थाय्मदुत्वाः – सन्देशगृह व केशरवहादुर
थाय्मदु – स्वनिगःदुने येँदेय्या छगू पुलांगु त्वाः । लिच्छिवीकालनिसेंया ऐतिहासिक, सांस्कृतिक सम्पदा थन अझं ध्वदू । संस्कृत खँग्वः नमण्डपया स्थानीयकरण जुयाः थासमण्डपपाखें थाय्मदु नांच्वन । थन दुगु वास्याःद्यःया चाःतूगु सिँग्वः उलि हे पुलां । लिपा उकियात खस भाषाभाषीपिंसं बाङ्गेमुढा धायेगु यात । थन दुगु स्थानमण्डप दयेकाः ल्यं दुगु अले भचा चाःतूगु सिंग्वः हे वास्याःद्यः खः । गुगु सिंग्वःथाय्मदुनिसें असं पुलाः भोताहितितक थ्यं धकाः धाइ । तर, आः भौगोलिक ल्याखं थुगु त्वाःया लागा उलि तचाः तब्याः मदु । भतिचा च्वय् वन कि नःघः, क्वय् वन कि वंघः अले पश्चिमपाखे त्यंगः । पूर्वपाखे असं, न्हाय्कंत्वाः । बःचाकूगु लागाया त्वाः जूसां थन छखे तःजिगु सांस्कृतिक सम्पदाया धुकूत दु थें मेखे आधुनिक नेपाःया राजनीतिक परिवर्तन अले प्रजातान्त्रिक आन्दोलननाप स्वानाच्वंगु जीवन्त इतिहास ।
थाय्मदु त्वालय् स्थापना जूगु सन्देश गृह अले थुकिया संस्थापक केशरवहादुर माय्के थ्व हे ऐतिहासिक स्मृतिया झ्वलय् न्ह्यःने वइगु छगू नां खः ।
माधवराज जोशी (शहीद शुक्रराज जोशीया अबु) उब्लेया छम्ह ज्वःमदुम्ह समाज सुधारक । वयकःया कुतलं छगू अतिकं प्रगतिशील संस्था आर्य समाज थाय्मदु, खिउँलय् चायेके धुंकल । उब्लेया क्रूर शासनकालय् राणातय् दरवारय् वनाः बर्मू पण्डितनाप वेदान्तिक शास्त्रार्थ यानाः ‘पशुपति महाद्यः केवल ल्वँहया मूर्ति जक खः, द्यः धकाः पूजा यायेमाःगु मदु’ धकाः अन्ध परम्परा व आडम्बरया विरुद्ध साहासिकतर्क याये फुम्ह विद्वान माधवराज । यद्यपि, थ्व हे कारणं राणा शासकतय्सं माधवराजयात देसं पितिन । व हे माधवराजया कायमचा शुक्रराज गुम्हेसिन परिवर्तनया निंतिं चेतना थनेत वंघलय् प्रवचन बीत न्हिथं जुइगु लँपु थ्व हे थाय्मदु, खिउँलँ ।
थन हे शुक्रराजया थाय्बाय् । राज्यद्रोहया अभियोगय् यख्खाना स्यात, राणातय्सं शुक्रराज यात । देय्या निंतिं थःगु ज्यान वलिदान याःम्ह शहीद शुक्रराज थाय्मदुया वासिन्दा !अजू चायापूगु खँ शुक्रराजया छेँया न्ह्यःने चिनियालाल सिंहजुं चायेकूगु महावीर इन्स्टिच्यूट । शासन सत्ताया फुक्क कथंया निषेध व प्रतिबन्धयात गुगुं चिउताः मतसें मस्तय्त शिक्षाया माध्यमं चेतना थनेगु तातुनाः चायेकातःगु छगू शैक्षिक संस्था – महावीर इन्स्टिच्यूट । गन गंगालाल स्वयं शिक्षककथं कक्षाय् उपस्थित जुइगु । तर उब्ले राणातय् मिखाय् थ्व अपराध । चिनियालाल सिंहया नं सर्वस्वहरण जुल, थ्व हे अपराधय् । जेलय् लात । तःदँतक जेलय् लाःम्ह लिपा बन्दी अवस्थाय् मंत । प्रजातन्त्रयानिंतिं थःगु जीवन वलिदान याःम्ह मेम्ह शहीद चिनियालाल सिंह नं थाय्मदु त्वाःया वासिन्दा ।
अथेला, गंगालालया छखे थाय्मदुया महावीर इन्स्टिच्यूटनाप प्रत्यक्ष सम्बन्ध मेखे थःगु ससःछेँ नं थ्व हे त्वालय् । सदां थें वये वनेगु यानाच्वनीगुया ल्याखं थाय्मदु त्वाः गंगालालया मेगु आवास थें । मेखे, ०९७ साल काण्डय् सर्वहरणया सँजायभागी जूपिं उब्लेया ल्याय्म्ह अग्रजपिं फत्तेबहादुर सिंह व चन्द्रमान माय्के नं थाय्मदु त्वाःया कायमस्त । राजनीतिक चेतना व परिवर्तनया छगू केन्द्र थें जुयाच्वंगु थाय्मदु त्वालय् मेम्ह छम्ह ल्याय्म्ह न्ह्यलुवाः जुयाः पिदंम्ह भाजु खः केशरबहादुर माय्के । मचा ई मरसय् फुत । अन हे ब्वन । वनारस थ्यन, उब्लेया म्याट्रिक जाँच बीत । स्वतन्त्रताया निंतिं आन्दोलनरत भारतीय समाज, उब्लेया लःफसं प्रभावित जूम्ह केशरबहादुया चाहना थःगु समाजय् नं उज्वःगु हे राजनीतिक चेतना व जागृति हयेगु । तर माध्यम छु ? थः राजनीतिक कार्यकर्ता वा गुगुं दलनाप प्रत्यक्ष सम्बन्धित मखु ।
महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, हृदयचन्द्र सिंह थुज्वःपिं प्रगतिवादी साहित्यकारपिं नापया सामिप्यता अले कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान नापया मित्रताया लिधँसाय् छगू अभियानया परिकल्पना जुल । मनूतय्त चेतना थनेगु पाठ्य सामाग्री भारतं नेपाः हयाः ब्वंके बीगु । थुकिया निंतिं छगू पुस्तकालय थें चायेकेगु । तर, मेमेगु पुस्तकालयसिबें भचा भिन्न । उब्ले नेपालय् चायेकातःगु छगू निगू पुस्तकालयय् ब्वनेगु सामाग्री धैगु केवल सफू जक । तर केशरबहादुरया चाहना खः, विशेष यानाः भारतय् जुयाच्वंगु स्वतन्त्रता आन्दोलनया न्हियान्हिथंया घटनाक्रमया बारे न्हू न्हूगु सूचना नेपाःमिपिनि दथुइ थ्यंकेगु । थुकिया निंतिं भारतं पिहां वइगु अखबारत ब्वने दइगु छगू केन्द्र न्ह्याकेगु । थ्व हे मनंतुना पासा कृष्णचन्द्र सिंहनाप जानाः थःगु थाय्मदुया छेँय् क्वय् चायेकल ‘सन्देशगृह’ ।
उब्ले राणा प्रशासनया कोपभाजनपाखें सुरक्षित याना तयेगु रणनीतिकथं सन्देशगृहयात औपचारिक रुपं व्यापारिक संस्थाकथं जक न्ह्यःने हल । थःपिनिगु तातुना पूवंकेया निंतिं चायेकल ‘विद्यामन्दिर पुस्तकालय’ । ल्वय्क दराज, मेच, टेबुल नं चूलाकल । अन दुगु सफू छेँय् नं यंकेगु सुविधा दु । तर, सदस्य जुइमाः । अखबार जक ब्वनेगु जूसा सन्देशगृह हे वयेमाः । दां पुलाः न्याना यंके ज्यू, अखबार । थ्व २००३ सालया खँ खः । उब्लेया राणा शासकतय् शासनसत्ता अन्तर्गत थ्व ज्या कम साहस व आँटया खँ मखु । अन थ्यंकः वइगु भारतीय अखबारय् छखे अंगे्रज शासन सत्ताया विरुद्ध न्ह्यानाच्वंगु भारतया स्वतन्त्रता आन्दोलन, गान्धी, नेहरू, सरदार पटेल, लोहिया, जिन्हा थुज्वःपिं नेतातय् समाचार ब्वने दइगु ला जुल । नापनापं नेपाःया खबर नं इलय्ब्यलय् उज्वःगु अखबारय् पिदना च्वनि ।
नेपाःया राजनीतिक नेतात अले कार्यकर्तातय् निंतिं थाय्मदुया सन्देशगृह छगू कथं सूचना केन्द्र जक मखु क्रान्तिया पे्ररणा केन्द्रया रुपय् स्थापित जुयाबिल । छखे, अखबार थ्यंकः वइगु ई जुल कि नेपाःया उब्लेया नांदंपिं फुक्क धैथें शीर्षस्थ नेतापिं मुनिगु थाय् जुल, सन्देशगृह, थाय्मदु । विशेश्वरप्रसाद, गणेशमान, किसुनजु अथे हे पुष्पलाल, मनमोहन, निर्मल लामा, टंकप्रसाद आचार्यनिसें रामहरि शर्मा, आदि न्हिथं छधू थ्यनाच्वनी । अथे हे उब्लेया शिक्षित बौद्धिक ब्यक्तित्वपिं नं उलि हे वये वने जू । थाय्मदु त्वाः सन्देशगृहया कारणं राजनीतिक ब्यक्तित्वतय् चहलपहलया छगू मू केन्द्र जुल । स्वभाविक खः, थुज्वःगु थासय् सरकारी गुप्तचारपिं नं न्हिथं उलि हे ग्वाःग्वाः मुनिगु जुल । उब्ले थाय्मदु त्वाःया रौनक हे मेगु ।छगू न्ह्याइपुगु खँ, उब्ले नेपालय् थःगु विश्वविद्यालय् मचाःनि ।
म्याट्रिकनिसें अनंच्वय् आईए, बिए, एमएया परीक्षा कि कलकत्ता विश्वविद्यालय, कि पटना विश्वविद्यालय अन्तर्गत बीमाः । अझ न्हापा न्हापा ला परीक्षाया निंतिं भारतय् तक वनेमाः । लिपा नेपालय् विद्यार्थीतय् ल्याः उप्वः जुइवं परीक्षा केन्द्र नेपालय् हे ब्यवस्था जुल । तर परीक्षा धाःसा भारतीय विश्वविद्यालय अन्तर्गत जुइगु । परीक्षाफल नं उखें हे पित बी । उज्वःगु परीक्षाया परिणाम पिहां वइगु माध्यम धैगु भारतीय पत्रपत्रिका हे जुल । गुगु केवल सन्देशगृहपाखें जक नेपालय् वइगु खः । दँय्दसं थुज्वःगु परीक्षा जुइ धुंकाः परिणाम पिहां वल कि परीक्षाफल स्वयेगु न्यनेगु केन्द्र धैगु सन्देशगृह । हुल मजुइमा, सकलयात सहज जुइमा धकाः सन्देशगृहया नापसं च्वंगु दबुलिइ परीक्षाफलया सुचं हे तिका बी । अले स्वःवइपिं परीक्षार्थीत म्वःम्वः । थ्व क्रम त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें थःगु हे परीक्षा सचालन मयाःतले लिपा तक निरन्तरता दयां तुं च्वन ।
थाय्मदु त्वाःया इतिहासय् छगू मेगु न्हूगु महत्व तनाबिल सन्देशगृहया अस्तित्वं । संजोग हे धायेमालि, पत्रपत्रिकाया केन्द्र कथं स्थापना जूगु सन्देशगृह दुगु थाय्मदु त्वाःया लःफसय् कालान्तरय् नेपालभाषाया न्हापांगु न्हिपौ ‘नेपालभाषा पत्रिका’ न्ह्याकल, फत्तेबहादुर सिंहजुं । थ्वहे लागां तःदँतक तीर्थलाल नःघःभनि व हेमवज्र वज्राचार्यपिं जानाः नेपालभाषा लय्पौ ‘झी’ पिहां वल । वाःपौ ‘इनाप’ नं थ्व हे थाय्मदुया लःफसय् ब्वलन । मेगु नेपालभाषाया न्हिपौ ‘विश्वभूमि’व ‘सन्ध्या टाइम्स’या उर्वर थाय् नं थन हे जुल । आः ‘नेपालभाषा टाइम्स’ न्हिपौ नं थनं हे पिदनीगु अवसर लानाच्वन । ‘सन्देशगृह’ थुज्वःगु छगू दूरगामि व चेतनामूलक संस्थाया संस्थापक थाय्मदुया केशरबहादुर माय्कें छगू इलय् थःत सतक आन्दोलनया न्ह्यलुवाकथं थने हःगु खः ।
केशरवहादुरयात लुमंकेबलय् नेपाःया इतिहासय् दकलय् न्हापां केन्द्रीय प्रशासन छवाःतक बन्द जूगु घटना नं न्ह्यःने वइ । नेपाः सरकारया न्यून वैतनिक कर्मचारीतय् तलब सुविधा मगात धकाः भद्र अवज्ञाया रुपय् कर्मचारीतय् आन्दोलन जूगु खः, २००९ सालय् । न्यून वैतनिक कर्मचारी संघया नायःखः केशरबहादुर माय्के । आन्दोलनया नेतृत्वया भूमिकाय् । आखिर वारेन्ट जारी जुल, जेलय् कुनेत । दुगु जागीरं लिकया हल ।छम्ह द्रष्टा अले अग्रज केशरबहादुर छम्ह च्वमि नं खत । संस्कृति, धर्म, संस्कार अले इतिहास सम्बन्धी न्हयगू सफू झीत त्वःताः थकल । स्वम्ह काय व निम्ह म्ह्याय्या अबु केशरवहादुरयात थुगसी थिंलाथ्व पंचमिकुन्हु सच्छिदँ दुगु संगः कायेगु अवसर चूलात । थ्व हे सिल्लागाः ११ कुन्हु झीत त्वःतावन । वय्कःया सुखावति भुवनया वासया कामना !
थकूछेँ, पासिक्वत, भुइजःसि, येँ ।
LEAVE YOUR COMMENTS