स्वनिगः : वायु प्रदूषणया उच्च जोखिमय्

स्वनिगःया वायु प्रदूषण गुलि ग्यानापु हले थ्व मानव स्वास्थ्यया निंतिं गुलि हानिकारक धयाच्वनेमाःगु खँ मखु । स्वनिगःया वायु प्रदूषण न्हियान्हिथं धइथें अप्वया वनाच्वंगु दु । सतक स्वयां अप्वः मात्राय् दुहां वयाच्वंगु सवारी साधन, अप्वः जनसंख्याया चाप, पुलांगु सवारी साधन, अले थासय् थासय् सतक विस्तार व मेलम्चीया पाइप लायेगु निंतिं म्हुयातःगु सतकया धूया कारणं स्वनिगःया वायु प्रदूषण उच्च मात्राय् थ्यनेधुंकूगु दु ।

वायु प्रदूषणया कारणं स्वनिगःवासीतय् स्वास्थ्यय् गम्भिर लिच्वः लानाच्वंसां राज्य, सरोकारवाला निकाय व सम्बन्धित पक्षं धाःसा थुकी खास हे ध्यान बियाच्वंगु खने मदु । गुकथं थ्व क्षेत्रया निंतिं प्रभावकारी रुपं ठोस पलाः न्ह्याकेमाःगु खः व नं जुयाच्वंगु खने मदु ।

स्वनिगलय् अप्वया वनाच्वंगु जनसंख्याया चाप व सवारी साधनं वायु प्रदूषण अप्वया वनाच्वंगु थासय् लिपांगु इलय् अव्यवस्थित रुपं जुयाच्वंगु सतक विस्तार उकिसनं मेलम्ची खानेपानी आयोजनाया निंतिं न्हूगु पाइप लायेत धकाः थाय्थासय् म्हुइगु ज्यां ब्वलंगु धू व सवारी साधनया कुँया कारणं स्वनिगःया वायु उच्चरुपं प्रदूषित जुया वनाच्वंगु दु ।

तत्कालीन प्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराई नेतृत्वया सरकारया पालय् शुरु जूगु स्वनिगःया सतक विस्तारया ज्या अझं पूवंगु मदुनि । उकिसनं मेलम्चीया लः हयेगु निंतिं स्वनिगःया थीथी थासय् पाइप लायेत सतक म्हुइगु ज्या नं उतिकं जुयाच्वंगु दु । स्वनिगः दुने जक करिब न्यय्गू लाखं मल्याक मनू च्वनाच्वंगु छगू अनुमान दु । उच्च मात्राया जनसंख्या व सवारी साधन जक मखसे अपा भट्टा, थीथी उद्योग, कलकारखाना व फोहर च्याकीगु कुँया कारणं नं स्वनिगःया नं स्वनिगःया वातावरणया वायु प्रदूषणया मात्रा उच्च जूगु खः ।

वायु प्रदूषणया कारणं मनूतय् स्वास्थ्यय् अल्पकालीन व दीर्घकालीन सलच्वः लानाच्वंगु खने दुगु वीर अस्पतालया निर्देशक डा. भूपेन्द्र बस्नेतं कनादी । धू व कुँया कारणं सेखं चाइगु, ज्वर वइगु, निमोनिया, स्वँया समस्या, श्वासप्रश्वासया समस्या जुइगु जक मखसे दीर्घकालीन रुपय् दम, स्वँलाया क्यान्सर, नुगःचुया ल्वय् खने दया वयाच्वंगु वय्कलं धयादिल । थ्व ल्याखं वायु प्रदूषण अप्वया वनाच्वन धाःसा वइगु झिदँया दुने दम व मुटुया ल्वगिया ल्याः गाक्कं अप्वइगु वय्कःया अनुमान दु ।

प्रदूषणया मुख्य कारक

स्वनिगःया हानिकारक प्रदूषण (पीएम) स्रोतय् योगदानया आधारय् स्वयेगु खःसा सवारी साधनपाखें ३८, धूपाखें २५, कृषिपाखें १८, अपा भट्टापाखें ११ प्रतिशत वातावरण प्रदूषण जुयाच्वंगु वातावरण विभागया महानिर्देशक दुर्गाप्रसाद दवाडीं धयादी । वायु प्रदूषणया तात्कालिक समस्या धइगु धू हे खः । दीर्घकालीन व व्यवस्थापनय् समस्या व चुनौति दुगु धइगु सवारी साधनपाखें पिहां वइगु कुँ खः ।

उद्योग, कलकारखाना, अपा भट्टां पिहां वइगु कुँ व फोहरया नियमति अनुगमन नापं नियमनपाखें थ्व समस्या समाधान याये फइगु वय्कःया सुझाव दु । स्वनिगलय् संचालन जुयाच्वंगु थीथी अस्पतालपाखें विना प्रशोधन पिहां वइगु लः व फोहर स्वास्थ्यया निंतिं खतरा दुगु वय्कःया धापू दु ।

वातावरण संरक्षणया निंतिं थीथी मन्त्रालय अन्तर्गतया इकाईपाखें थवंथवय् समन्वय यायेत व विद्यमान कानुनी जटिलतायात चिइकेत प्रधानमन्त्रीया ज्याकू अन्तर्गत संयन्त्र दयेकाः ज्या याये फत धाःसा प्रभावकारी जुइगु वय्कलं धयादिल । स्वनिगलय् जक थौंकन्हय् सछि व झिंनिगू अपा भट्टा संचालन जुयाच्वंगु दुसा उकी मध्ये सछि व झिगू चिम्नीइ आधारित जूगु नेपाल इँटा उद्योग महासंघया अध्यक्ष महेन्द्र चित्रकारं कनादी ।

प्रदूषण ई

वातावरण विभागं देय्या समग्र वायु प्रदूषणया स्थिति जाँच व अनुगमन यानाः कार्ययोजना क्वःछीत देय्न्यंकं वायु गुणस्तर मापन केन्द्र स्थापना यानातःगु दु । आतक स्वनिगः व उकिया जःखः पूच्व, रत्नपार्क, किपू, धौख्यः, भैंसेपाटि, शंखपार्क, ख्वप व स्वनिगलं पिने चितवनया सौराहा, लुम्बिनी व पोखराय् स्वंगू यानाः झिंनिगू वायु गुणस्तर मापन केन्द्र स्थापना यानातःगु दु ।

थ्व दक्वं स्टेशनय् रेकर्ड जूगु न्हिथंया तथ्यांकयात दुवालाः स्वयेगु खःसा ११ ताःईनिसें ४ ताःई तक म्हो वायु प्रदूषण जूगु खने दु । थ्व ल्याखं सुथय् व बहनीसिया इलय् दकलय् अप्वः वायु प्रदूषण जुयाच्वंगु दु । अथे हे दछियंकंया तथ्यांकयात दुवालाः स्वयेगु खःसा दकलय् अप्वः चिकुलाया मौसम कात्तिकनिसें माघतक अत्याधिक मात्राय् वायु प्रदूषण जुइगु याः ।

स्वनिगः छगः बाताचा आकारया जूगुलिं भौगोलिक अवस्थां सुथय्, बहनि क्वाःगु व ख्वाउँगु फय् थहांकुहां जुइगु ई जूगुलिं प्रदूषण अप्वइगु नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषद्या अनुसन्धान शाखा प्रमुख डा. मेघनाथ धिमालं कनादी । चिकुलाया इलय् अपा भट्टा अप्वः चले जुइगु व वा नं म्हो जक वइगुलिं प्रदूषणया मात्रा नं निदुगः अप्वयेगु याः ।

स्वनिगःया वायु प्रदूषणं बचे जुइत सामान्य कापःया मास्कं धू व कुँया चिचिधंगु कण पने मफइगुलिं प्रदूषणं बचे जुइत गुणस्तरीय चिकित्सकीय मास्क तयेमाःगु विज्ञतय् सुझाव दु ।

धू स्वायां कुँ घातक

वातावरणविद् भूषण तुलाधरया कथं मानव स्वास्थ्यया निंतिं धू स्वयां नं कुँ दकलय् घातक जू । दृढ इच्छाशक्ति दत धाःसा धूसा समस्या तत्काल ज्यंके फइगु तर कुँया समस्या धाःसा तत्काल ज्यानीगु सम्भावना मदुगु वय्कलं धयादी । ‘धू क्षणिक समस्या खः । धूया कण कुँया मात्राय् तःधं जुइ । तर धुलय् स्वयां कुँइ अप्वः हानिकारक व चिचिधंगु रासायनिक कण दइ’ वय्कलं धयादी ।

धूया प्रदूषणं क्यान्सर जूपिं, प्वाथय् दुम्ह मिसा व प्वाथय् दुम्ह मचाया बुद्धिइ तकं नकारात्मक लिच्वः लाकीगु वातावरणविद् तुलाधरया धापू दु । सूचना प्रविधिया प्रयोग अप्वया वंलिसे मनुखं प्रयोग याइगु विद्युतीय सामग्रीया प्रयोगविहीन जुइवं उकिया उचित व्यवस्थापन याये मफुगुलिं आः वयाः थ्व मानव स्वास्थ्यया निंतिं हे न्हूगु हाथ्याया रुपय् दं वयाच्वंगु दु ।

प्रयोगविहीन जुयाच्वंगु मोबाइल, कम्प्युटर, टेलिभिजन, ब्याट्री, फ्रिज लगायतया प्रयोगविहीन विद्युतीय सामग्रीया उचित व्यवस्थापन अप्वः चुनौतिया विषय जूगु व विद्युतीय सामग्री व्यवस्थापन यायेगु नामय् उकियात च्याकीगु इलय् उकिं पिहां वइगु कुँ व रसायनं स्वास्थ्यय् दीर्घकालीन व गम्भिर असर लाकाच्वंगु दु ।

धूया समस्या म्हो जुइगु

सन् २०१२ निसें मेलम्ची खानेपानी कार्यान्वयन इकाइ स्वनिगलय् मेलम्चीया लः वितरणया निंतिं न्हूगु पाइप लायेगु शुरु याःगु खः । थ्व योजनाया अन्तर्गत ८०० किलोमिटर पाइप लायेमाःगु खःसा उकी मध्ये आः ६७ किलोमिटर जक पाइप लाये ल्यं दनि । यदि पाइप लायेगु ज्याय् गनं छुं समस्या मवल धाःसा वइगु जेठतकया दुने ल्यं दुगु दक्वं ज्या क्वचाइ ।

यां लिपा थप २०० किलोमिटर पाइप लायेगु ज्या वइगु दछिया दुने क्वचायेकेगु लक्ष्य कयातःगु दु । थ्व २०० किलोमिटरया योजना सहरी लागाया दुने गल्लि गल्लिइ जुइगुलिं थुकिं अपाय्सकं धू मब्वइगु व आवागमनय् नं खास हे समस्या मजुइगु इकाईया धापू दु ।

अथे हे २०६८ सालंनिसें शुरु जूगु स्वनिगलय् सतक विस्तार यायेगु योजनाया कारणं नं वायु प्रदूषणया मात्रा उच्च रुपं अप्वःगु खः । स्वनिगलय् आतकया दुने ४३० किलोमिटर सतक विस्तारया ज्या जुइ धुंकूगु काठमाडौं उपत्यका विकास प्राधिकरणया धापू दु । आवश्यक बजेट, स्रोत व साधन उपलब्ध जुल धाःसा वइगु निदँया दुने सतक विस्तारया दक्वं ज्या क्वचायेके फइगु प्राधिकरणं स्पष्ट याःगु दु ।

त्वनेगु लःया निंतिं पाइप लायेधुंकूगु व सतक विस्तारया ज्या सिधःगु थासय् धू ब्वयेके मबीया निंतिं सम्बन्धित निकायं लः ह्वलेगु ज्या याःसां व प्रभावकारी जुइ फयाच्वंगु मदु । अथे हे ज्या सिधयेवं स्यंकूगु थासय् तत्काल सतक कालोपत्रे यायेमाःगु खःसा थ्व ज्यानं प्रभावकारी जुयाच्वंगु मदु ।

कुँ म्हो जुइगु सम्भावना मदु

वातावरण प्रदूषणया मुख्य कारक व हानिकारण वातावरण प्रदूषणया मुख्य स्रोतया रुपय् दुगु सवारी साधनया ल्याः स्वनिगलय् तीव्र रुपं अप्वया वनाच्वंगु दु । थुकिया नापनां सवारी प्रदूषण नियन्त्रण नापजाँचय् सफल जूगु धयातःगु सवारी साधन मध्ये नं ४७ प्रतिशत सवारी साधन प्रदूषण उत्सर्जनय् असफल जूगु सीदुगु दु ।

देय्न्यंकं दक्वंकथंया सवारी साधनया कुल ल्याः नीच्यागू लाख स्वयां अप्वः दुसा उकी मध्ये स्वब्वय् छब्व ११ लाख सवारी साधन स्वनिगलय् जक दु । २० दँ पुलांगु सवारी साधन पिकाइगु कुँपाखें वायु प्रदूषणय् तःधंगु ल्हाः दु । थ्व हे खँयात ध्यानय् तयाः वंगु चैत १ गतेनिसें २० दँ पुलांगु सवारी साधन संचालान पूर्णरुपं प्रतिबन्ध तयेगु ज्या जुइधुंकूगु दु ।

यद्यपि थुकिया अनुगमन नं प्रभावकारी जुइ मफुगुलिं त्याःत्याः कुँ वांछ्वइगु सवारी साधन धाःसा अझं स्वनिगःया सतकय् निर्वाध रुपं संचालनय् वयाच्वंगु दु । थ्व हे झ्वलय् विश्वया विकसित, विकासशील देय्या ततःधंगु सहरय् प्रदूषणय् म्होति हयाः हरियालीया निंतिं ज्या यायेगु क्रम अप्वया वनाच्वंगु इलय् स्वनिगलय् धाःसा दुगु सिमा नं धमाधम पालेगु ज्या जुयाच्वंगु दु । सतक सिथय् स्वां–सिमा पीगु ज्यां नं प्राथमिकता काये फयाच्वंगु मदु ।