टर्किया आर्थिक संकट

टर्किया अर्थतन्त्र थौंकन्हय् डाँवाडोल अवस्थाय् दु । वंगु दछिया दुने अमेरिकी डलरया तुलनाय् टर्कीया मुद्रा लिरा ४० प्रतिशत तक कुहां वयेधुंकूगु दु । वंगु छवाः दुने जक लीरा १६ प्रतिशत कुहां वन । टर्किं थ्व फुक्कया कारण अमेरिका जूगु द्वपं बियाच्वंगु दु । टर्किया राष्ट्रपति रेचेप तैड्ढयप अर्दोआनं ला अमेरिकां थःपिंत लिउनें छुरां तिउगु धकाः हे धायेधुंकूगु दु ।

अमेरिकां टर्किं थःथाय् वइगु आल्मुनियम व स्टिलय् निदुगं कर अप्वयेकाबिइवं टर्किया अर्थतन्त्र स्यनावंगु खः । अमेरिकी प्रशासनं कर अप्वयेकूगु छवाः दुने हे डलरया तुलनाय् लीरा १६ प्रतिशतं अवमूल्यन जूगु खः । टर्किया अर्थतन्त्र डाँवाडोल जुइकथं लीराया अवमूल्यन जुइवं टर्कि व अमेरिका दथुइया तनाव नं सतहय् वःगु दु ।

खास ला अमेरिका व टर्कि निक्वः विश्वयुद्धया इलय् निसें नापं दुपिं खः । सन् १९५२ निसें हे टर्कि नेटो संगठनय् दुने च्वनाः अमेरिकाया सहयोगी जुया वयाच्वंगु खः । सोमालिया, अफगानिस्तानय् अमेरिकां याःगु आक्रमणय् टर्किं ग्वाहालि नं याःगु खः ।

थथे नेटो दुने च्वनाः अमेरिकायात ग्वाहालि याना वयाच्वंगु देय् जूसां अमेरिकां कर अप्वयेकाः थःपिनि अर्थतन्त्र स्यंकेत्यंगु जूगुलिं राष्ट्रपति अर्दोआनं अमेरिकां थःपिंत लिउनें छुरां तिउगु द्वपं बिउगु खः । अमेरिकां टर्किविरुद्ध कर अप्वयेकूगु कारण निदँ न्ह्यवः टर्किं छम्ह पादरीयात ज्वंगुलिं खः धयाच्वंगु दु ।

सन् २०१६ य् राष्ट्रपति अर्दोआनया सत्ता पल्टे यायेगु निंतिं सैन्य कूया असफल कुतः जुल । थ्व सैन्य कूया निंतिं षडयन्त्र याःम्ह धासें पादरी एन्ड्यु्र ब्रुसनयात अर्दोआन प्रशासनं ज्वनाः कुनाबिल । लछि न्ह्यव जक अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पं ब्रुसन थें ज्याःम्ह महान् क्रिस्चियनयात ताःई तक कुनातःगुलिं अमेरिकां टर्किविरुद्ध कडा प्रतिबन्ध तइ धकाः ट्विट याःगु खः ।

ट्रम्पं धाःथें टर्किं आयात जुइगु आल्मुनियम व स्टिलय् कर अप्वयेकाः अमेरिकां टर्किविरुद्ध कारवाही सुरु यायेवं थुपिं निगू देय् दथुया तनाव सतहय् खने दयेकःवःगु खः । स्वयेबलय् छम्ह पादरीया कारणं अमेरिका व टर्कि दथुइया तनाव जूगु खनेदुसां थुपिं निगू देय् दथुइ तनाव सुरु जूगु धाःसा आः वयाः जक मखु ।

तनावया पुसा पिइगु ज्या ला झिंखुदँ न्ह्यव हे जुइधुंकूगु खः । सन् २००२ लय् गुबलय् अर्दोआनया पार्टी एकेपी (जस्टिस एण्ड डेभलपमेन्ट) पार्टी सत्ताय् वल, उबलय् निसें अमेरिकां टर्कियात स्वयेगु मिखा पाका हःगु खः । अर्दोआन सत्ताय् वयेवं दकलय् न्हापां ला टर्कियात धर्मनिरपेक्ष मखु, इस्लामिक देय् कथं न्ह्याकल ।

इस्लामिकरणया विरुद्ध न्ववाःपिंत जेलय् तयाबिल । टर्किया सेनां इलय् ब्यलय् नागरिक सरकारयात कू यानाच्वनीगुलिं अर्दोआनं सेनायात नं नियन्त्रणय् हल । अथेहे न्यायपालिका, मीडिया व बुद्धिजीवीतय्त निशाना दयेकल । थुकिया लिसें बुलुहुं अमेरिकाया साथ त्वःताहल । सन् २००३ य् इराकय् आक्रमण याःबलय् अमेरिकां टर्कि जुयाः थःगु सेना छ्वयेत स्वःगु खः ।

अफगानिस्तान व सोमालियाय् आक्रमण याःबलय् ग्वाहालि याःगु टर्किं थ्व पालय् धाःसा अमेरिकी सेनायात थःगु देशय् पलाः तकं तयेके मबिल । थुलि जक मखु अमेरिकायात मयइकथं यक्व हे ज्या यात, गथेकि अमेरिकाया मेगु दुश्मन देय् इरान लिसे स्वापू क्वातुकेगु, अमेरिकाया मित्र देय् इजरायललिसे स्वापू त्वाःथलेगु, अरब देय्तय् संगठन मुस्लिम ब्रदर हुडयात समर्थन यायेगु आदि ।

थज्याःगु ज्यां अमेरिकायात अर्दोआन खनाः झन झन तम्वयेका हल । न्यय्दँ तक थःम्हं धयाथें यानाच्वंगु टर्किं थःगु खँ म्यनेगु सुरु यायेवं अमेरिकां थीथी कथं अर्दोआदयात दबाबय् तयेत स्वल । तर अर्दोआन धाःसा तसमस हे मजू । अःखबतं अर्दोआन सन् २०१४ य् झन शक्तिशाली नेता जुयाः पिहां वल ।

झिंछदँ तक प्रधानमन्त्री जुइधुंकूम्ह अर्दोआनं सन् २०१४य् जनमत संग्रह यानाः कार्यकारि अधिकारी राष्ट्रपतिया ल्हातय् दइगु यानाः थः राष्ट्रपति जुयाबिल । अर्दोआनं अमेरिकायात न्हापां निसें विश्वास मयाः । सिरियाय् जुयाच्वंगु गृहयुद्धया झ्वलय् अमेरिकां तप्यंक कूर्द विद्रोहीतय्त समर्थन यात ।

थ्व कूर्द विद्रोहीत धयापिं सिरियापाखें कूर्दिस्तान छुटे यायेमाः धयाच्वंपिं खः । टर्किइ नं कूर्दतय् ल्याः यक्व दु । सिरियाया विद्रोह सफल जुल धाःसा टर्किया कूर्दतय्सं नं थज्याःगु माग यायेफु धकाः टर्कि सतर्क जुयाच्वंगु खः । उकिं अमेरिका कुर्दतय्त यानाच्वंगु समर्थन टर्कियात मयः ।

उकिसनं सन् २०१४ य् छपुचः सैनिकतय्सं अर्दोआन यायेत कू यायेगु निंतिं याःगु असफल विद्रोहय् नं अमेरिका सुम्क च्वना बिउबलय् अर्दोआन झन अमेरिका खनाः सशंकित जुयाच्वंगु खः । अमेरिकां आः चाःतूगु लँपु ज्वनाः आर्थिक प्रतिबन्ध तये कथं कर अप्वयेकाः अर्दोआनयात दबाब बीत स्वःगु दु ।

तर राष्ट्रवादया नारा ज्वनाः न्ह्याः वनाच्वंम्ह अर्दोआनयात धाःसा उइँक नं संके फयाच्वंगु मदु । एशिया व युरोपया दथुइ लानाच्वंगु टर्कि एकेपी पार्टी सत्ताय् वयेधुंकाः अनया व्यापारितय्सं अमेरिका व युरोपं डलरय् त्यासा कयाः यक्व टर्किइ यक्व हे लगानी यानातःगु दु । टर्कि डुबे जुल धाःसा अमेरिका व युरोपया बैंकत नं डुबे जुइगु खतरा दुगुलिं अमेरिकां अर्दोआनयात तच्वःगु दबाब नं बी फयाच्वंगु मदु ।

मेखे अर्दोआन धाःसा टर्कियात पश्चिमेली अर्थव्यवस्थां पिने हयाः एशियाली अर्थव्यवस्थाय् समाहित यायेत स्वयाच्वंगु दु । थुकीया निंतिं वं चीन, रुस व भारत थेंज्याःगु देय्पाखें ग्वाहालि चाहे जुयाच्वंगु दु । तर थुपिं देय्तय्सं नं टर्कियात खुल्ला रुपं समर्थन यायेफुगु अवस्था मदु ।

आः तुरुन्त हे अमेरिका व टर्कि दथुइ स्वापू बांलाइगु स्थिति नं मदु । थुकिं टर्किया अर्थतन्त्र ला स्यं हे स्यनी, लिसें टर्किं त्यासा कयातःगु पश्चिमेली देय्या बैंकत नं डुबे जुइगु खतरा जुयाच्वंगु दु । थुकिं युरोपेली देय्तय्त नं प्रभावित याइगु खनेदयाच्वंगु दु ।