बौद्ध परम्पराय् बलिप्रथा

न्ह्यागुं राष्ट्रया थःथःगु धर्म दइ । धर्मया नापनापं संस्कृति नं दइ । धर्म व संस्कृतिं हे सभ्यताया परिचय बिया च्वनी । संस्कृति धयागु बौद्धिक मन्थनं प्रस्फुरित जुयाः पिहां वःगु परम्परा खः । थुकी दर्शन दयाच्वनी । दर्शन बिनाया संस्कृति दइ मखु । दर्शनयात वैदिकशास्त्र, धर्मशास्त्र, पुराणशास्त्र व तन्त्रशास्त्रया रुपय् जक कयां मजिउ । संस्कृतिया मूल बिचार हे सदाचार, सुविचार व अहिंसा खः । नेपाः देय् हिन्दू व बौद्ध धर्मया केन्द्रविन्दु खः । थ्व नितां धर्मया विचार हे मानव जातियात सुखि, शान्ति व सहिष्णुता हयेगु खः । तर कालान्तरय्् वयाः हिन्दू अतिवादीतय्गु रुढिवादीपनं कठोर नियम हयाः बल्लाःत्या यानाः थःगु वशय् तयेत सन । बलि प्रथा, जातपातया संंकीर्ण भेदभाव, तन्त्रमन्त्रया विचारधारा व बलि प्रथा हल । गुगु बौद्ध धर्मय् नं जबरजस्ती प्रभाव लाः वन । थ्व हे प्रभावं बौद्ध धर्मय् बलि प्रथा दुहां वल ।

बलि बिइगु परम्परा बौद्ध धर्मय् गुकथं वल थुइके माःगु दु ।बौद्ध धर्मय् बलि प्रथा अझ नं दनि । थ्व नेपाः देशय् आपालं नेवाःत बौद्ध धर्मय् माने याना च्वंगु दु । बौद्धधर्म माने याइपिं नेवाःत वज्राचार्य, शाक्य, तुलाधर, ताम्राकार, महर्जन, नकर्मि, रन्जितकार, चित्रकार, मानन्धर, प्रधान, राजवाहक र छुं श्रेष्ठपिं खः। थुकी नं वज्राचार्यपिं बौद्ध कर्मकाण्डया पुरोहित खः । वज्राचार्यपिं बौद्ध कर्मकाण्ड, गुह्यतान्त्रिक, पूजा पाठ, दीक्षा, मन्त्रदान, कथावाचन, ग्रन्थआदिया व्याख्यान याइपिं, जातक पुराणया अनुवादक, लिपिकार्य र ज्योतिष बैद्य आदि समाजया सेवामूलक ज्या याना वयाच्वंपिं खः। वज्राचार्यपिंसं नेवाः बौद्ध जातिया जन्म निसें मृत्यु पर्यन्त, जात्रा पर्व जजमानी पूजा यानावया च्वन । तर बौद्ध वज्रयानी परम्पराय् बलि प्रथा दयाः बौद्ध जुयाः नं गनं गनं जीव भोग बिया वयाच्वन । देगुपूजा, मोहनी व ततःधंगु पूजाय् पशुबलि बिया वयाच्वन । गुरुजुं बलि बिइत पूजा यानाः मू हायेकाः पशुबलि बिइत आदेश बिइगु यानाच्वन । तर थ्व बलि बिइगु परम्परा वज्रयानी पूजाय् गथे वल अध्ययन याना स्वयेमाःगु दु ।

नेपालय् परापुर्वकाल निसें हे बलि प्रथा चले जुया वयाच्वन । थनया प्राचीन इतिहास पुइका स्वल धाःसा तान्त्रिक सिद्धि प्राप्तिया लागि तान्त्रिकतसें नरबलि समेत बियावंगु दु । गथे हरिसिद्धिइ मल्लकालीन अवस्थाय् दँय्दसं नरबलि बिइगु चलन दु । थ्व प्रथा हिन्दू अतिवादीतय्गु ज्या खः ला धका आशंका यानाच्वन । थःपिनिगु धर्मयात सर्वेसर्वा जुइकेगु लागि बलि प्रथा चले याना वंगु खः ला ?उदाहरणया लागि शंकराचार्य नेपाः वसेंलि सक्वया वज्रयोगिनी देगलय्, गुह्येश्वरीइ समेत बलि बिइगु परम्परा शुरु जुल धयागु छुं सफुति उल्लेख जुयाच्वंगु दु । उदाहरणया लागि गथे आशाकाजी वज्राचार्यजुं च्वया बिज्याःगु सफू गं प्याखं व वंशावली इ थ्व खँ उल्लेख जुया च्वंगु दु । ।

अथेहे नमस्ते शंकरापूर सफूया पेज ९७ स उल्लेख जुयाच्वं कथं सक्वया वज्रयोगिनी च्वंगु वज्रवीर महांकाल भैरव स्थानय् नं पञ्चवली बियाः पुज्यायेगु थालनी शंकराचार्य वसेंलि शुरु जूगुु खः । शंकराचार्य वये न्ह्यः अन पञ्चबलि धकाः पूजा यायेबलय् लैं, तु, हाकु मुस्या, भुइफसी, पालु तयाः पुज्यायेगु चलन दयाच्वंगु खः । तर लिपा पशुवली बिइगु चलन वल । थुगु उदाहरणयात कयाः धात्थें वज्रयानी बौद्ध परम्पराय् पशुबलीया बलि प्रथा गथे याना वल धयागु अध्ययन याना स्वयेमाला च्वंगु दु ।

बौद्ध वज्रयानी परम्पराय् पूजाविधिइ गुरुमण्डलया पाठ यानाः जक न्ह्यागुं पूजाया शुभारम्भ याइ । गुरुमण्डलया पूजा शुरु यायेत दकलय् न्हापां बुद्ध, धर्म, संघया शरण वनेगु धकाः अथेहे सर्वसत्वप्राणीया उद्धार याये फयेमा, हित याये फयेमा धकाः प्रार्थना याइ । थबलय् गुरुजुं व जजमानं थुकथं वाक्य ब्वनेगु याइ :

सर्वप्रकारं जगतो हिताय कुर्यामजस्त्रं सुखसंहिताय । गुरुमण्डलय् हिंसा यायेगु खँ मदु । गथे ऊँ आ हुँ धका त्रिकाय अधिष्ठान यानाः पञ्चशील जक मखु दशाकुशल पापयात नं त्याग यायेगु संकल्प याइ । गथे न्हापां प्राणीयात हिंसा मयायेगु धका पाःफयेकी । शरीरं याइगु, वचनं याइगु व मनं याइगु अकुशल कर्मया समुच्चय हे दशाकुशल पाप खः । गुरुमण्डलया पूजा यायेगु धयागु हे दशाकुशल पापयात त्याग यायेगु खः । मथुयाः जक गुरुजनपिंसं हिंसा कार्य याकेगु जुयाच्वन । थ्व गुलित औचित्य खः ? गुरुमण्डल पूजाय् बलिपूजा दु । व बलि पूजा हिंसा मखु । गथे गुरुमण्डल पूजा याइबलय् वाक्य ब्वनेगु याइबलय् अमृतकुण्डली (रत्नमण्डल) बलि धकाः पूजा यायेमाः। तर अमृतकुण्डली बली धात्थेंया बलि मखु थ्व वास्तवय् झीगु आत्मा शून्य खः, न्ह्यागुं पदार्थया स्वभाव नं शून्य खः धकाः सिइकाबिज्याःपिं बुद्ध लुमंकाः निमन्त्रणा यायेगु खः ।

बौद्ध परम्पराय् वास्तवय् जीव हिंसाया आवश्यकता खः कि मखु ? बलि पूजाय् जीब हत्या यायेगु बौद्ध पद्धति मखु । थ्व स्यायेगु पालेगु संस्कार मेमेगु संस्कृतिया प्रभाव खः । करपिनिगु ज्यान कायेगु बौद्ध कर्मकाण्डय् गनं मदु । प्राणीया हिंसा यानाः ला तयाः पुज्याये हे माः धयागु जरुरत मदु । बांचा स्याना, सीकाभू कायेगु, बलि बियाः द्य लय् तायेकेगु, बलि बियागु पशुया ला नयेगु बौद्ध परम्परा मदु । थ्व शायद ध्वंगि नयेद्यः चलाखपिं मनूतसें थःपिनिगु स्वार्थपूर्तिया लागि दयेकूगु संस्कार खयेमाः । उदाहरणया लागि स्वये । गथे पशु जन्म काःपिं सकल जनावरया बलि मबिउ । खिचा, भौ, माकः, द्वहं, सा, सलया बलि मबिउ । बिचरा निहत्था म्ये, हँय्, ग्वंगः, दुगुचा, फै, फायात जक बलि बिइगु यात । व नं मिजं पिं प्राणी जक बलि बिइगु यात । बिचरा पशुतय् छु दोष ? उकिं धायेफु बलिप्रथा ला नयेगु अवसरया लागि जक खः । द्यःयात लय् तायेकेगु नामय् थःगु स्वार्थपूर्ति जक खः । द्यः ला निर्जिवम्ह खः, बलि बिल धकाः व लय्ताइम्ह मखु, न त बरदान बिइम्ह हे खः । बलिपुजायात सन्ध्या भाष्य कथं अलग अर्थ थुइकेफु । तर हानं बलि बिइबलय् थुकथं श्लोक वाचन यायेगु याः –

पूर्वजन्म कर्म पशुजन्म च जायते । सर्वपापविर्निमुक्त स्वर्गलोक महीयते ।।
थुगु वाक्य अनुसार न्हापाया जन्मय् यानागु पापकर्म यानागुया फलं पशु जन्म काल उकिं थुगु पापया मुक्तया लागि स्वर्गलोक वनीगु कर्म जुल ।
बौद्ध धर्म अनुसार प्राणी हिंसा यायेगु पाप खः । गथे न्यागू गुण सिइकं सिइकं यायेगु हिंसा पाप खः ।

(१) गुम्हसिके धात्थेंया ज्यान दयाच्वनी ।
(२) गुम्ह प्राणी खः ।
(३) वयात स्यायेगु भावना तइ ।
(४) उम्ह प्राणीयात स्यायेगु मनशायं स्यायेगु यातसा ।
(५) थुगु न्यागू अंग पाणातिपाता खः ।

बौद्ध साहित्यया अगूंत्तर निकायय् बलियात थुकथं परिभाषित याना तल । बलिया अर्थ खः– मेहनत, उद्योग व पुरुषार्थं आर्जित सम्पत्तिया खर्च यायेगु । थुकथं न्यागू प्रकारया बलि परिभाषित याना तल । गथे :

(१) ज्ञाति बलि : थपिनि हातनाताया लागि सहयोग (२) अतिथि बलि : अतिथि, इष्टमित्रया लागि स्वागत सत्कार (३) राजबलि : जुजु वा सरकारया लागि राजस्व पुलेगु (४) देव बलि : देवदेवीया लागि पूजा साम्राग्री तयाः श्रद्धां पूजा यायेगु (५) भूतप्रेत बलि : भूतप्रेत व सीपिं पूर्वजपिंत सम्मान यायेगु ।

बौद्ध नेवाः संस्कारय् बलि प्रथाया थःगु हे स्थान दु । बलि पूजाया बारे यथार्थ खँ थुइकेगु जरुरी जू वः । बलिया अर्थ हिंसा मखु । स्व. रत्नकाजी वज्राचार्यं च्वयाबिज्यागु सफुतिइ उल्लेख जुयाच्वं कथं बौद्ध नेवाः जातिइ १७ प्रकारया बलि प्रथा खनेदु ।

(१) बौ बलि : नयेन्ह्यः सिइधुंकूपिं मां अबुयात लुमंकाः छुं अंश तयाः बौ बिइगु ।
(२) कुले बलि : मचाबुइवं दिदिअजिं कुले बौ धकाः छमुना जाकि तयाः छ्वास अजिमाये वाये यंकीगु ।
(३) सिरा बलि : बोताय् जाकि, हलू तयाः इताः च्याकाः छवासय् वा पीठ तयेयंकीगु । सुयातं कपाः स्याःसा, वान्ता जूसा, छ्यं स्याःसा सिरा बलि बिइगु चलन दु ।
(४) भुजाबलि : सुयातं नये मयःसा नये न्ह्यः जा, कँे, तरकारी क्षेत्रपालय् तयाबिइगु भुजा बलि खः ।
(५) एकपाते बलि : वज्रयानी कलशपूजा, होमादी पूजा यायेबलय् तइगु बलि खः ।
(६) एचिं बलि : वज्रयानीया ततःधंगु पूजाय् तइगु बलि ।
(७) छाय्हायेके बलि : स्वयम्भूया अजिमा द्यः हारती माता, म्हय्पिया योगाम्बर, सिघःया हारतीमाता, पोर्पाया अजिमाद्यःयात अय्लाः थ्वँ तयाः बलि बिइगु । थथे बौ बिलकि थम्हं तयागु भाकला, मनोकामना पूरा जुइ ।
(८) चतुरपात बलि : सत्वपूजा, त्वंछा, ताराधर्म आदी पूजा याइबलय् प्यंगू दिशाय् तयेगु बलि खः ।
(९) पचमपात बलि : छेँ छेँय् शान्ति स्वस्ति याइबलय् न्यापा लःबौ तयाः बलि बियाः पूजा यायेगु चलन दु ।
(१०) नवमपात बलि : न्हूगु छेँ दनेबलय् शान्ति स्वस्तिया लागि भूतप्रेतं सते मयायेमा धकाः गुपाः पाःचा तयाः बलि बिइ । थुकी अष्टमातृकाया नां कयाः पीठ पीठया द्यःपिं लुमंकाः बलि बिइ ।
(११) प्रेत बलि : प्रेतं सते यातकी न्हूगु वा पुलांगु छेँय् बलि बिइगु याइ ।
(१२) देश बलि : ततःधंगु पूजा गथे चूडाकर्म, भीमरथारोहण, चैत्य प्रतिष्ठा, द्यः प्रतिष्ठा, लक्षाहुति याइबलय् २४ स्थानया द्यःपिनि नां कयाः बलि बिइगु ।
(१३) पिखालखु बलि : देगुपूजाया द्यः हयेबलय् बलिं पिइगु धका बलि बिइगु नं बलि खः । न्हूम्ह भौमचा दुतिबलय् बलिं पिया ताःचा ज्वंकाः भौमचायात दुकाइ । सिइबलय् नं बलिं पिइगु धकाः थथे हे बलिं पिइकाः दुकाइ ।
(१४) नन्दा बलि : सिन्दुर पूजा याइबलय् थ्व बलि बिइ ।
(१५) अष्टशमशान बलि : च्यागू थाय्या शमशानय् तइगु बलि खः ।
(१६) महाबिल : विहार विहारय् महाबलि धका गुह्य पूजा यानाः महाबलि बिइगु याइ । । थौकन्हय् छुं विहारय् जक थ्व महावली प्रथा ल्यं दनि ।
(१७) पञ्चबलि : पीठ पीठय् गथे भद्रकाली, दक्षिणकाली, मनकामनाय् पञ्चबलि धकाः म्ये, दुगुचा, हँय्, ग्वंगः, फैयाया बलि बिइगु चलन दु । बालाचतुर्दशीया इन्द्रायणी लुति अजिमाया होम याइबलय् पञ्चबलि बिइगु आतकं दनि । अझ थन सर्पाहुति धकाः सर्प छज्वः, बखुं छज्वः, बुइँचा छज्वः बलि बिइगु चलन दनि । थथे हिंसाया स्वरुप बलि गुबले वल सुना नं धाये मफुनि ।

बलि प्रथाया शुरुवात थुगु मानव जीवनय् वइगु चायेकं मचायेकं वइगु अनेक विघ्नवाधा, रोग शोक, दुःखः, उपद्रव आदि रोगशोक निवारणया लागि शान्ति स्वस्ती यायेत बलि प्रथाया परम्परा चले जूवःगु जुइमाः । तर धर्मया आशं छुं फल प्राप्तिया लागि सुं स्वार्थी मनुखं बलि बिइगु चलन हःगु जुइमाः । हिंसा यायेगु मानवीय धर्म मखु । अझ बुद्ध जन्म जूगु देशय् गःपतय् चुपिं कित्तुकियाः निर्दयी रुपं, अशोभनीय तरिकां पशुया हिंसा यायेगु गज्याःगु धर्म खः ? थौंया वैज्ञानिक युगय् बलि पूजा याना च्वनेगु बुद्धिमानी मखुत । गुगुं नं धर्मशास्त्रय् जवरजस्ती प्राणीया हिंसा यायेमाः धयागु च्वयातःगु मदु । थ्व मनुखं हे दयेकूगु नीति नियम खः । उकिं थुथाय् अहिंसाया भावनां यानाः थुगु बुद्धया जन्मभूमिइ बलि बिइगु परम्परा कम जुजुं वना च्वंगु सकारात्मक बिचार खः ।