ने. सं. ११४४ कौलाथ्व चौथी -

नीलवाराही गंप्याखंया झिंनिदँया जात्रा

#कृष्णा श्रेष्ठ

मध्यपुर थिमि नगरपालिका वडा नं. ३ स्थित धइगु थासय् च्वंगु गुँइ नीलवाराही द्यः विराजमान जुयाच्वना बियाज्याःगु दु । थीथी अभिलेख अध्ययन यायेगु झ्वलय् नीलवाराही द्यःयात ‘क्वाथगु भगवती वाराही’ धकाः नं धायेगु यानातःगु खनेदु । ने.सं. ८०५ या तिगनी नीलवाराही दुनेच्वंगु अभिलेख व नापं ने.सं. ८१३या शिलालेख व खांसिइ च्वंगु च्वय्या नीलवाराहीया लिउने अंगलय् च्वंगु ने.सं. ८७७ या शिलालेखय् ‘क्वाथगु भगवती वाराही’ धकाः उल्लेख यानातःगु खनेदु ।

ख्वपय् च्वंपिंसं नीलवाराहीयात ‘धनवाराही’या रुपय् पुजा याइगु चलन दु । उकिं ख्वपय् च्वंपिंसं दँय् छक्वः वा ततःधंगु भ्वय् इहिपा, कय्तापुजा आदि ज्याखँ याये न्ह्यः व यायेगु धुंकाः छक्वः पुजा यानाः भ्वय् नयेगु चलन नं दु ।बोडे देय् ख्वपा जिल्लाया पश्चिमपाखे लाःगु छगू पुलांगु सहर खः ।

मध्यपुर थिमि नगरपालिका दुनेया पुलांगु सहरमध्ये छगू थुकिया पूर्वपाखे दुवाकोट, उत्तरपाखे येँ देय् दुने लाःगु गोठाटार व मध्यपुरया नगदेश व थिमि दुगु जुल । नेपाः देय् छगू कला, संस्कृतिया निंतिं विश्वय् नांजाःगु देय् खः । थन बिस्कं बिस्कंकथंया धार्मिक व सांस्कृतिक महत्वया आपालं प्याखंत दु ।

उकी मध्ये मध्यपुर थिमिया बोडेय् नं अज्याःगु महत्वया धार्मिक, सांस्कृतिक व ऐतिहासिक महत्वया प्याखं दु । स्वनिगःया थाय्थासय् दुगु प्याखंत मध्ये छगू खः बोडेया नीलवाराही देवीया गंप्याखं ।स्वनिगलय् दुगु गुलिं प्याखं दँय् छक्वः क्यनीसा गुलिं झिंनिदँय छक्वः क्यनेगु याइ । अथे हे ख्वप देय्या बोडेय् नं दछिया छक्वः नीलवाराही गंप्याखं पिथनाः स्वचा–प्यन्हुतक प्याखं हुइकेगु चलन दु ।

थ्व प्याखं गुंलागा तृतिया (भदौ कृष्णपक्ष तृतिया) निसें गुंलागा पंचमि (भदौ कृष्णपक्ष पंचमि) तक स्वचा–प्यन्हुतक हुइकेगु याइगु खः ।
थुगुसी नीलवाराही द्यःया गंप्याखंया झिंनिदँया मेला लाःगुलिं भदौ १३ गतेनिसें १६ गतेतक थ्व प्याखं हुइकेगु याइ । नीलवाराही गंप्याखं दँय् छक्वः हुइकीगु स्वयां झिंनिदँय् हुइकीगु प्याखं बिस्कंकथंया जुइ ।

झिंनिदँय् छक्वः जुइगु गंप्याखंया जात्राया स्थानीय भासं ‘खः त्यलेगु जात्रा’ धाइ । स्थानीय भासं खः त्यलेगुया अर्थयात थुकथं कयातःगु दु, खः अर्थात खट व त्यलेगु अर्थात कायेगु । थुकी खः अर्थात खटया अर्थ नीलवाराही देवगणं प्याखं हुलेत काइगु थाय्यात धाइगु खः । खः त्यलेगु थासय् दुगु ल्वहंतय् षट्कोणया आकृति दइ धइगु जनश्रुति दु ।

मेमेथाय् खट धायेबलय् द्यःतय्गु खः धइगु थुइकी । थन खःया अर्थयात उकथंया अर्थय् मखसे खटया अर्थ द्यःपिं प्याखं हुलेत थःत गुलि थाय् माःगु खः व झिंनिदँया जात्रा जूगुलिं थम्हेसिनं प्याखं हुलेत गुलि ई काइगु व हे थाय् व ई काइगुयात हे ‘खः त्यलेगु’या अर्थय् थुइका काइगु खः ।

थ्व ऐतिहासिक नीलवाराही गंप्याखंया जात्रा खः । अथे खःसां श्वेतकाली अजिमा प्याखं, गथुप्याखं आदि थें पिने पिने वनाः प्याखं हुइकेगु धाःसा याइमखु । थथे द्यः गं हिलीबलय् जक साइत स्वयाः बोडे देसं पिने चाँगुनारायण, ख्वप, पशुपति व नगदेशय् यंकाः प्याखं हुइकेगु याइ । थ्व प्याखंया गणय् झिंगुम्ह देवदेवीपिं दु ।

थुकी भैरव छम्ह, वाराही प्यम्ह, कुमारि प्यम्ह, सिंह प्यम्ह, गणेद्य प्यम्ह, द्वारपाल निम्ह यानाः झिंगुम्ह दइ । नापं प्याखनय् देवदेवीपिं छम्ह छम्हेसित छम्ह छम्ह हे ज्वनीपिं (सहयोगी) दयाच्वनी । थुपिं द्यः ज्वनीपिंसं प्याखं हुलीगु इलय् व मेमेगु इलय् उखेथुखे यायेत माःगु ग्वाहालि याइ । इपिं नापनापं हे दयाच्वनी ।

प्याखनय् देवदेवीयात ज्वनीपिंसं बाहेकं मेमेपिंसं नं ग्वाहालि यानाच्वंगु हे दइ ।भाषा वंशावली व देवमाला वंशावलीकथं करिब २४०० दँ न्ह्यः भारतया उज्जैन नगरया जुजु विक्रमादित्य नेपाः वःबलय् हरिसिद्धि देवीप्याखं न्ह्याकूगु खः धइगु इतिहास दु । नेपालमण्डलय् गंप्याखंत अप्वः धइथें मल्लकालय् जक न्ह्याःगु खनेदु ।

ने.सं. ६३३ य् ख्वप देसय् अनिकाल जुइवं जुजु सुवर्ण मल्लं (भुवन मल्ल नं धाः) ख्वप देय्या नवदुर्गा गंप्याखं पिथंगु व उकिया नापनापं थिमि लाय्कूया भैलःद्यः व बोडेया नीलवाराही प्याखं नं न्ह्याकूगु धइगु खँ वंशावलीइ न्ह्थनातःगु दु ।जनकथन कथं थ्व नीलवाराही गंप्याखं स्वयम नीलवाराही द्यवं हे स्यनाः पिथंगु खः धइगु धापू दु ।

थ्व गथे धाःसा न्हापा न्हापा बोडेया नीलवाराही जंगलनापं ‘चुलिचाद्वः’ धाःगु थासय् बुँइ ज्या यानाच्वंम्ह मनूयत नीलवाराही द्यः ध्वं जुयाः टिगनीइ च्वंगु जंगलय् यंकाः प्याखं स्यनाः गनं यंकूगु खः अन हे त्वःते हल । थथे नीलवाराही द्यवं प्याखं स्यंगु थाय्यात आतक नं ‘गंख्यःचा’ धायेगु याना वयाच्वंगु दु ।

प्याखं धाःसा गुलिसिनं प्यन्हु, गुलिसिनं लछि, निलातक नं स्यना हःगु धाइ । प्याखं सयेकाः लिहां वःबलय् बुँज्या याःथाय् त्वःता थकूगु कु, ककीचा थेंज्याःगु ज्याभःनिसें दुगु, च्वले आदि वस्तु गन खः अन हे दुगु जुयाच्वन ।प्याखं स्यने धुंकाः प्याखंया विधिविधान ताम्रपत्रय् च्वयाः बियाहःगु जुल ।

थुकिया आखः बांलाक मथूगुलिं तान्त्रिक भीमदत्त कर्माचार्यया ग्वाहालिकथं नीलवाराहीया गंप्याखं ध्वंतय्गु छेँय्नं पिदंगु खः धइगु खँ पुष्टि जूगु दु । ताम्रपत्रकथं आतक नं ध्वँतयेगु छेँ नासःकुथि वा प्याखं स्यनीगु थासय् आखा दनी । थन खांसि धाःथाय् नं प्याखं लिहां वइबलय् विदा कायेगु चलन दु ।

प्यन्हुतक हुइकीगु थ्व प्याखं न्हिंन्हिं आखा अर्थात् द्यःछेँय्नं पिहां वयाः लाछि त्वाः, लायकू, विष्णुघाट, भांगुत्वाः जुयाः खांसि त्वालय् हइ । खांसि त्वालं लाछि त्वाः जुयाः द्यःछेँय् लिहां वनाः प्याखं सिधयेकी । प्याखंज्वःछि दक्वं द्यःगणपिनि छप्वाः छप्वाः सुकुन्दा च्याकातःगु दइ । भैरव व दकलय् लिउने च्वनीम्ह गणेद्यःया मुस्याः (चिलाख) दइ । इमि सुकुन्दा दइमखु ।

गुंलागा दुतिया (भदौ कृष्णपक्ष दुतिया) निसें पंचमि तक जुइगु थ्व जात्रा मनूतय्सं तसकं तःधंक, हर्षोल्लसापूर्वक व लसतां द्यःपतिकं पुजा यानाः, द्यःयात छायेमाःगु हलंज्वलं छायाः हनी, थ्व जात्रा आतक नं थुकथं हे हना वयाच्वंगु दु । थुकी बोडे च्वनाच्वंपिं जक मखु, बोडे त्वःताः पिने पिने च्वं वनाच्वंपिं बोडेवासीत नं जात्राज्वःछि न्ह्यागु दिंकुन्हु जूसां छन्हु लाकाः पुजा याः वइ, मखुसा दक्षिण जक जूसां छायेमाः धइगु चलन दु ।

थ्व जात्राया इलय् थन च्वंपिंसं बुँज्या वा मेगु छुं नं ज्या याइमखु । टिगनीं जात्रायात माःगु मुस्याः (चिलाख) ज्वनाः वयेमाः । थुकियात कयाः नीलवाराही प्याखंयात ‘टिगनीया मिखा, बोडेया जात्रा’ धकाः धायेगु याः । पुर्खातय्सं धार्मिक आस्था व विश्वासं लःल्हानाथकूगु छगू सांस्कृतिक सम्पदाया रुपय् दयाच्वंगु थ्व प्याखं न्ह्याबले न्ह्याकाच्वने फयेमा धइगु ल्याखं तिबः बिया वयाच्वंगु खनेदु ।

ऐतिहासिक नीलवाराही प्याखंयात भाषा वंशावलीइ ‘महालक्ष्मी प्याखं’ धकाः नं धयातःगु खनेदु । मल्लकालय् देय्या सुरक्षाया निंतिं अष्टमातृका स्थापना यानातःगु खःसां बोडेय् धाःसा स्वम्ह देवी अर्थात त्रिदेवी जक स्थापना यानातःगु खनेदु । थुपिं स्वम्ह देवीमध्ये नीलवाराही गंप्याखनय् वाराही व कुमारि जक दुथ्याकातःगु दु ।

थुकिया कारण महालक्ष्मीया उग्रपन खः धइगु धापू दु । थ्व श्री महालक्ष्मी द्यः प्यम्ह महालक्ष्मी धकाः काइगुलिइ छम्ह खः ।नीलवाराही गंप्याखं बोडे देय्यात म्हसीकेगु छगू बांलाःगु व तःधंगु माध्यम खः । थ्व मेमेगु गणप्याखं स्वयां बिस्कं खनेदु ।

छाय्धाःसां प्याखं पिदनेत छेँय्नं पिहां वये धुंकल कि छुं नं नये मजिउ, सुंनाप खँ ल्हायेगु मजिउ, वाफय् वःसा वाफय् मवइगु थासय् च्वं वनेगु, कुसां कुइगु आदि छुं नं याये मजिउ । उलि जक मखु कि द्यः प्याखनय् गण, बाजं थाइपिं, प्वंगा पुइपिं सकसियां छेँजःपिंसं नं थःगु छेँ बाहेकं पिने गनं वनाः नये मजिउ अले पिनें वःपिंत नं नके मजिउ ।

नयेगु वा नकेगु यात वा छुं जुयाः उखेथुखे जुल धाःसा विघ्न जुइ धइगु जनविश्वास दु ।थज्याःगु हे आस्था व जनविश्वासया कारणं बोडेया थ्व ऐतिहासिक, धार्मिक व सांस्कृतिक महत्वया नीलवाराही प्याखं थौंतक नं निरन्तर रुपं न्ह्याना वयाच्वंगु दु । अले लिपातकं थुकथं हे न्ह्यानाच्वनी धइगु खँय् थनच्वंपिं ल्याय्म्हतय्के आत्मविश्वास ब्वलनाच्वंगु दु ।

थ्व जात्रा मदिक्क न्ह्याकेत इमिके जोश व जाँगर नं उलि हे दु । नीलवाराही गंप्याखंया थुगुसी झिंनिदँया जात्रा लानाच्वंगुलिं दँय्दसं स्वयां नं बांलाक, झःझः धायेक न्ह्याइ धइगु खँय् बोडेवासीत निश्चिन्त जुयाच्वंगु दु ।