संयुक्त राष्ट्रिय जनआन्दोलन २०४६ व किपूया वीर शहीदपिं

न्ह्यखँ
देशय् शासक व सामन्ततय्सं जनतायात जब जब अन्याय–अत्याचार, शोषण–दमन जुइ तब तब जनताया थःगु हक–अधिकारया लागि संघर्ष याइ । थःत माःगु आवश्यकता पूवंकेत अभियान न्ह्याकी, राजनीतिक आन्दोलन याइ । किपुली नं थीथी आन्दोलन जूगु दु, थीथी अभियान न्ह्याःगु दु ।

राजनीतिक आन्दोलनया पृष्ठभूमि
वि.सं. २००७ साल न्ह्यः देशय् राणा शासनपाखें जुयाच्वंगु अन्याय–अत्याचार, शोषण–दमनया विरुद्ध जनताया सचेत गतिविधि न्ह्याःगु जुल । उगु गतिविधिया न्ह्यलुवा मध्ये छम्ह शुक्रराज शास्त्रीयात राज्यपाखें वि.सं. १९९७ माघ ९ गते चान्हय् टेकुइ च्वंगु सिमाय् यखानाः मृत्युदण्डया सजाय बिउगु जुल । माघ १० गते न्हिछि “सरकारको विरोध गर्नेको यस्तो हालत हुन्छ” धकाः च्वया तःगु पोष्टर छातीइ तिका क्यनातल । येँय् वये–वने यानावःपिंं किपूया जनतां मनंनिसें उगु दमन सह याये मफुत । छेँय् छेँय् हलचल जुल ।

उगु इलय् प्रजापरिषद्या गतिविधि राज्य विरोधी जूगु द्वपं बियाः सरकारं शुक्रराज शास्त्री लगायत गंगालाल श्रेष्ठ, धर्मभक्त माथेमा व दशरथ चन्दपिन्त फाँसी ब्यूगु घटनां जनताया मनय् विद्रोहया बुलुमि ग्वात । पांगाया शिक्षित नरबहादुर डिठ्ठाया स्वम्ह काय् – लोकबहादुर डंगोल लगायत रामचन्द्र डंगोल, भरत डंगोलपिं तसकं सचेत व सजग ब्यक्तिपिं जुयाच्वन । राणा सरकार विरोधी आन्दोलनय् वय्कःपिं न्ह्यचिल । पांगाया हे हरिगोविन्द दुवाःया ग्वाहालि नं दत । “हरे राम जय नेपाल, हरे कृष्ण जय नेपाल” च्वयाः त्वाःत्वालय् तुल तयाः राणा विरोधी आन्दोलन न्ह्याकल । आन्दोलनय् किजा रामचन्द्र डंगोल, भरत डंगोल अथे हे किपूया सानुभाइ महर्जन, दानबहादुर महर्जन, केशबहादुर प्रधान, च्वबहाःया भैरवबिक्रम नं न्ह्यचिला हल । लोकबहादुरपाखें लेनिनया सपूmत अध्ययन यानाः त्वाःत्वालय् भजन यायेगु बाखं कनेगु झ्वलय् ‘खप्पर सिं’ नां तयाः लेनिनया खँ कनेगु अभियान न्ह्याकल । “बखत भयो अब, यही बेला, नजर उघारी देउ”, “हे प्रभु थ्व हे वर फ्वने सकल लोकया हित जूगु खने” धइगु खँ तयाः भजन यायेगु जनजागरण यायेगु, “शहीदहरूलाई फाँसी दिनेहरूलाई हामीले पनि फाँसी दिनु पर्छ” धकाः संचार यायेगु यात । थज्याःगु खँ दुगु पर्चा इनाः जूगु आरोपय् राणा सरकारं लोकबहादुरयात निदँ व खुला, भरत डंगोलयात निदँ व च्याला, रामचन्द्र डंगोलयात स्वीच्यान्हु झ्यालखानाया सजाँय बिल ।

संगठित पार्टीगत राजनीति
थुकथं न्ह्यानाच्वंगु राजनीतिइ २००६ असोजय् पुष्पलाल श्रेष्ठं नीस्वंगु कम्युनिष्ट पार्टीया नेता तुल्सीलाल अमात्ययात हयाः किपुली कम्युनिष्टया पुुसा पीगु ज्या जूगु खनेदुसा २००७ सालय् हरिगोविन्द दुवाः घोषणा हे यानाः नेपाली कांगे्रसया पुसा जूगु इतिहास खनेदु ।

२००६ सालय् नेपालय् कम्युनिष्ट पार्टी ंनीस्वंपिं नेता मध्ये नेता तुलसीलाल अमात्यं प्रशिक्षण याना तःम्ह पांगाया लोक बहादुरया नेतृत्वय् कम्युनिष्ट पार्टी न्ह्याकेत २००७ साल चैत्र १३ गते शहीद स्मारक पुस्तकालय चायेकल । उकी लोक बहादुर अध्यक्ष, भरत डंगोल सचिव, इन्द्रवीर कोषाध्यक्ष, इन्द्रमान, रामचन्द्र, चन्द्रमान नकःमि, गोपाल बहादुर, पंच बहादुर व जगत बहादुरपिं सदस्य कथं च्वंगु जुल । अथे हे किपुली नं सागःत्वाःया कृष्णभाइ, दबूझ्वःया दानबहादुर महर्जन, द्यःध्वाखाया मचाभाइ महर्जनया सक्रियताय् कम्युनिष्ट पार्टीया प्रचार जुल । मनमोहन अधिकारी, शम्भुराम श्रेष्ठ, अमीर बहादुरपिंसं प्रशिक्षण बिब्युं सरसफाइ, शिक्षा, सुस्वास्थ्यया लागि मचातय्त खोप, मनूया चरित्र, सामाजिक सुधारया थाय्थासय् ज्याझ्वःया नापं कम्युनिष्ट आन्दोलन न्ह्यात । मेखे “न्यायपूर्ण ढंगया आर्थिक समानता” नारा बियाः कांगे्रस गतिविधि न्ह्यात । थुकथं राजनीतिक आन्दोलन न्ह्यानाच्वंगु इलय् जेल यातनाया लिच्वलं नेसं. १०७१ (विसं. २००८) भदौ १ गते किपूया न्हापांम्ह कम्युनिष्ट न्ह्यलुवाः क. लोक बहादुर डंगोलया अवसान जुल । वहे कम्युनिष्टतय्गु लँपुइ किपुली कम्युनिष्ट गतिविधि न्ह्यानाच्वंगु खनेदु (महर्जन, नेसं. ११२२ ः ४–१३) ।

स्थानीय निकायया स्थानीय नेतृत्व
२०१५ सालय् जूगु आम चुनावय् किपू लागां कम्युनिष्ट नेता शम्भुराम श्रेष्ठयात अत्याधक भोट ब्यूगु जुल । २०१७ सालय् जुजु महेन्द्रं बहुदलीय प्रजातन्त्र ब्यवस्था खारेज यानाः लागू याःगु पंचायती ब्यवस्थाय् दक्कले न्हापां ने.सं. १०८३ (विसं. २०२०) पाखे चीथू गाउँ पञ्चायतया प्रधानपञ्चय् टिकाराम महर्जन, लाय्कू गाउँ पञ्चायतया प्रधानपञ्चय् बसन्तमान महर्जन, पालिफः गाउँ पञ्चायतया प्रधानपञ्चय् इश्वरलाल महर्जन, बाहिगाँ गाउँ पञ्चायतया प्रधानपञ्चय् कुमार डंगोल, पांगाय् रामभक्त श्रेष्ठ, महन्त श्रेष्ठपिन्त सहमतिकथं प्रधानपञ्च ल्यःगु जुल । लिपा चुनाबय् नं चीथू गाउँ पञ्चायतया प्रधानपञ्चय् टिकाराम महर्जन, लाय्कू गाउँ पञ्चायतया प्रधानपञ्चय् बसन्तमान महर्जन हे त्यात । थुयां लिपा किपुली थीथी इलय् थीथी गाउँ पञ्चायतया प्रधानपञ्चया चुनाबय् मीमबहादुर प्रधान, धनलाल महर्जन, कुमार डंगोल, गोपाल अमात्य, विश्वलाल महर्जन, द्वारिका महर्जन, रुद्रबहादुर प्रधान, अमरनाथ श्रेष्ठ, शम्भु महर्जन आदिं त्याकाः राजनीतिक नेतृत्व कायम जूगु दु ।

पञ्चायत ब्यवस्थाया विरुद्ध राजनीतिक जागरणया लागि किपुली इलय्ब्यलय् थीथी कम्युनिष्ट नेतात वयाः विद्यार्थी, युवावर्गयात राजनीतिक प्रशिक्षण, संगठन विस्तार यायां वि.सं. २०३६ सालय् जूगु राष्ट्रिय जनमत संग्रहया चुनावय् किपूया जनतां करिब १०० प्रतिशत बहुदलीय ब्यवस्थायात भोट बियाः उगु ईया सरकारयात छगू चुनौती ब्यूगु दु ।
२०४३ साल वैशाख २९ गतेया पञ्चायती चुनाव उपयोग यानाः न्ह्याः वनेगु तातुनाः येँ (काठमाडौं) या चुनाव क्षेत्रं सकल वाम्पन्थीया मंकाः उम्मेदवार पद्मरत्न तुलाधरयात त्याकल । उगु हे सालया चैत्र महिनाय् पंचायतया स्थानीय चुनावयात नं उपयोग यानाः न्ह्याः वनेत वामपन्थी उम्मेदवारकथं चिथुविहार गाउँ पञ्चायतया प्रधानपञ्चय् टिकाराम महर्जन, पालिफः गाउँ पञ्चायतया प्रधानपञ्चय् लक्ष्मीबहादुर महर्जन, लाय्कू गाउँ पञ्चायतया प्रधानपञ्चय् रमेश महर्जन, बाहिगाँ गाउँ पञ्चायतया प्रधानपञ्चय् शम्भुराम महर्जन, विष्णुदेवी गाउँ पञ्चायतया प्रधानपञ्चय् रमेश नेपालयात उम्मेदवार दयेका ब्यूगुली टिकाराम महर्जन, शम्भुराम महर्जन, रमेश नेपाल त्यात । लाय्कू गाउँ पञ्चायतया प्रधानपञ्चय् रुद्रबहादुर प्रधान, पालिफल गाउँ पञ्चायतया प्रधानपञ्चय् अमरनाथ श्रेष्ठ त्यात । जिल्ला पञ्चायतया चुनावय् पांगाया विष्णु महर्जनयात ने.क.पा.मालेपाखें सभापति व सदस्य पदय् किपूया हिराकाजी महर्जनयात उम्मेदवार ब्यूगुलिइ हिराकाजी त्याःगु जुल । थुमिगु नेतृत्वय् स्थानीय गतिविधि न्ह्याकेगु ज्या जूगु जुल (महर्जन, नेसं. ११२२ ः ४–१३) ।

जनआन्दोलनया झ्वलय् किपूया शिर्ष आन्दोलन
गणेशमान सिंहया सर्बोच्च नेतृत्वय् २०४६ साल फागुन ७ गते वामपन्थी व प्रजातन्त्रवादी लगायत न्हय्गू पार्टीपाखें न्ह्याःगु संयुक्त राष्ट्रिय जनआन्दोलन तत्कालीन नेकपा चौम, नेकपा माले, नेमकिपा, नेपाली कांग्रेस पार्टी व वहे पार्टीया विद्यार्थी संगठन अनेरास्ववियु, नेराक्राविसं, नेविसं आदिया नेतृत्वय् पर्चा ह्वलेगु, पोष्टर तिकेगु, पार्टीया ध्वाँय् ब्वयेकेगु, क्वथा सभा आदि यानाः आन्दोलनया प्रचार यायेगु ज्या न्ह्याःगु जुल । फागुन ८ गते सुथय् रवि महर्जन, सुरेन्द्र मानन्धर, गोविन्द महर्जन, भुवन श्रेष्ठ, नरेन्द्र महर्जन, रणेन्द्र श्रेष्ठ खुम्ह न्हय्म्हसिनं खाःसीया थानाय् मि तयाः अनया पुलिसत फुक्क बिस्युं वनेमायेकाः छगूकथं थाना कब्जा हे याःगु खः । पुलिस थप यानाः हाकनं थाना च्वन । बान्हि इलय् पुलिसं आन्दोलनकारीत ज्वनेत मालेगु यात । अधिकांश आन्दोलनकारीत सतुंगलय् च्वं वन । सतुंगलय् च्वंपिन्सं नये च्वनेया ग्वाहालि यात । जनबहालय् पञ्चायतया पुत्ला च्याकः वंम्ह शम्भु महर्जन (मान्छे) यात ज्वनाः जेलय् तयाः चैत्र २६ गते प्रजातन्त्र घोषणा लिपा तिनि त्वःताहल । चैत्र १९ गते मिसातय्सं प्वंगु घः ज्वनाः लःया समस्या क्यनाः किपू, पांगा, नगां जुलुस यानाः आन्दोलनय् कुहां वल । आन्दोलन न्हियान्हिथं क्वाना वनाच्वंगुली चैत्र २० गते सुथय् समल, द्यःध्वाखा, गःछेँ थाय्थासय् किपूया ल्याय्म्ह राजनीतिक कार्यकर्ता व विद्यार्थीतय्गु जुलुसय् पुलिस दमन जुल । पुलिस दमनय् किपूया गोविन्द महर्जन, राजु रञ्जित, भुवन तण्डुकार, रनेन्द्र श्रेष्ठपिन्त दादां लुतुलुयाः ज्वनायन । गःछेँ द्वपाचाय् हरिबहादुर महर्जनयात भेभेलुक दायाथकल । बज्रमुनि वज्राचार्य मचाभाइ महर्जन (द्यःध्वाखा), गोबिन्द महर्जन, बाबुराम (रत्नकाजी महर्जन) लगाय्त आपालं ल्याय्म्हत अन छेँय् छेँय् दुहां वनाः घाःपाः मजुल ।

किपूया शिर्ष आन्दोलनय् प्यम्ह शहीद
सुथय् जूगु पुलिस दमन व स्वम्ह ज्वनायंपिं त्वःतकेत आजुद्यः ध्वाखाय् बान्हिथय् स्वताः इलय् किपूया ल्यासे–ल्याय्म्ह, बुराबुरिपिं समेत द्वलंद्वः मनूत मुनाः तःधंगु जुलुस थानापाखे न्ह्यात । उगु जुलुस स्थानीयकथं रमेश महर्जन, सुरेन्द्र मानन्धर, तुलसीदास महर्जन, लक्ष्मीकुमार महर्जन, नारायण महर्जन, दिलबहादुर महर्जन, नरेन्द्र महर्जन, सुविन्द्रनारायण महर्जन, प्रकाश महर्जनपिनिगु नेतृत्वय् न्ह्यानाः थानापाखे वंगु खः । वार्ताया प्रयास जुल । जुलुस अत्यन्त आक्रोशित जुयाच्वन ।२ थुगु जुलुस खनाः आँटे जुयाः च्वय्या निर्देशन बिना हे पुलिसतय्सं गोली कयेकेगु यात । वाकिटकि खँ जुयाच्वंगु न्यनाच्वंकथं ।२ नयाँबजारं वःगु जुलुसय् कयेकूगु गोलीं कयाः घरेलु भवनपाखे रामलालया चिया पसः न्ह्यःने रायमान शाक्यया तुति कः वल । रायमान अत हे ग्वःतुल । नरेन्द्रया ल्हातय् गोली कल । खाःसी लक्ष्मी बहादुर (भाइ मार्साब) या पसः न्ह्यःने जुजुकाजी महर्जनया तुतिइ गोलीं कयाः ग्वःतुम्हेसित लुतुलुयाः थानाय् यन । कुतुझ्वलय् लन बहादुर महर्जनया छाती, हिराकाजी महर्जनया छ्यनय् गोलीं कयाः निम्हं मंत । धःपा वडा कार्यालय थासय् राजमान माली व राजेन्द्र महर्जनया कपालय् व ककुइ गोलीं कयाः प्राण वन । कफ्र्यू जुल । दारीवाल बराल सिआइडि खुकुरी ज्वनाः आन्दोलनकारीतय्त पालेत वँय् थें ब्वाँय् जूगु खः, तर मिसा पुलिसतय्सं पना ब्यूगुलिं पाले मफुगु स्थिति नं जूगु दु । हेलिकप्टरं गोलीगठ्ठा–बन्दुक दथुलँय् कुर्के हल । जनता नं तसकं आक्रोशित जुल । कफ्र्यू जूसां ल्हाः–ल्हाती त्वःकू, खतांमुगः, न्वः, कथि, तलवार, खुँडा ज्वनाः सतकय् कुहां वल । लिपा विशाल मसाल जुलुस जुल ।

शवयात्रा व दागबत्ती
चैत्र २१ गते सुथय् भ्वं याकाः गोविन्द महर्जन, भुवन तण्डुकार, रणेन्द्र श्रेष्ठपिन्त पुलिस थानां पितछ्वया हल । राजमान माली व राजेन्द्र महर्जनया सुतुंगलय् सुचुकातःगु लास चैत्र २१ गते विशाल जुलुसया दथुइ किपू, पांगा, नगां चाहुइकाः शवयात्रा यानाः किपूया पीगं क्वय् च्वंगु दिपय् विशेष सम्मानकथं बीर शहीद घोषणा यानाः मि (दागबत्ती) तल । राजनीतिक न्ह्यलुवाः सुविन्द्रनारायण महर्जनया म्हुतुं पिज्वःगु “श्री ५ वीरेन्द्र मुर्दावाद”या सलय् दिपय् श्रद्धाञ्जली बियाच्वंपिं द्वलंद्वः जनतायापाखें अत्यन्त आक्रोशित सः लिथ्वल “श्री ५ वीरेन्द्र मुर्दावाद”, “श्री ५ वीरेन्द्र मुर्दावाद” “श्री ५ बीरेन्द्र मुर्दावाद” । ‘वी वान्ट डेमोक्रेसी ! वी वान्ट डेमोक्रेसी ! वी वान्ट डेमोक्रेसी !’ अन्त्येष्टि यानाः लिहां वःगु विशाल जुलुस आजुद्यःध्वाखाय् थ्यंकाः जूगु जनसभाय् उगु इलय् त्यानाच्वंपिं प्रधानपञ्च, उपप्रधान पञ्चपिंसं सार्वजनिक राजीनामा घोषणा यात ।

कुतुझ्वःया लन बहादुर महर्जन व हिराकाजी महर्जनया लाश पुलिसतय्सं त्रिभुवन विश्वविद्यालय शिक्षण अस्पताल यंकातःगु जुल । परिवारपाखें अन्त्येष्टि संस्कार यायेत काः वन । तर लाश अःपुक मबिउ । लाश कायेगु–बीगु सम्बन्धय् सुथंनिसें न्हिछि पुलिस, शहीद परिवारपाखें धनबाबु महर्जन, कर्मलाल महर्जन, सिद्धिमान महर्जन, त्वाःया मनू गणेशलाल महर्जन, प्रयागमान प्रधान, प्रकाश तण्डुकार, राजनीतिक कार्यकर्ता, चिकित्सा शास्त्र अध्ययन संस्थानया डीन प्रा.डा. हेमाङ्गमणि दीक्षित, अस्पतालया कार्यकारी निर्देशक प्रा.डा. मदन प्रसाद उपाध्याय, डा. मथुरा श्रेष्ठ, डा. महेश मास्के, डा अरुण साय्मि लगायत अस्पतालया प्रजातन्त्र पक्षधर डाक्टर–नर्सया दथुइ वार्ता जुल । बल्ल सन्ह्याः इलय् बन्दुक–लाठीधारी पुलिस, गुप्तचरया घेराय् एम्बुलेन्सय् तयाः लाश पित हयेगु ज्या जुल । तर गन यंकाः दागवति यायेगु जानकारी मब्यू ।

अस्पतालया मूध्वाखांनिसें वाकिटकिं पुलिसतय्त वयाच्वंगु निर्देशनकथं जवय् खवय् न्ह्यायेगु धइगु निर्देशनया भरय् सुन्दरीजल मिलिटरी क्याम्पया क्वसं च्वंगु खुसिइ थ्यन । लनबहादुर महर्जन, हिराकाजी महर्जन, लालबहादुर बमया अन्त्येष्टि (दागबत्ती) संस्कार याके बिल । लनबहादुर महर्जनयात दाजु धनबाबु महर्जनं व हिराकाजी महर्जनयात किजा जुजुकाजी महर्जनं दागबत्ती बीगु ज्या जुल । दागबत्ती बी न्ह्यः बन्दुक–लाठीधारी पुलिस, गुप्तचरया घेराय् सुन्दरीजल मिलिटरी क्याम्पया क्वसं अनायास “बीर शहिद जिन्दावाद–जिन्दावाद, शहिदको सपना साकार पार्छौं–पार्छौं, प्रजातन्त्र ल्याउँछौं–ल्याउँछौं” धकाः जनताया सः थ्वल । सुन्दरीजलया उगु खुसिसिथय् सु–घाँय्म्वः (अनया मनूतय्सं हयाब्यूगु) बँय् लायाः नौ चुइके मत्यःतले शहीद लनबहादुर महर्जनया झिदँति दुम्ह काय् शशिन्द्र महर्जन, किपुलिं वंपिं सकलें अन हे मुनाच्वंगु जुल । नौ चुइके सिधयेकाः त्रिवि शिक्षण अस्पतालया बसं चक्रपथ सिता पेट्रोल पम्प तक तये हःगु खः ।

शहीद व जिउँदो शहीद ः
ऐतिहासिक राष्ट्रिय जन–आन्दोलनय् कुतुझ्वः त्वाःया लनबहादुर महर्जन, हिराकाजी महर्जन, समःत्वाःया राजमान माली, द्यःध्वाखा त्वाःया राजेन्द्र महर्जन मृत्युवरण जुयाः शहीद जुल धाःसा जिउँदो शहीद रायमान शाक्य, जुजुकाजी महर्जन, रामशरण महर्जन, नरेन्द्र महर्जन, नारायण महर्जन, दिल कुमार श्रेष्ठ लगायत न्यय्म्हं मयाक किपूमि घाःपाः जुल । जनता, राजनीतिक संगठन, बुद्धिजीवी व प्रजातन्त्र पे्रमीपिनिगु योगदान व बलिदानी आन्दोलनया परिणामस्वरुप चैत्र २६ गते देशय् बहुदलीय राजनीतिक ब्यवस्था घोषणा जुल । तर किपुली लय्ताःया लकस मवः । थ्व जनताया राजनीतिक आन्दोलन क्वमचाःनि धइगुया संकेत क्यंगु खः । गुगु संकेतकथं देशय् लिपा–लिपा हाकनं जूगु आन्दोलनपाखें प्रमाणित जूवःगु खनेदु ।