‘हलिं नेवाः सम्मेलन’ सार्थकताया सवाल : छगू चिन्तन

न्ह्यथना :
नेपाःया आदिवासी नेवाः जातिया इतिहास नेपाःया मध्यकाल (मल्ल काल)तक नेवाःतय्गु लागि स्वर्ण काल जूगु ख“ इतिहाससिद्ध ख“ खः । लिपा गोरखाया जुजु पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः काये धुंकाः अनं निसें नेवाःत राज्यं कुतुंवःगु अले बुलुहु“ बुलुहु“ राज्य–व्यवस्थाय् खने मदया वःगु व थौंया अवस्थाय् नेवाःतय्गु अस्तित्वय् तकं गम्भीर संकट वयेधुंकूगु ख“ सकसिनं स्वीकार यायेधुंकूगु व थुकिया मूल कारणया अध्ययन–अनुसन्धान यायेमाःगु अवस्थाय् थ्यनेधुंकूगु दु । थथे थौं नेवाःतय्गु अस्तित्वया संकट वःगु ख“य् सकल नेवाःतय्सं न्हाय्पं तिंस्वाकाः चिउताः कायेमाःगु ख“यात वाःचायेकाः थ्वहे सन्दर्भय् हलिं नेवाः दबूपाखें ‘हलिंन्यंकया नेवाःत छपा“य् छधी जुइनु’ धइगु नारा बियाः हलिं नेवाः सम्मेलन थौं चैत्रया १६ व कन्हय् १७ गते ये“य् जुइत्यंगु तसकं सान्दर्भिक तायेका । झीथाय् सम्मेलन यायेगु ज्या यक्व जुइधुंकूगु दु, तर थन सवाल सम्मेलनया सार्थकताया ख“ खः ।
सम्मेलन सार्थकताया ख“य् बिचाः यायेमाःगु :

हलिं नेवाः दबूयागु ‘हलिं न्यंकया नेवाःत छपा“य् छधी जुइनु’ धइगु गुगु नारा खः, थ्व आदर्शवादी नारा खः, थ्व नारा यथार्थताय् हिलेत यक्व हाथ्यात दु । छगू मू हाथ्या धइगु नेपाःगाःया नेवाःत थुकथं विभाजित व विभेद जुयाच्वंगु दु —

१) धर्मया आधारय् – हिन्दु, बौद्ध, मुस्मां, क्रिश्चियन आदि ।
२) राजनैतिक पार्टीया आधारय् – कांग्रेस, एमाले, माओवादी, संघीय समाजवादी फोरम आदि ।
३) जातया आधारय् – थजात÷क्वजात ।
४) थाय्या आधारय् – ये“, यल, ख्वप, किपू आदि ।
५) वर्गया आधारय् – उच्च वर्ग, मध्यम वर्ग, निम्न वर्ग आदि ।

थुकथं छगू नेवाः समाज तःगूमछिं दृष्टिं कुचा कुचा दलाच्वंगु दु, थथे कुचा कुचा दलाच्वंगु नेवाः समाजयात छप्पा“य् छधी यायेगु झीगु मू कुतः खः । थ्व समस्या ज्यंकेया लागि आःतक वैज्ञानिक ढंगं अध्ययन जूगु मदुनि ।

नेवाः सरोकारया ख“ धइगु भाषा, साहित्य व संस्कृति जक जुयाच्वंगु दु । नेवाःत आर्थिक रुपं समृद्ध जुइमाःगु ख“य् छुं सरोकार तःगु खने मदु । धाये नेवाःतय् आर्थिक समस्या धइगु हे मदु, सकलें सम्पन्न थें खनेदु । पृथ्वीनारांया इलंनिसें राज्य सत्तां कुतुं वयेधुंकाः नं थौंतकं राज्यसत्ताया महत्व मथूगु नेवाःतय्गु तःधंगु ल्वय् खः ।

राजनीतिप्रति बेवास्ता व पुलांगु संस्कृति प्रतिया मोह धइगु यथास्थितिवादी प्रति स्वीकारोक्ति खः । नेवाःत न्ह्यज्याये मफुगु कारण थ्वहे खः – नेवाःतय्गु न्ह्यपु जायेक संस्कृति दु, तर राजनीति मदु ।

उकिं छम्ह नेवालं बाहेक मेमेपिं नेवाःतय्सं नेवाः भासं शपथ मकाःगु । उकिं नेवाः मन्त्री छम्ह हे थ्व मन्त्रिपरिषदय् मवःगु थौंया ताजा स्थिति खः ।

नेवाः जातिया विकासया परिभाषा अस्पष्ट तिनि । क्वजातयापिं नेवाःतय्गु विकास धइगु गज्याःगु खः ? उमिगु छु पक्षया विकास खः ? समानता व स्वतन्त्रताया लागि मानव अधिकार, लोकतन्त्र, गणतन्त्र आदि सः तसः जुयाच्वंगु अवस्थाय् क्वजातयापिंत क्वजात हे याना तयेगु थ्व सोचाई गलत जक मखु, निन्दनीय नं खः । उकिं थ्व सम्बन्धी पाय्छिगु बिचाः दयेमाल ।

न्ह्यागुं क्षेत्रया विकासया लागि मदयेकं मगाःगु ख“ आर्थिक समृद्धि खः । आर्थिक समृद्धि मजूतले भाषा, साहित्य व संस्कृतिया विकास जुइ मखु । उकिं आर्थिक समृद्धिया कार्यक्रम माल । नेवाः जातिया एकताया आधार भाषा व संस्कृति जक मखु, भाषा व संस्कृतिया नं आधार आर्थिक खः । आर्थिकता अभावया हे कारणं पराधीन, दास व आत्महीन नं जुइगु खः ।

प्राचीन धर्म संस्कृतिया मोह दत्तले न्हूगु संस्कृतिया विकास जुइ मखु, आधुनिक–अत्याधुनिक नेवाःजातिया जन्म जुइ मखु । विज्ञान व प्रविधिया उच्चतम विकासया कारणं थौं अमेरिका लगायत मेमेगु देशत हलिंया शक्तिशाली देश जुइफुगु खः । उकिं अन च्वनाच्वंपिं नेवाःतय्सं हलिंया नेवाःत छप्प“ छधी यायेगु बिचाः व आ“ट यानाः नेपालय् थौं सम्मेलन जुयाच्वंगु खः । तर नेवाःत थःगु हे उद्गम भूमिइ च्वनाः नं थःगु हे देशय् नं परदेशी जुया च्वने मालीगु अवस्थाय् थ्यंगु थ्वहे प्राचीन धर्म व संस्कृतिया मोहया कारणं खः ।

थौं झी नेवाःत निम्ह हे मिले जुइफुगु अवस्थाय् मदु । थुकिया कारण झी ततःधंगु छुं राष्ट्रिय लक्ष्य हे मदु । लक्ष्य तसकं चीधंगु व्यक्तिवादी जूगुलिं झी घोर व्यक्तिवादी जुयाः ध्यबा हे सकतां तायेकाः ध्यबाप्रति आकर्षित जुजुं वनाच्वंगु दु । उकिं झी ‘नेवाः’ जक मखु, ‘नेपाःमि’ नं खः धइगु थुइकाः नेपाः दुनेया फुक्क जाति जनजातिया विकासया लागि समर्पित जुल धाःसा जक झीगु नं विकास जुइ धइगु धारणा दयेकेमाल । थ्व लक्ष्य प्राप्तिया लागि कार्यनैतिक योजना तात्कालिक योजना व रणनैतिक योजना वा दीर्घकालिक योजना दयेके माल । तःगूमछि जाति दुगु झीगु देशय् झी नेवाःतय्गु जक विकास यायेगु सोचाई पाय्छि मजू । म्ह छम्हं ल्वचं कयाच्वंगु अवस्थाय् ल्हाः अथवा तुति जक बल्लाकेगु बिचाः भ्रम जक खः । राष्ट्र दुनेया फुक्क जाति–जनजातिया विकासय् जक नेवाः जातिया नं विकास सम्भव जुइ ।

आधुनिक इलय् आधुनिक विचार ज्वनाः आधुनिक ढंगं न्ह्याः वने फत धाःसा नेवाःतय्गु अस्तित्व ल्यंकेगु व विकास यायेत छुं समस्या दइ मखु । उकिं झी नेवाःत म्हिगःयागु अन्धविश्वास, अन्धरीतिरिवाज, अन्धपरम्पराया मन–मस्तिष्क ज्वनाः मखु, थौंया २१ गू सदिंया आधुनिक अत्याधुनिक नेवाः जुइ फयेकेत राजनैतिक, आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, शैक्षिक, भाषिक आदि क्षेत्रया विकासया लागि छगू न्हूगु हे चिन्तन दयेके माल । थुकिया लागि छगू जक तःधंगु आशाया केन्द्र आःयात थ्वहे हलिं नेवाः सम्मेलन खः । उकिं हलिं नेवाः सम्मेलनया थ्व उद्देश्य बांलाक पूवंक ताःलाकेत नेवाःतय् दथुइ न्हापां चिन्तनया क्षेत्रय् हिउपाः हये फयेकेमाल ।

अमेरिका भिंपिं नेतातय्सं न्ह्याका वयाच्वंगु देय् खः, तर नेपाल भ्रष्ट जातिवादी नेतातय्सं न्ह्याका वयाच्वंगु देय् खः । अथे जुयाः नेवाःत नं थ्व राज्य–संचालन यायेगु थासय् थ्यंके माःगु दु । थ्व ख“य् थ्व सम्मेलनं गम्भीर ध्यान बीमाःगु दु । उकिं गबले तक देशय् देशभक्त सरकार दइमखु अबले तक सन्तुलित विकास सम्भव मजू । समृद्ध देशय् च्वंपिं समृद्ध नेवाःतपाखें नेपाःया नेवाःतय्सं थःपिं नं समृद्ध जुइगु बिचाः यायेगु आत्मनिर्भरताया मखु, परनिर्भरताया ख“ जुइ ।

जनकवि दुर्गालालयागु ने.सं. १०९६ यागु ‘न्हूद“या न्हूख“’ कवितां न्यनाच्वंगु — ग्व, छु हे जुल द“य् दसंया छिमि सभा सम्मेलन ? धइगु थ्व न्ह्यसःया लिसः थ्व हलिं नेवाः सम्मेलनं बी फयेकेमाः । थ्व कविताया भाव विचारपाखें प्रेरित जुयाः उकियात कार्यनीतिक रणनैतिक योजना दयेकाः न्ह्यज्यायेमाल । थ्व हलिं नेवाः सम्मेलनया सार्थकता थुकी हे दु ।