कोरोनायापाखें सयेके-सीके

प्रसिद्ध रुसी लेखक लियो टाल्सटायजुं धयादीगु खः, ‘सुखी जुइगु खःसा उकीया निंतिं न्हापांगु सर्त धैगु हे प्रकृति व मनू दथुइया स्वापुयात मस्यंकेगु खः ।’

तर दुःखया खँ, झी मानव जाति गूगु थासय् च्वनावयाच्वना, गुगु थासं झीसं थःगु जीवन निर्वाहया फुक्कं आवश्यकता पूर्ति याानावयाच्वना वहे छेँ अर्थात् पृथ्वीयात नष्ट यायेगु ज्या यानाच्वंगु दु । सम्भवतः गुलि नं जीवजन्तु व प्राणीत दु उकी थःहे च्वनेगु थाय्बाय्यात स्यंकिपिं गुगुं अविवेकशील समुदाय सुं दुसा व खः झी मनूत । उकीं ला दार्शनिक फ्रडेरिक नित्से असन्तोष प्वंकुुसे धाल – ‘पृथ्वीइ छगू आवरण दु, व रोगं ग्रस्त जुयाच्वंगु दु, उकीमध्ये छता जि रोगया नां खः – मानव जाति !’

वास्तवय् थ्व गुगु नं कथंया आग्रह व आवेशपूर्ण अभिव्यक्ति मखु । थःगु क्षणिक स्वार्थ, सुख, सुविधाया चाहनाय् प्राकृतिक स्रोत साधनया अनियन्त्रित दोहन अले पर्यावरण ध्वस्तयायेत गुकथं मनूत सनाच्वंगु दु, मेगू छुं नं प्राणी उकथं, उकि हे नित्से भाजुया तच्वःगु असन्तोष खः । कार्बन उत्सर्जनया कारण पृथ्वीया ओजन तहलय् ब्वलंगु संकट, ध्रुवीय लागाय् च्वापु खुसि (हिमनदी ) नाइवनाः समुद्री सतह च्वये च्वये थाहाँवनाच्वंगु दुु, नकतिनिया प्रलयकारी सुनामी आदि पृथ्वीया पर्यावरणय् खनेदुगु थुज्वःगु असन्तुलनया हे लिच्वःत खः । दक्षिण अमेरिकाया अमेजन क्षेत्र व अस्ट्रेलियाया वर्षा-वन लागाय् न्यनावंगु गुँमि , तच्वकं अले दिपामदयेक वइगु वा, खुसिबा, चलः व गुलिखय् थासय् वा मगाइगु, मौसमय् खनेदुगु थुज्वःगु अस्वाभाविक हिउपाः सकतां धरतीइ मनूतय्सं मदिक्क यानावयाच्वंगु अप्राकृतिक दोहनया कारणं ब्वलंगु समस्यात खः ।

वैज्ञानिकतय् धापू दु, मनूतय् थुज्वःगु असंगत आनिवानिं यानाः पर्यावरणय् अकल्पनीय जटिलता हयाब्यूगु दु । अथेहे स्वयं मानव समुदायया स्वास्थ्य संरचना व रोग प्रतिरोधात्मक क्षमताय् तकं थुकीं तसकं बांमलागु स्थिति ब्वलंकाब्यूगु दु । विश्व स्वास्थ्य संगठनपाखें न्ह्याकूगु मानवीय स्वास्थ्य स्थितिइ खनेदुगु विचलनसम्बन्धी अनुसन्धानयापाखें नं थुज्वःगु हे दुःखद तथ्यत लुइकुगु दु । थ्व लिप्पांगु इलय् मनूतय्सं मंकाः कथं न्ह्यचिलेमालाच्वंगु इबोला भाइरस, सार्स, स्वाइन फ्लु, बर्ड फ्लु, इन्सेफ्लाटिस, डेंगु, एड्स थज्याःगु तःल्वय्य न्यनावंगु धैगु वास्तवय् मनूतय्सं प्रकृतिया शाश्वत नियम व संरचनाया अःखः यानावयाच्वंगु अविवेकी ज्याखँया लिच्वः खः । आःया नोवल कोरोना भाइरस (कोभिड-१९)या आतंक नं थ्वहे झ्वलय् खनेदुगु छताजि नःलिगु स्वरूप खः ।

छखे, पृथ्वीया मौलिक संरचना, प्राकृतिक प्रणाली व थीथी स्रोत साधन दथुइ दयाच्वंगु सन्तुलनया अःख मानवीय हस्तक्षेप अले विकास, प्रगतिया नाम अकल्पनीय प्राकृतिक प्रकोपया लिधँसा दयेका यंकल धाःसा मेखे आधुनिकताया नांमय् नालावयाच्वनागु झीगु अप्राकृतिक आनीबानी व नसात्वंसापाखें मनूतय्के बुसांनिसं दयाच्वंगु ल्वय् प्रतिरोधात्मक क्षमतायात न्हंकाबिल । वैज्ञानिकतयसं मालाः सीकूगु कथं कोभिड-१९ छगू कथंया भाइरस मनूतय् दथुइ संक्रमित जुइवं उकिया प्रतिरोध क्षमता मदयाः तःल्वय् कथं न्यनावंगु खः । थ्व गुगु नं कथंया न्हूगु भाइरस मखु, मनूत बाहेक मेगू प्राणीतय्के थ्व भाइरस न्हापांनिसें हे दु । म्हय् रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता म्हो जुयावनेवं आः वयाः थुगु भाइरसं मनूतय् म्हय् संक्रमण यायेगु सुरु याःगु खः ।

मेमेगू भाइरल इन्फेक्सनया यथार्थ
मनूतयगु थःगु हे म्वाय्गु पहः व हनाबनाया कारणं उमिदुने म्हो जुजुं वनाच्वंगु ल्वय् प्रतिरोधात्मक क्षमता अले प्रकृतिविरुद्ध मनूतय् आचरणया कारणं दण्डस्वरूप थुकथंया पुनेयः ल्वय्, तःल्वय्नाप ल्वाय्माःगु हाथ्यापूर्ण अवस्था थ्व न्हापांगु मखु । फ्रान्सय् न्यनावंगु सन् १७२०-१७२२ तकया प्लेग तःल्वय्, गुकी छगू लख मनूतय् ज्यान वन । एसिया व युरोपय् छगू लख मनूतय्त क्वःथःगु न्हापांगु खुसी खनेदुगु १८१६-१८२६या ल्ह्वय्फाय् ल्वय्, गुकिं हलिंन्यंक झन्डै झिंन्यागू लख जीवन लीला फुत, १९१५-१९२६या इन्सेफ्लाइटिसया तःल्वय् व अथेहे १९१८-१९२० दुने छगू करोड मनूतय् ज्यानकाःगु स्पेनिस इन्फ्लुएन्जा आदि थुज्वःगु हे दसीत खः ।

गुगु कथं याकनं याकनं कोरोना भाइरसपाखें मनूतय्त क्वथला यंकाच्वंगु दु, गुकथं द्वलंद्वः मनूतय् जीवन लीला सिधयाच्वन, थुकींयाना मनूत सात्तुवनाच्वंगु दु व ग्यानाच्वंगु दु । अथे खःसां नंं मनूतयेके धाःसा अझं सद्बुद्धि धाःसा वःगु खनेमदुनी । थुज्वःगु तःल्वय व पुनेयः ल्वयया अकल्पनीय प्राकृतिक संकटया मू कारण छु खः धैगु खँया यथार्थयात ध्वाथुइकेत स्वयाच्वंगु मदु । मूहा दुवालाः ज्यंकेत स्वयाच्वंगु मदुनी । स्वांमा, सिमा ल्याखायेगु मखु, सिमां हायावयाच्वंगु सिमाहः जक मुनेत स्वयाच्वंगु दु ।

प्राकृतिक नियमया अःखः मनूत दथुइ हिलावनाच्वंगु म्वाय्गु चहःपहः व नसात्वंसा अले न्हियान्हिथं मनूयादुने न्हनावंवनाच्वंगु स्वास्थ्य प्रतिरोधात्मक शक्ति हे कोरोना भाइरस तःल्वय् कथं न्यंनावनेफुगुया मू कारण खः । आः थ्व तःल्वचं न्यंकभनं न्यनावं वनेवं थुकीयात पनेगु रणनीति व वासःतास छु जुइफु धकाः सहलह जुयाच्वंगु दु । तर, ल्वययात ब्वलंकेत तिबः जुयाच्वंगु मनूतय् म्वाय्गु पहः अले प्रकृतिनाप स्यनावनाच्वगु मनूतय् स्वापूयात कयाः अपासकं चिउता क्यनाच्वंगु मदु ।

लुमंकेबहःजू, सन् २०१८ डिसेम्बरपाखे पोल्यान्डया काटोविकय् जूगु राष्ट्रसंघीय पर्यावरणसम्बन्धी सम्मेलनस मनूतय् चहःपहः अले प्रकृति दथुइया स्वापु स्यनाच्वंगुलिं उकियात भिंकेत तःता खँ ल्ह्वंगु खः । बेलायतया विख्यात प्रकृतिविद् विद्वान् सर डाभिड ऐटनवरां सम्मेलनयात सम्बोधनयासें न्वानादीगु खः, ‘आः झी द्वलंद्वः दँया लिपा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरय् हे मनुखं ब्वलंगु वातावरणीय ह्यूपाःया महासंकट न्ह्यचिले मालिगु लँपुइ न्ह्यानाच्वंगुु दु । यदि झीसं माःगु पलाः ल्ह्वनेमफत धाःसा मानव सभ्यता व उप्वः धैथें प्राकृतिक जगत न्हनावनिगु ई आः याकनं स्वयेमालीगु जुइफु ।’

अथेहे वंगु दँया नोभेम्बरय् जक थ्यंमथ्यं १५३ देय्या ११ द्वलसिबें उप्वः वैज्ञानिकतय्सं मंकाः ल्हाःचिंतसें विश्व मौसमया संकटापन्न अवस्थायात कयाः संसारया नीति निर्मातातय् ध्यानाकर्षणयायेत वक्तव्य पिथसें धाःगु खः, ‘जिमिसं सीदयेक हे छप्वाः हे म्हुतुं धयाच्वना कि पृथ्वीं छगू मौसमी संकटया अवस्था न्ह्यचिले मालालेफु । उकिं क्वातुगु कन्हय्या ईयात धिसिलाकेत आः झीसँ गुकथंया जीवनशैली हनावयाच्वनागु दु, उकीयात हिलेगु हथाय् जूगुदु ।’ तर थुज्वःगु न्वाखँप्रति छुं हे गम्भीरता मक्यं । ज्यंकेगु कथं गुगुं कुतः मजू ।

स्पष्ट खः, समस्याया हुनि झी हे खः, ज्यंकेगु भाला नं झीगु हे खः । फुक्कं मानव जातिया थ्व संकटविरुद्ध मोर्चाया तयारीइ मानव समुदायया मंकाः कुतःया आवश्यकता दु । तर, विडम्बना ! कोरोना भाइरसया तःल्वययात न्हंकेगु झ्वलय् विश्वया नेतातय् चहःपहः व थुइका वयाच्वंगु खँ तसकं बांला मजू । अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्प भाजुं थुकीयात ‘चिनियाँ भाइरस’या उपमा बियाः तसकं याँउक न्ह्यब्वयाच्वंगु दु । पश्चिमी युरोप, विशेषतः युरोपेली महासंघया दुजः राष्ट्रया राजनेतात थुज्वःगु विश्व संकटया इलय् नं राष्ट्रिय संकीर्णता, निजी राष्ट्रया स्वार्थ स्वयां च्वये थाहाँ वयेफुगु मखु । मंकाः च्यूताः व मंकाः कुतः क्यनेमाःगु गम्भीरतायात नालेफगुलिं हे यानाः थौंकन्हय् कोरोनाया तःल्वय वहे लागाय् तसकं ग्यानापुगु अवस्थाय् लानाच्वंगु दु ।

सैन्य बल, आर्थिक सम्पन्नता, वैज्ञानिक प्रगतियाया राष्ट्रिय दम्भय् तक्यनाः जानाः ज्यायायेगु, छम्हं म्हेसित यायेमाःगु ग्वाहालिया खँय् लिचिलेत स्वःगुया लिच्वः गुलि दुःखद् जुइ धाइगु खँ आः खनाच्वंगु दु । प्राकृतिक प्रकोप व रोगव्याधीपाखें जुयाच्वंगु ग्यानापूगु अतिक्रमया न्ह्यःने मनुखं वालंचिनातःगु लागा व सुरक्षा घेरा निरर्थक खः धाइगु साबित जुइधुंकूगु दु । सुतुरमुर्गं थें बँय्दुने छ्यों सुचुकाः थः सुरक्षित खः धायेगु मूर्खतापूर्ण व्यवहार गुलित थिके जुइफु धैगु खँ आः वयाः कोरोना भाइरसया ख्याच्वलं मिखाचायेका बियाच्वंगुु दु ।

उपभोक्तावादया थुवाःत सुनां बजाः व बनेज्यायात जक हे फुक्कं खँया छता जक लिधँसा खः तायेकी अले लोककल्याणकारी ख्यलय् राज्यया गुगुं भाला दु धकाः नालाकायि मखु । स्वास्थ्य थुज्वःगु संवेदनशील खँय् त नं शुभ लाभया ल्याःचाःया जक खँ ल्हायेगु यानावयाच्वगुलिं कोरोनाया ल्वगित अतिकं पीडित जुइमाल । माःकथं वासः याकेमखंगु माःसाम्वाःसा द्वलंद्वःया ल्याखय् मनूत मत्ययेवं सीमाःगु अवस्था वल । चीन थुज्वःगु समाजवादी अर्थतन्त्रया खँ ल्हाइगु देशय् तक नं लिप्पांगु इलय् स्वास्थ्य सुरक्षाया खँ उलि याउँक चूमलात । कोरोना भाइरसया ल्वय् पिदंगु थाय् जुयाब्यूबले तिनि बल्ल आः वयाः राष्ट्रपति सी चिनफिङं सार्वजनिक रूपय् आत्मालोचनायासें स्वीकार यात, ‘जनस्वास्थ्यया ख्यलय् झीसं माःगु ध्यान बीमफुगु खः ।’ संयुक्त राज्य अमेरिका व युरोपेली देय्या राजनेतातयेके अझ नं थुकथंया चेत वःगु मदुनी ।

कोरोना भाइरसया थुथाय्या तःल्वय् गन थ्यंकाः क्वचाइगु खः? थुकीं गुलि तक मानव जीवनयात स्यंकीगु खः? अथेहे विश्व अर्थतन्त्रयात गुकथं बांमलागु लिच्वः लाकीगु खः? आः हे थथे हे धकाः यायेफइमखु । मानव समाजय् थुज्वःगु ग्याचिकु व अनिश्चितता विश्व युद्धया इलय् नं खने दुगु मखु । अथे खया नं कोरोना भाइरस विरुद्धया महासंग्रामय् मनूत अझ नं प्रतिक्रियात्मक झ्वलय् जक दनाच्वंगु दु । भौतिकी दूरी, क्वारेन्टाइन, आइसोलेसन, अस्पताल दुने वासःयाकेगु निसें चिकित्सा ख्यलय् अनुसन्धान, न्हूगु प्रतिरोधात्मक खोपया विकासया कुतः फुक्कं थुज्वःगु खँत जक खत । न्हापा न्हापा नं थुकथंया हे कुतःत जूगु हे खः, तःता रोग लंकेगु विधिया विकास याःगु हे खः । तर उकीं न त न्हून्हूगु भाइरसया संक्रमणया हाथ्यायात पनेफत न त मनूदुने उज्वःगु भाइरसनाप ल्वायेगु प्रतिरोधात्मक क्षमता विकासयायेगु स्थिति हयाबिल । आःतकया अनुभवं धाइ, हानं न्हूगु भाइरस विकास जुइ, हानं मानव स्वास्थ्य विरुद्ध न्हूगु हाथ्या व ख्याच्वः ब्वलंनी ।

कोरोना भाइरसया थ्व तःल्वचं झीत न्हापालिपाया गल्तीयात लिसामकायेत पाठ ब्वंकाच्वंगु दु । आःया अभियानय् दक्कलय् न्हापा पृथ्वी व मानव जगत दथुइया अन्तर सम्बन्धय् ब्वलनाच्वगु गुगु समस्या दु, उकीयात थथें दिकेमाल । पृथ्वीया पर्यावरणयात स्यंकीगु कथंया छुं नं मखुगु ज्या मया माल । निगूगु खः, झीगु चहःपहः, नसात्वंसा व जीवनचर्याय् पूवंक हे हिलेमाल गुकीं मनूत दुनेया रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतायात न्हंकेगु ज्यायात दिकाबी । लिपांगु व महत्त्वपूर्ण खँ खः, थ्व मानव जातिया विरुद्ध हे वःगु मंकाः हाथ्या खः, ुकीयात मनूतय्सं थःथम्हं थनावयाच्वंगु पंगः, लागा, सरहद, सीमा, सिद्धान्त, स्वार्थंपाखें पनेगु व गनेगु ज्या मजुइमाल ।

(साभार :कान्तिपुर अनलाइन, चैत २० गते, २०७६)

मल्ल के. सुन्दर

च्वमिया मेमेगु

• नेवाःत नाप छगू यक्ष प्रश्न
• जिमि कमलदाइ
• उगु प्यदुवाः गनं पद्मरत्न न्ह्यज्यात
• थाय्‌मदुत्वाः – सन्देशगृह व केशरवहादुर