जुगि जातया आवासया समस्या

रुक्साना कपाली (तःधीमैं जुगि)

नेपालय् सछि स्वयां अप्वःया ल्याखय् थीथी जात जातित च्वनाच्वंगु दु । इपिं हे जातजातिमध्ये छगू ‘नेवाः’ जात नं खः । नेवाः जाति नेपाःया छगू आदिवासी जाति खः । थ्व जातिं थःत ‘नेवाः’ धकाः हे म्हसीकेगु याना वयाच्वंगु दुसा थुकिया मूलखँग्वः ‘नेवाल’ खः । मेमेगु जातितय्सं थ्व जातियात ‘नेवार’या नामं संबोधन यायेगु यानाच्वंगु दु ।
नेवाःतय्गु मूल थातथलो नेपालमण्डल धाइ । थ्व छगू ऐतिहासिक व सांस्कृतिक भूखण्ड खः । इतिहासया थीथी कालखण्डय् थुकिया सीमा हिलावं वनाच्वंगु खनेदु । तथापि आःया बागमति प्रदेशया मध्य भागय् लाः धायेफु । नेपालमण्डलया केन्द्रया रुपय् स्वनिगः (नेपाल उपत्यका) दु । नेवाःतय् मांभाय् नेपालभाषा खः । नेपालभाषाया थीथी भाषिका, स्थानीय व जातीय भेदत दु । नेपालभाषाय् नेपाल लिपि, रञ्जना लिपि, भुजिंम्वः लगायतया थीथी लिपित छ्यला वयाच्वंगु दु ।

नेवाः अन्तर्गतया जात समुदाय
नेवाः जाति थः हे छगू राष्ट्रया रुपं विकसित जूगु जनसंख्या खः । थ्व बहुलताय् आधारित खः । मल्लकालीन इलय् तक नेवाःतय् जनसंख्याया थःगु बिस्कं देय् दुगु खः । उकियात हे नेपालमण्डल धाःगु खः । नेवाः राज्य दुने नं आपालं राज्य, उपराज्यत दु ।
इतिहासया थीथी कालखण्डय् थीथी थासं थीथी पृष्ठभूमिया मनूत नेपालमण्डलय् दुहां वल । कालान्तरय् इपिं अन्तरघुलन जुल । थ्व हे विविध पृष्ठभूमिया अन्तरघुलनय् छगू मंकाः समाजया निर्माण जुल । थ्व समाज हे नेवाः समाज खः । उकिं नेवाः जनसंख्या व समाजया थीथ पक्षय् विविधता दुगु खनेदु ।

जात व्यवस्था व जातीय विभेद
मल्लकालीन इलय् जातया व्यवस्थाया शुरुवात जूगुयालिसें शाहकाल, राणाकाल लगायतया थीथी शासन कालं नेवाः समाजया जात व्यवस्थाया स्वरुपयात पृथक याना बिउगु दु । नेपालभाषाय् जात व्यवस्थायात ‘थजाः–क्वजाः’ अर्थात शाब्दिक अर्थय् च्वय्या जात, क्वय्या जतया धारणा दयेकूगु थुइकेफु । क्वय् लाकातःगु जातयात ‘क्वजात’ धइगु खँग्वः छ्यलोगु याः । यद्यपि नेवाःतय् दथुइ ‘दलित’ खँग्वःया प्रयोग यायेगु चलन मदु । वा थ्व समुदायय् अपनत्व नं मदु । पहाडी, मधेशी समुदायय् थें गुगुं निश्चित जात समूहयात दलित धकाः वर्गीकरण यानातःगु खनेमदु ।

जुगि जात
नेवाः जाति दुने दुगु छगू जाति वा समुदाय खः जुगि । थ्व जाति व समुदाय दुने मुख्य यानाः कपाली, दर्शनधारी व कुश्ले थरयापिं दुथ्याः । थ्व जातिं देगुद्यः (कुलदेवता)या रुपय् गोरखनाथयात पुज्यायेगु याइ । थ्व जातिं थःपिंत नाथ सम्प्रदायया माने याइ । नेवाः दुनेया मेमेगु जातिइ गुभाजु, द्यःभाजु, बर्मु पुरोहित दु थें जुगि जातय् थः हे जातया पुरोहित दइ । थ्व जातिया सुं मंत धाःसा वया सीम्हयात गाः खनाः ल्हाकेगु याइ ।

जुगितय् परम्परागत लजगाः
जात व्यवस्थाय् निश्चित जातया मनूतय् निंतिं इमिसं यायेमाःगु वा याये फइगु पेशा क्वःछिनातःगु दइ । जुगि जातया नेवाः समाजय् मुख्यतः मृत्यु संस्कारय् भूमिका दुगु खनेदु । नेवाः बस्तीइ दगुु प्यकालँ वा दुवाःया केन्द्र वा मध्य भागयात ‘छ्वास’ धाइ । थज्याःगु छ्वासय् ‘छ्वास अजिमा’ दइ धइगु मान्यता दु । थन अप्वःथें तग्वःगु चुल्लुसे च्वंगु पाल्वहं नं दयाच्वनी । सुंया नं मचा बुल धाःसा व मचाया पि पिभ्यगतय् तइ । थज्याःगु पिभ्यगःयात छ्वासय् वाये यंकी । सुं नं मनू मंत धाःसा वयागु लं, सुकू व तुफि ‘छ्वासय् वायेगु’ धकाः थ्व हे थासय् वाये यंकी ।

मनू सिनाः न्हय्न्हु दुकुन्हु जा थुया पिखालखुइ तइगुयात ‘न्हय्न्हुमा तयेगु’ धाइ । थुकियात नं छ्वासय् वाये यंकेगु याइ । थुकथं छ्वासय् वाये यंकूगु अशुद्ध, मभिं मनिंगुयात शुद्ध यानाः थःगु छेँय् यंकेगु जुगि जातया परम्परागत, सांस्कृतिक व धार्मिक पेशा खः । थ्व हे कारणं थज्याःगु छ्वास लिक्कं सतःछेँ दयेकाः जुगि परिवारयात तयातःगु दइ ।
सुयां छेँय् गुगुंकथंया भ्वय् जुइबलय् मदयेधुंकूपिं छेँजः व पुर्खाया नामय् ज्वरे याःगु नसाज्वलं बिस्कं लिकयाः ब्व तयेगु याइ । थुकियात ‘सिकीब्व’ तयेगु धाइ । थज्याःगु ब्वयात थःगु त्वालय् च्वंपिं जुगितय्त बियाछ्वइ । थुकियात जुगि जातया मनूतय्सं ‘त्वाःजं÷त्वालय् कायेगु’ धाइ ।

थुकथं हे सतःछेँया सतलय् च्वनाः जुगितय्सं सुचिकाः ज्या नं याइ । थ्व बाहेकं द्यःमां, वैद्य (फूफाः यायेगु) व अजिचा (दिरी अजि) या ज्या नं याइ । छुं नं भिंगु ज्याखँय् मदयेक मगाःगु, द्यःयात साला बीगु निंतिं म्वाय्लि पुइगु ज्या नं थ्व हे जातिं याइ ।

जुगितय्त जुइगु जातीय विभेद
जाति, वर्ण व्यवस्थाय् जुगि जात छगू उत्पीडनय् लानाच्वंगु जाति व समुदाय खः । जातया लिधंसाय् विभेद, भेदभाव, छुवाछुत, थीत्यःमत्यः, बहिष्करण, अवहेलना थेंज्याःगु जात व्यवस्थां ब्वलंकातःगु थीथीकथंया हिंसा व असमानताया शिकार जुइत बाध्य जुयाच्वंगु समुदाय खः थ्व । मुलुकी ऐन १९१० य् संस्थागत यानातःगु जात व्यवस्थाय् कुस्ले नामं जुगि जातियात ‘लः चले मजूगु तर थिल धाःसा म्वःल्हुइम्वाःगु जाति’ धकाः ब्वथलातःगु दु ।

सतःछेँ
परम्परागत लजगाः व ऐतिहासिक, सांस्कृतिक व सामाजिक कारणं जुगितय् बसोबास सतःछेँय् जू वंगु खः । लिच्छवीकालीन इलय् थ्व जातियापिं मनूत नेपालमण्डल दुहां वःगु इलंनिसें हे अज्याःगु सतःछेँय् च्वने बिउगु ऐतिहासिक तथ्यत दु । नेवाःतय् बस्तीइ दइगु छगू विशेष प्रकारण भौतिक संरचना हे सतःछेँ खः । थुकिया क्वय्या तँ अर्थात छेँदि फल्चा थें जुइ तर थ्व फल्चा धाःसा मखु । फल्चा छतँयाःगु जक जुइ अले थ्व अप्वःथें लँ सिथय् फः भचा थकयाः दयेकातःगु दइ । थ्व सार्वजनिक रुपं प्रयोग याये जीक दयेकातःगु दइ । लँय् जुइपिं लँजुवातय्त त्यानु लंकेत व वा फय् वइबलय् बचे जुइत च्वनेगु निंतिं छ्यलेत दयेकातइगु खः ।

अथे हे त्वाःबहालय् जुइगु छुं नं सामाजिक ज्याझ्वःया निंतिं मनूत मुनेत व छुँ ज्याखँ यायेगु थाय् नं खः थ्व । अझ गुलिखे फल्चाय् ला भजन यायेगु नापं धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याझ्वः नं छ्यलेगु याइ । फल्चाय् पल्लिं चिनातःगु दइ । आपालं फल्चाय् प्यखेरं वये वने याये जीकथं खुल्ला यानातःगु दइ । प्यखेरं थां तयाः पल्लिं चिनातइ ।
सतःछेँया छेँदि नं फल्चा थें खनेदइ । यद्यपि सतःछेँ केवल छखें जक वये वने याये जीक खुल्ला यानातःगु दइ । थुकिया छेँदिया तँय् स्वखें अंगः दनातःगु दइ । सतःछेँ तःताजाःया जुइ । सतःछेँया छेँदि फल्चाया थें संरचनाया जुइ गुकियात हे सतः धाइगु खः । थुकिया प्रयोजन फल्चा थें जुइफु । यद्यपि उकिया च्वय्या तँ छेँया थें प्रयोजन जुइगु नितान्त निजी जुइ ।

आवासीय समस्या
सरकारी निकाय व कर्मचारीतय्सं सतःछेँ व फल्चाया फरक व विशेषता थुइके मफुगुलिं सतःछेँयात नं फल्चाया रुपय् दर्ता यानाः सार्वजनिक सम्पत्तिया रुपय् सरकारया नामय् हक कायम यायेगु ज्या जूगु दु । थुकिं यानाः जुगितय्गु ऐतिहासिक व पुख्यौली बासं च्वनेगु थाय् लाका कायेगु ज्या जूगु दु । थ्व जुगि जातिया आवासीया समस्याया प्रमुख कारण खः । थ्व हे मुख्य समस्यां यानाः मेमेगु नं आपालं समस्या ब्वनाच्वंगु दु । इपिं च्वनाच्वंगु सतःछेँ नं थना छ्वयेगु, पितिना छ्वयेगु ज्या जुयाच्वंगुलिं जुगित लिपांगु इलय् सुकुम्वासी जुइगु अवस्था तकं ब्वलंगु दु । थःपिनिगु हक व भोगाधिकार याना वयाच्वंगु छेँ सरकारया नामय् हक कायम जुइवं थुकिं यानाः आवासलिसे सम्बन्धित जक मखु मेमेगु दक्वं पक्षय् दूरगामी प्रतिकूल लिच्वः लाइगु जूगु दु ।

उकिसनं जात व्यवस्था कारणं शैक्षिक, भाषिक, आर्थिकलिसें मेमेगु खँय् नं लिउने लाकाः सिमान्तिकरण यानातःगुलिं थुगु जातिं थःगु पुख्र्यौली रुपं बसोबास याना वयाच्वंग छेँबुँइ थःगु हक अधिकार कायम याके फयाच्वंगु अवस्था मदु । राज्यं नं फल्चा व सतःया विशेषता थुइके मफुगुलिं थ्व समस्यां तःधंगु रुपं काइगु अवस्था दु । नापी व मोलपोतया ज्याय् जातीय, भाषिक लगायतया अवस्थां सिमान्तकृत समूहयात लाकूगु हानी नोक्सानी बारे राज्यं चिउताः क्यनेत स्वयाच्वंगु मदु ।

नेवाः जनसमुदायलिसे भूमिलिसे स्वापू दुगु आपालं समस्यात दु, गुगु राज्यया मिखां स्वयाच्वंगु मदु । थज्याःगु हे अनेकौं समस्या मध्ये जिपिं जुगितय् थ्व नं छगू प्रमुख समस्या खः ।

माग

जुगितय्सं फये मालाच्वंगु आवासीय समस्या समाधान यायेत न्ह्यथनाकथंया माग न्ह्यब्वयागु दु । थ्व समस्याया निंतिं सरकारं छगू समिति गठन यानाः विस्तृत रुपं अध्ययन अनुसन्धान यायेमाः ।

– ऐतिहासिक नेवाः बस्तीइ अव्यवस्थित ‘पाटी’ धकाः दर्ता जुयाच्वंगु संरचनात गुगु वास्तविक फल्चा खः व गुगु सतःछेँ खः धयागु यकिन यानाः उकियात तिफ्याये फयेकेमाः ।

– ऐतिहासिक नेवाः वस्तीइ अवस्थित सतःछेँयात फल्चाया रुपय् दर्ता यानातःगु अवस्थाय् अज्याःगु दर्तायात बदर यायेमाः ।

– ऐतिहासिक नेवाः वस्तीइ अवस्थित सतःछेँयात फल्चाया रुपय् दर्ता यायेगु ज्या तत्काल दिकेमाः ।

– सतःछेँयात कैफियतय् ‘सतःछेँ’ न्ह्यथनाः छेँबुँया रुपय् दर्ता यायेमाः ।

– ऐतिहासिक नेवाः वस्तीइ अवस्थित सतःछेँयात सरकारया व गुगुं गुथिया नामय् दर्ता कायम यानातःगु अवस्थाय् उकियात बदर यायेमाः ।

– ऐतिहासिक नेवाः वस्तीइ अव–स्थित सतःछेँय् च्वना वयाच्वंपिं जुगि जातया छेँजःपिंत थना छ्वयेगु, पितिना छ्वयेगु, बासं थनेगु, बेदखल यायेगु ज्या दिकेमाः ।

– निश्चित मापदण्ड प प्रावधान दयेकाः ऐतिहासिक नेवाः बस्तीइ अव–स्थित सतःछेँया ऐतिहासिक, परम्परागत व पुर्खौंपुर्खानिसें च्वना वयाच्वंपिं जुगि जातया परिवारयात थःगु छेँबुँइ थःगु नामं दर्ता यायेगु हकाधिकार कायम यायेमाः ।
थुकी थौंकन्हय् च्वना वयाच्वंपिंत जक मखसे विस्थापित जुइधुंकूपिं छेँजःयात नं लिहां वये फइगुकथं थुकी दुथ्याकेमाः ।

– विस्थापित जुइधुंकूपिं लिहां वये फइगु सम्भावना मदुगु व असम्भव जुइधुंकूगु अवस्थाया हकय् इमित मेथाय् तर फयांफछि थःगु हे पुख्र्यौली थाय् लिक्क स्थायी बसोबासया प्रबन्ध यायेमाः ।

– थुकथं लिहां वये असम्भव अवस्थाय् उगु थासय् जुगि जातया अस्तित्व व बसाइँया इतिहास हुया मवनीकथं न्ह्यथनाः ल्वहंपौ वा मेगु गुगुं नं माध्यमं वा गुगुं नं स्वरुपय् दस्तावेजीकरण व अभिलेखीकरण यानाः इमिगु इतिहासया सम्मान यायेमाः ।

– ऐतिहासिक नेवाः बस्तीया पृथकता व विशेषताया संरक्षण व संवद्र्धन जुइकथं विशेष कानुनया तर्जुमा यायेमाः ।्
थ्व सकतां माग दावीया कार्यान्वयन प्रक्रियाय् नेपालभाषाया नं समान रुपं प्रयोग जुइमाः । लिसें उगु प्रक्रियाय् अपांगता जुपिं व्यक्ति व आखः मसःपिं (निरक्षर) व्यक्तिया पहुँच नं सुनिश्चित यायेमाः ।