुक तथा धामी झाँक्रीहरु जस्ता परम्परागत मूल्य तथा मान्यताहरु प्रचलित रहेका हुदाहुन । एक त यतिबेला सम्म भारतमा नै पनि मूर्तिपूजाको राम्रोसँग विकास भइसकेको थिएन, दोस्रो कुरा आर्यहरुले त्यहाँका मूल निवासी किराँतहरुलाई यक्ष सम्बन्धि अनुष्ठान तथा इन्द्र, अग्नि, अदिति, वरुण, एवं रुद्र आदि वैदिक देवताहरुको पूजा एवं अर्चनाहरु गर्ने अधिकार पनि दिएका थिएनन् । यसैले आर्यवर्तमा आवद्ध भएर रहेका आर्यहरुको प्रवेश हुनुभन्दा पहिले नेपालका मूल निवासी ‘नेपार’ वा ‘नेवार’ हरुले भारतीय सभ्यता तथा संस्कृतिविद्हरुलाई पनि स्वीकार्नु त परै रहोस आर्य भाषा परिवारका भाषाहरुलाई अपनाउन पनि सकिरहेको देखिंदैन । आर्यवर्तमा आवद्ध भएर रहेका आर्यहरुसँग सम्पर्क स्थापित भएपछि भने भारतीय सभ्यता तथा संस्कृतिको प्रभावहरु यस क्षेत्रमा क्रमिक रुपमा पर्न थालेको झलक पाइन्छ । (आचार्य २०६०–७१) ।

थुकथं भारतीय सभ्यता नेपालय् दुहां वसेंलि थन च्वंपिंसं उकियात सहजरुपं स्वीकार यात धाःसां भारतं सभ्यता ज्वना वःपिंसं नं थनया सनतन रुपं (न्हापां निसें) न्ह्याका वयाच्वंगु अजिमा धर्मयात सहज रुपं आत्मसात याःगु खनेदु । खास हे धायेगु खःसा थनया अजिमा धर्मं हिन्दू धर्म व बौद्ध धर्मया दथुइ ताँया ज्या याना वयाच्वंगु खनेदु । छाय् धाःसा झीसं अतिकं हनाबना तया च्वनागु हिन्दू धर्मया जुइमा वा बौद्ध धर्मया तीर्थस्थलय् अन अजिमाया स्थापना जुयाच्वंगु दइ धाःसा अजिमाया मूर्ति व उकिया देगः नं समानरुपं अति पुजित जुयावयाच्वंगु खनेदु । उकिं अजिमा धर्मयात नेपाःया समन्वयात्मक रुपं झीसं काये हे माः । थुकियात सुनानं विभेद हयेमजिउ, हये नं फइमखु ।

अजिमा धर्मनाप भारतीय सभ्यता स्वायेधुंकुसेंलि नेपाःया सभ्यता इतिहासं न्हूगु रुप काल वा विकासया गति काल धयां आपाः खँ जुइमखु । थथे स्वंगू धर्मया सदभाव, समिश्रण, सप्रेम गुबले निसें न्ह्यात व ला प्रस्ट रुपं धायेमफुसा वैशालीं वःपिं लिच्छवी व कपिलवस्तुं वःपिं शाक्यतय् आगमनं निसें खः धकाः धाःवनेमाःगु आधार दु। आर्य सभ्यता ज्वना वःपिंसं नं अजिमा धर्मया तन्त्रयात सहजरुपं स्वीकार यासेंलि लिच्छवी इलय् थ्यंबलय् थनया सभ्यता भारतीय सभ्यतानाप ज्वःलाः वनेधुंकूगु खनेदु । लिच्छवी जुजुपिंसं भारतय् विभिन्न राज्यया जुजुपिनि म्ह्याय्मचा विवाह यानातःगु खँ जयदेव द्वितीयया पशुपति अभिलेखं साक्षी बके यानाच्वंगु दु (वज्राचार्य २०२०–५४८) ।
तन्त्रया आधारं सभ्यता सृजना जुयाच्वंगु नेपाःया सभ्यताय् लिच्छवी ई थ्यंसेंलि लिखत रुपं थाय् काःगु खनेदु । तर थौंतक प्राप्त जूगु लिच्छवीकालिन अभिलेखय् गनं नं तन्त्रया उल्लेख जुयाच्वंगु धाःसा खनेमदु । तर थथे उल्लेख जुयाच्वंगु मदुसां लिच्छवी जुजु मानदेवया इलय् थ्यंबलय् पशुपतिनाथया स्थापना नापं चाँगुनारायण खास्तिया बौद्ध स्तुपया नापं पलाञ्चोक अजिमाया स्थापना जुइधुंकूगु खनेदु ।

अजिमाया स्थापनाया जीव धारण यायेत पुरश्चरणया आवश्यक दु । अथे पुरश्चरण धयागु तान्त्रिक विधिविधान कथं याइगु पुजा खः । थुकी छु प्रस्ट रुपं खनेदु धाःसा लिच्छवीकालया गुगुं नं अभिलेखय् तन्त्रया विषय उल्लेख मयाःसां लिच्छवीइलय् समाजय् परापूर्व इलंनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु तन्त्रया महत्व दु धयागु ज्वलन्त उदाहरण खनेदु । थ्व खँ पलाञ्चोक अजिमाया स्थापनां न्ववानाच्वंगु दु ।

नेपाःया जनताया म्वायेगु आधार धयागु सभ्यताया सुरुवातया अवस्थां निसें बुँज्या हे खः । कृषिप्रधान देशया मू आधार धयागु लः खः । लः मदयेकं बुँज्या जुइमखु । नेपालय् सिँचाइया व्यवस्था मदुगुया कारणं मुक्कं लःया लागि आकाशय् निर्भर खः । नेपाःया वंशावली व यथार्थताय् अध्ययन याःवनेबलय् लिच्छवीकालं निसें राणाकाल तक हे इलय्ब्यलय् अनावृष्टि जुयाः बुँज्या यायेमखना वाथावाथा कंगु व तन्त्रयात बः कयाः वा वयेकाः देशय् बुँज्या न्यायेकल धयागु खनेदु, गुगु लिखित रुपं हे खने दयाच्वंगु दु ।

लिच्छवी जुजु गणदेवया इलय् वा मवयाः देशय् हाहाकार जूगु इलय् नागसाधना यानाः वा वयेकाः प्रजा पालन याःगु उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थनया जनताया विश्वास लःया जन्मदाता देवराज इन्द्रया नापं नागराज नं खः । नागयात साधन यानाः वा वयेकेगु धयागु तन्त्रया साधन खः । थुगु विषययात कयाः नेपाःया दकलय् पुलांगु वंशावली गोपालराज वंशावलीइ थुकथं उल्लेख यानातःगु खनेदु, ‘राजा श्री गणदेव वर्ष ४५ ।। तस्यः राजे नेपाले भूमिवर्षत्रयं अनावृष्टि वारि… आकाक्षणायकामेनः श्री पशुपति भट्टारिकाय महानाग निर्जित्यः तस्यमनि मुक्ते गणदेवनाम ….कृतं प्रदोकितं तत प्रभावाल्पहावृष्टि कृतं प्रजा सुखा भवति’’ (रेग्मी, १९६६–११७)

थथे हे अनावृष्टिया कारणं आसामं निसें तन्त्रया साधन यानाः बुंगद्यः नेपाः बिज्याकेमाःगु, बुंगद्यः नेपाः बिज्यासेंलि नियमित रुपं वा वयाः थनया बुँज्या जुल धयागु विश्वास दु । विभिन्न वंशावलीइ बुंगद्यःया आगमनयात विभिन्न बाखं स्वाकातःगु दु । तर विश्वास यायेबहगु छता खँ छु धाःसा बुंगद्यःया नेपाः बिज्याकेत जुजु नरेन्द्रदेव उगु ईया प्रसिद्ध तान्त्रिक बन्धुदत्त व ललित किसानयात धाःसा सुनां नं त्वःफिकूगु खनेमदु । पुलांगु वंशावली कथं कयातःगु गोपालराज वंशावलीइ जुजु नरेन्द्रदेव व वन्धुदत्त आचार्य जानाः जात्रा न्यायेकल धयातःगु दुसा बुंगद्यःयात लोकेश्वरया रुपं सम्बोधन थुकथं यानातःगु खनेदु– ‘राजा श्री नरेन्द्रदेव वर्ष ३५ तस्य.. आचार्य वंधुदत्त द्वेन श्री वुग्म लोकेश्वर भटारकस्य जात्राकृता भवति’ (रेग्मी १९६६–११८) । बुंगद्यः नेपाः बिज्याकूगु खँयात कयाः इतिहासकारत एकमत खनेमदु ।

गोपालराज वंशावलीइ लिच्छवी जुजु नरेन्द्रदेवया इलय् बुंगद्यः नेपाः बिज्याकाः जात्रा याःगु उल्लेख दःसा थ्व विषययात कयाः अध्येता रवि शाक्यया धापू थुकथं दु, ‘बुंगद्यः थन हःगु ई गुबलय् खः धयागु बारे थीथी वंशावलीइ थीथी संवत् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । मणिरत्नमाला अवदानय् कलिगत संवत् ३६००, राइट वंशावलीइ कलिगत संवत् ३६२३, पद्मगिरी वंशावलीइ कलिगत संवत् ३५४८, भाषा वंशावलीइ कलिगत संवत् ३६७६ धकाः न्ह्यथनातःगु दु । लिच्छवी जुजु नरेन्द्र देवया शासनकाल इस्वी संवत् ६४३–६७९ खः । इस्वी संवत् व कलिगत संवत् दथुइ ३१०० दँया फरक दुगु ल्याखं स्वयेबलय् छुं नं वंशावलीइ बियातःगु संवत् नरेन्द्र देवया राज्यकाल दुने मलाः ।’ (शाक्य– ११२७–१२) विभिन्न वंशावलीइ न्ह्याकथं उल्लेख यानातःसां गोपालराज वंशावली दकलय् पुलांगु वंशावली खः । बुद्ध धर्मय् लोकेश्वरया महत्व तसकं तच्वः । लोकेश्वरया ज्या धयागु थःम्हं अनेक कष्ट सह यानाः नं प्राणी मात्रया कल्याण यायेगु, अथे कल्याण याइम्ह लोकेश्वर बारंबार जन्म कयाः लोक कल्याण याइ धयागु जनविश्वास खः ।

लिच्छवीकालय् गथे वा मवयाः हाहाकार जुइगु खः अथे हे मल्लकालय् नं इलय्ब्यलय् अनावृष्टि जुयाः हाहाकार जूगु खनेदु । थथे मल्लकालय् लिखित रुपं वा मवयाः हाहाकार जूगु उल्लेख जूगु धयागु जुजु अभय मल्लया इलय् खः । ख ला गोपालराज वंशावलीइ अभय मल्लया इलय् वा मवयाः हाहाकार जुल धयागु उल्लेख मदु, उगु वंशावली ने.सं. ३७५ आषाढ शुक्ल तृतिया कुन्हु तसकं भुखाय् ब्वल, वहे भुखाचं जुजु नं ल्हानाः सित नापं स्वभागय् छभाग मनूत नं सित धयागु उल्लेख दु (रेग्मी ः १९६६–१३२) । तर केशर वंशावलीइ धाःसा जुजु अभय मल्लया इलय् तसकं भुखाय् नं ब्वल, अनावृष्टि नापं महामारी, व प्रजाक्षय जुल धकाः थुकथं उल्लेख यानातःगु खनेदु, ‘राजा श्री अभय मल्लदेव वर्ष ४८ मास २ । महामारी अनावृष्टि दुर्भिक्ष प्रजाक्षय भूमिकम्प छत्रभङ्ग ।।’ (रेग्मी ः १९६६–१६१) तर गोपालराज वंशावली व थुगु वंशावली भुखाचं ल्हानाः जुजु अभय मल्ल सित धकाः उल्लेख जुयाच्वंगु खनेदु । छाय्धाःसा ‘छत्रभङ्ग’ धकाः उल्लेख धयागु जुजु मंत धाःगु खः । भुखाय् ब्वइगु धयागु प्रकोप खः ।

लिच्छवी अभिलेखय् गनं नं भुखाय् ब्वयाः थथे जुल धकाः उल्लेख यानातःगु खनेमदु । अथे मदुसां भुखाय्या ११ नं लानाच्वंगु नेपाःया लिच्छवीकालया खुसः न्हयसः दँया दुने छकः हे भुखाय् मब्वःगु खइमखु । खास खँ ला छु धाःसा लिच्छवी इलय् स्थापना यानातःगु अभिलेख धयागु शासन तहं जारी यानातःगु आदेश, नियम, शासनतहं तःगु धार्मिक कृति व जनतां दयेकीगु देगः, हिति, पाटी, पौवाया वर्णन खः । थ्व जक भिंज्या खः । भिंज्याया उल्लेख खः । मभिं खँ उल्लेख दइमखु । भुखाय्यात मभिंया रुपं काइगु खः । उकिं लिच्छवीकालय् गुगुं नं अभिलेखय् भ्वखाय्या उल्लेख मजूगु खः धायेफु ।

मल्लकालया मध्यइलय् नं नेपालय् वा मवयाः हाहाकार जूगु व उकिया निवारण लागि तन्त्र शास्त्रया हे बः कयाः वा वयेकूगु खनेदु । मल्लकालया इतिहासय् थःयात थम्हं कविजुपिंसं मध्ये दकलय् तःधंम्ह (कविन्द्र), शस्त्र विद्याय् जक मखु, अनेक शास्त्र संगीत, नृत्य व तन्त्र शास्त्रय् समेत थःयात थःम्हं दावा साथ शिलापत्र, अनेक लिखित दस्तावेजय् सःस्यू धकाः उल्लेख यानावंम्ह मल्ल जुजु धयाम्ह प्रताप मल्ल खः । थःगु प्रसस्तिइ सुं नं मल्ल जुजुपिंसं मयाःकथं थःयात थम्हं प्रताप मल्लं थुकथं उल्लेख याःगु खनेदु, ‘ओं स्वस्ति ।। शास्त्र शास्त्र संगीतादि सकल विद्यापारंगत महाराजाधिराज नेपालेश्वर विदग्ध चुडामणि सकलराज चक्राधीश्वर श्रीश्री राजराजेन्द्र कवीन्द्र जयप्रताप मल्ल परमभट्टारक देव’ च्वयातःगु खनेदु ।

प्रताप मल्लया इलय् वया दरवारय् ज्ञानानन्द व लम्बकर्ण भट्टपिं प्रसिद्ध तान्त्रिकत खनेदु (शर्मा ः२०२७–२६९) । थःत थःम्हं साप हे विद्वान व अलौकिक थेेंं तायेकीम्ह जुजु प्रताप मल्लं थः च्वनाच्वंगु दरवार (लाय्कू)या नां हे हिइकूगु नं खनेदु । छाय्धाःसा हनुमानध्वाखा दरबारया नां प्रताप मल्ल स्वयां न्हापा ‘गुणपो लाय्कू धाइगु खः । ‘गुणपो’ धकाः नांजायाच्वंगु दरबारया मू लुखाय् पिहां वयेबलय् जःपाःपाखे विशाल हनुमान स्थापना यासेंलि ‘गुणपो’ लाय्कूया थासय् ‘हनुमानध्वाखा’ लाय्कू धकाः प्रख्यात जूवंगु खः । अथे स्थापना याःम्ह विशाल हनुमानया मूर्तियात उगु ईया लाय्कू तान्त्रिक लम्बकर्ण भट्टं तन्त्रशास्त्र अनुसार साधन यानाः हनुमानयात जागे यानाः लड्डु नकूगु वंशावलीइ उल्लेख खनेदु (योगी ः २०१३–८३) ।