संविधान, भाषा आयोग व मांभाय्

नेपाःया संविधानय् आदिवासी जनजातियात विभेद यानातःगु प्रावधानत यक्व दु । २०७२ साल असोज ३ गते जारी याःगु संविधानं नेपाःया अन्तरिम संविधान २०६३ पाखें प्रत्याभूत याःगु आदिवासी जनजाति, मधेसी, मिसा, दलित, मुस्मां, लिउने लानाच्वंगु वर्ग लगायत ऐतिहासिक विभेदय् लाःपिं समुदायया महत्वपूर्ण अधिकारयात क्वपालेगु ज्या तकं यात । न्हापांगु संविधानसभाय् सहमति जुइधुंकूगु विषययात निक्वःगु संविधानसभां स्वामित्व ग्रहण यानाः न्हापांगु संविधानसभाया समितितपाखें पारित याःगु विषयत निक्वःगु संविधानसभापाखें न्हूगु संविधानय् विना विवाद दुथ्याकेमाःगु खः, तर उकिया अःखः ज्या यात । थन तक कि न्हापांगु संविधानसभाय् सहमति जुइधुंकूगु आदिवासी जनजातिया विषयत संविधानय् दुथ्याकेगु ज्या तकं मयात ।

स आर्ययात संविधानय् हे परिभाषित यानाः संवैधानिक सर्वोच्च जाति दयेकेगु ज्या यात । खस आर्य अन्तर्गत क्षेत्री, ब्राम्हण, ठकुरी, सन्यासी (दशनामी) समुदाय थुइकेमाः धकाः स्पष्ट पहिचान यानाः प्रत्येकया भाग सुनिश्चित याःगु दुसा विविधता दुगु आदिवासी जनजातिइ सूचीकृत जूगु ५९ व जुइ ल्यं दनिगुनापं मधेसी, मुस्मां व दलित धकाः परिभाषित यानातःगु मदु । आदिवासी जनजाति समुदायया कानूनया विद्यार्थीपिंसं याःगु अध्ययनपाखें पिकाःगु धलःकथं संविधानय् आदिवासी जनजाति विरुद्ध ११ गू धारात दुथ्याकातःगु दु । अथे हे आदिवासी जनजातिप्रति विभेदकारी प्रावधान अन्तर्गत २३ गू धारात दुसा आदिवासी जनजातियात बहिष्करण याइगु प्रावधानत ४९ गू धाराय् व एकल जातीय सर्वोच्चता कायम यायेकथंया प्रावधानत ५ गू धाराय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।

राष्ट्रभाषाय् नेपालय् ल्हाइगु दक्वं मांभाय् राष्ट्रभाषा जुइ धकाः च्वयातःगु दु, तर अनं क्वसं च्वंगु धारा ७ य् नेपालय् सरकारी कामकाजया भाषा धाःसा देवनागरि लिपिं च्वयातःगु नेपाली भाषा नेपाःया सरकारी कामकाजया भाषा जुइ धकाः च्वयातल । नेपाली भाषाया अतिरिक्त प्रदेशं थःगु प्रदेश दुने बहुसंख्यक जनतां ल्हाइगु छगू वा छगूसिबें अप्वः मेगु राष्ट्रभाषायात प्रदेशया कानून बमोजिम प्रदेशया सरकारी कामकाजया भाषा निर्धारण यायेफइ, भाषा सम्बन्धी मेगु खँ भाषा आयोगया सिफारिसय् नेपाल सरकारं निर्णय याइ धकाः च्वयातःगु दु ।

थ्व धारा स्वयेबलय् ला देवनागरि लिपिं च्वइगु खय् भाय् जक नेपाली भाय् अले नेपालय् ल्हाइगु मेमेगु भाय् धइगु मांभाय् खः धकाः स्पष्ट याःगु दु । खय् भाय् जक नेपाली भाय् जुइगु अले नेवाःनापं मेमेगु समुदायं ल्हाइगु भाय् गबलें नं नेपाली भाय् जुइ मखु धकाः स्पष्ट यानाबिउगु दु । लिपिया ल्याखं नं देवनागरि लिपि जक नेपाःया सरकारी ज्याखँया लिपि यानाबिउगु दुसा नेपालय् दुगु प्रचलित नेपाल लिपिनिसें रञ्जना लिपियाततकं सरकारी ज्याखँय् गबलें नं छ्यले दइ मखु धकाः अप्रत्यक्ष रुपं घोषणा यानाबिउगु दु ।

संविधान जारी जूगु दछिया दुने भाषा आयोग दयेकेगु अले न्यादँया दुने भाषा आयोगं प्रदेशया निंतिं सरकारी कामकाजया भाय्या रुपय् छ्यले फइगु बहुसंख्यक जनतां ल्हाइगु भाय् धकाः संघीय सरकारयात सिफारिस याइगु, प्रदेश थम्हं हे निर्णय तकं याये मदइगु, बहुसंख्यकया परिभाषा गुगुकथं बीगु नापं सिफारिसयात कन्हय् वनाः आवश्यकता मतायेकेगु ज्या यात धाःसा खय् भाय् बाहेक मेगु भाय् प्रदेश व स्थानीय तहय् तकं संचालन मजुइगु जुल । थुकिया अर्थ संघ अर्थात केन्द्रय् ला खय् भाय् छगू जक जुइगु निश्चित दु । थ्व भाषाया ल्याखं तःधंगु विभेद खः ।

नेपाः दुनेया भाषातय्गु अध्ययन, अध्यापन, अनुसन्धान व अनुगमन यानाः उकिया सम्वद्र्धन, विकास यायेगु सरकारी कामकाजया भाषाया रुपय् मान्यता बिइगु नितिं पूरा यायेमाःगु अधिकारयात तकं सिफारिस यायेगु नितिं धकाः नेपाःया संविधान २८७ स संविधान प्रारम्भ जूगु दच्छिया दुने प्रदेशतय्गु प्रतिनिधित्व जुइगु कथं भाषा आयोग गठन यायेगु, उकिया संरचना, अध्यक्ष नापं सदस्यतय्गु पदावधि, नियुक्ति प्रक्रिया, आयोगया काम, कर्तब्य व अधिकार उल्लेख याःगु दु । व हे ल्याखं २०७३ भदौ २३ गते आयोग तकं गठन याःगु खः । आयोग गठन याःगु न्यादँ दत ।

आयोगया कार्यावधि नं न्यादँ जक खः । प्रदेशया प्रतिनिधित्व जुइगु कथं धायेबलय् म्होतिं नं न्हय्गू प्रदेशपाखें न्हय्म्ह आयोगया सदस्य दयेमाःगु खः तर राज्यसत्ता न्ह्याबलें नेपाःया थीथी आदिवासी जनजातिया मातृभाषाप्रति बेक्व मिखां स्वइगु जुयाः न्यादँया दुने तकं आयोगयात पूर्णता बिइगु ज्या याःगु खने मदु । आयोगया म्याद हे सिधल आयोगया निम्ह दुजः नापं छम्ह अध्यक्ष बाहेक मेपिं तयेगु ज्या तकं मयात । डा. लवदेव अवस्थी अध्यक्ष जुयादीगु खःसा सदस्यय् उषा हमाल अले कामु सचिवय् लक्ष्मीप्रसाद भट्टराई जक खः । आयोगया न्यादँया अवधि पूरा जूगु अन्तिम इलय् तक नं वय्कःपिंसं हे जक ज्या यानादिल अले फुक्क प्रदेशया प्रतिनिधि तकं मजुल । थुकिं यानाः थ्व दथुइ वःगु छुं नं सरकारं नेपाःया बहुभाषिक नीति कथं वनेमाः धकाः म्हुतुं धायेगु तर व्यवहारय् धाःसा उकियात कार्यान्वयन मयात, मातृभाषाया सवालय् न्ह्याब्लें ब्यक्वःमिखां स्वल धकाः धायेफइगु अवस्था दु ।

नेपालय् संविधान कथं विभेध यानातःगु हे जूसां नं आः प्रदेशया भाषाया रुपय् जूसां थःथःपिनिगु भाषा निश्चित प्रदेशय् लागू जुइ धकाः नेपाःया आदिवासी जनजातिय्सं तसकं आशा याना वयाच्वंगु खः । थ्व हे दथुइ भाषा आयोगया न्यादँया कार्यकालया ई फुगु दु अले थःम्हं प्रतिवेदन लःल्हायेमाःगु लःल्हाःगु दु । थ्व हे दथुइ भाषा आयोगं थःपिनिगु बर्षिक प्रतिवेदन धकाः अन्तिम प्रतिवेदन आइतवाः बहनी जक राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीयात लःल्हानादीगु खनेदु ।

उगु प्रतिवेदनय् नेपालय् १२३ भाषा ल्हाइगु, खुगू न्हूगु भाषाया पहिचान जूगु, पहिचान जूगु न्हूगु भाषाय् राना थारू, नार फु, चुम (स्यार), नुब्री (लार्के), पोइके व सेराके (सेके) खः थुपिं छसिं कथं कञ्चनपुर, मनाङ, गोरखा, डोल्पा व मुस्ताङय् ल्हाइ धकाः उल्लेख यानातःगु दु । चुम (स्यार) व नुब्री (लार्के) निगू भाय् गोरखाय् ल्हाना वयाच्वंगु दुगुलिं आः मुक्कं याना नेपालय् ल्हाइगु भाय् १२९ खः धकाः नं धाःगु दु । नेपालय् ल्हाना वयाच्वंगु भाय् अप्वः यानाः मौखिक परम्परा अर्थात ल्हाना वयाच्वंगु जक दुगुलिं च्वयेगु पद्धति अझ नं विकास जूगु मदुनि धाःगु दु ।

थ्व हे दथुइ भाषा आयोगं प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवायात नं प्रदेशगत भाषा सिफारिस याःगु दु । आयोगं प्रदेशय् खस नेपाली भाषा नाप नापं थःगु प्रदेश दुने बहुसंख्यक जनतां ल्हाइगु छगू बाय् छगूसिबें अप्वः मेगु राष्ट्रभाषायात कानुन बमोजिक प्रदेशया सरकारी कामकाजया भाषा धकाः निर्धारण याये फइगु व्यवस्था सिफारिस याःगु खः । व हे आधारय् आयोगं जनसंख्याया आधार, स्तरगत भाषा योजनाया सैद्धान्तिक आधार, लेखन प्रणाली, अभिलेखन, आधारभूत सेवाया आधार, शिक्षाका माध्यम भाषाया आधार, वक्ताया सघनता व विस्तार, भाषिक जीवन्तता, सञ्चार प्रयोग, प्रविधिउन्मुख भाषा, भाषाया वक्ता व भाषिक समुदायया आधार काःगु दु ।

आयोगया सिफारिस कथं प्रदेश नं १ य् एक प्रतिशतसिबें अप्वः ल्हाइपिं मनूगु दुगु १४ राष्ट्रभाषामध्ये मैथिली व लिम्बू भाषायात सरकारी कामकाजया भाषाया रुपय् हयेत सुझाव बिउगु दु । प्रदेश नं २ या निंतिं मैथिली, भोजपुरी र बज्जिका भाषायात सरकारी कामकाजया भाषाया रुपमा हयेत सिफारिस याःगु दु ।

वाग्मती प्रदेशया नितिं १८ दशमलव ३२ प्रतिशत वक्ता संख्या दुगु तामाङ भाषा व १२ दशमलव ३० प्रतिशत वक्ता संख्या दुगु नेवार भाषा अर्थात नेपालभाषायात कामकाजया भाषाका रुपमा सिफारिस याःगु दु । थुगु प्रदेशय् खस नेपाली भाषा ल्हाइपिं ५७ दशमलव ४२ प्रतिशत दु धकाः क्यंगु दु ।

गण्डकी प्रदेशया नितिं मगर भाषा, गुरुङ, व भोजपुरी भषायात सिफारिस याःगु दु । लुम्बिनी प्रदेशया नितिं थारु व अवधी भाषायात सिफारिस याःगु दु । कर्णाली प्रदेशय् मगर भाषायात सिफारिस याःगु दु । सुदूूरपश्चिम प्रदेशया नितिं डोट्याली व थारु भाषायात सरकारी कामकाजया भाषाया रुपय् सिफारिस याःगु दु । थुगु कथं भाषा आयोगं सिफारिस याःगु कथं जक प्रदेशय् अःपुक सरकारी कामकाजाया भाषाया रुपय् छ्यलेगु ज्या जुल धाःसां भाषाया दृष्टिकोणं छुं भचा जूसां राहत जुइगु अवस्था वइ । प्रदेश स्तरय् लागू याये मफइगु भाषायात स्थानीय स्तरय् जूसां लागू यायेफइगु कथंया ज्या यायेमाःगु दु । थुकिया निंतिं नं आः नेवाःत नापं आदिवासी जनजाति व मेमेपिंसं राज्ययात दबाब बिइमालीगु अवस्था मवयेक हे सरकारं लागू याना यंकेफयेमाः ।