ल्याय्म्ह नेवाः अभियन्तातय् लँपु

शिवेश वज्राचार्य

थौंकन्हय् नेवाः सम्पदा, संस्कृति, अधिकार, आदिवासी अधिकार, मानवअधिकार, राष्ट्रियता धयागु थीथी विषयय् १८ दँ निसें ३५-४० दँया नेवाः ल्याय्म्हपिं तसकं हे सनाच्वंगु व सः थ्वयेकाच्वंगु खनेदु । थ्वहे झ्वलय् हिति अभियन्ता यादवलाल कायस्थ, सम्पदा अभियन्ता गणपतिलाल श्रेष्ठ, समग्र नेवाः अधिकार अभियन्ता धकाः सुरज महर्जन, राजाराम तण्डुकार, मनिष नेवाः, अनिष बैद्य, सन्दिप महर्जनपिनिगु नां थाय्थासय् न्यने दयाच्वंगु दु। वय्कःपिनिगु उपस्थिति व सक्रियता नं खने दयाच्वंगु दु । ल्याय्म्हतय्गु थ्व जागरण अले युवातय्गु थ्व उत्साह नेवाः जाति व सभ्यतायागु निंतिं सकारात्मक हे खः । तर नेवाः ल्याय्म्ह अभियन्तातय्सं थःगु लँपु थू कि मथू ? थःगु लपुँ हे मथुइक न्ह्यःने वनाच्वंगु खः कि ? मेपिं राजनीतिक स्वार्थ कयाच्वंपिनिगु शिकार ला जुयाच्वंगु मखुला धयागु खँ मूल खँ खः । थ्वयात भच मनन यायेमाःगु अवस्था दु। थुकिया लागि नेवाः अभियन्तात थःगु लँपु क्वःछिइगु ज्या पाखे न्ह्याः वनेमाःगु अवस्था खनेदु ।

ल्याय्म्ह अभियन्ता धयागु सु?
डब्लुएचओया परिभाषा कथं १५ दँ निसें २४ दँ तकयापिं मनूतय्त ल्याय्म्ह धकाः धाइ । थ्व हे परिभाषा कथं १५ दँ निसें २४ दँ तकयागु उमेर समूहया अभियन्तातय्त हे ल्याय्म्ह अभियन्ता धकाः परिभाषित याये फइगु अवस्था दु। १५ निसें २४ दँ तकयापिं अभियन्तात, गुपिं थःगु व्यक्तिगत स्वार्थ त्याग यानाः थःगु समाज, सभ्यता व संस्कृतिया जगेर्ना यायेगु व विकास यायेगु निंतिं सनीपिं निःस्वार्थ सक्रिय सकारात्मक ल्याय्म्हतय्गु समूहयात ल्याय्म्ह अभियन्ता धाइ । ल्याय्म्ह अभियन्तातय्के जोश, क्रियाशीलता व आँट यक्व दइ, अले समयसापेक्ष प्रविधियागु ज्ञां नं दइगु जूगुलिं ल्याय्म्ह अभियन्तातय्गु छगू सकारात्मक पलाखं हे तःधंगु सफलता पिकायेत प्रभावकारी जुइफु। अथेहे ल्याय्म्हत थःगु लँपु म्हसिइके मफयाः मेपिनिगु लँपुपाखे लाःवन धाःसाः उमिगु युग हे ज्यालगे मजुया वनेफु। उकिं ल्याय्म्ह अभियन्ता धइगु तसकं हे संवेदनशील व महत्वपूर्ण अभियन्ताया कचा खः । अभियानयात छु दिशाय् यंकेगु व अभियान ल्यंकेगु कि मल्यंकेगु धयागु खँयागु छगू जक हे विकल्प ल्याय्म्ह अभियन्ता खः । उकिं ल्याय्म्ह अभियन्तात धइपि तसकं हे सचेत, शिक्षित, चेतनशील, जागरुक व सतर्क जुइमाः, अले थःगु लँपु छु धइगु खँय् प्रष्ट जुइमाः ।

ल्याय्म्ह अभियन्तायागु कमजोरी
ल्याय्म्ह अभियन्तातय्के अनुभव तसकं हे कम दइ, अध्ययनयागु अवस्थाय् लानाच्वनीगु जूगुलिं अध्ययन पुरा यायेगु अवस्था मन्तकि थःगु लक्ष्यं विमुख जुयाः मेपिनिगु तिबः जकः जू वनेमालिगु अवस्था वयेफु। ल्याय्म्ह अभियन्तातय्के जोश दइ, अले याकनं हे ज्या पूवंकेत स्वइपिं जूगुलिं एक्सनय् हे जक ध्यान केन्द्रित जुयाच्वनी । विश्लेषण कम यायेगु बानि दइगुलिं यानाः अभियान दीर्घकालीन रुपं न्ह्याः मवनीगु व अभियान अभियान कथं मखुकि छुं ईयागु महोत्सव थें जक जुइगु अवस्था नं वयेफु। युवातय् एक्सन हे जक क्यनेगु, युट्युब, सामाजिक संजालय् चर्चा कयाः मख्ख जुइगु बानीं यानाः विश्लेषण व समालोचनायागु ज्या म्हो जुयावनाः अभियान दथुइ हे दीगु अवस्थाय् वा अभियान मेपिनिगु स्वार्थ सिद्ध यायेगु लँय् वने अवस्था नं वयेफु ।

वि.सं. २००७ सालया प्रजातन्त्र हयेगु लागि नेवाः सहिद धर्मभक्त माथेमा, शुक्रराज शास्त्री व गंगालाल श्रेष्ठं थःगु ज्यान बलिदान बिउगु इतिहास दु। वय्कःपिंस बलिदान बिउगु धाःगु हे स्वतन्त्रता, भाषा, जाति व संस्कृतिया संरक्षणया लागि खः । युवा अभियन्ता सहिदतय्गु बलिदानं यानाः वि.सं. २००७ सालय् प्रजातन्त्रला वल तर राजतन्त्र सहितयागु प्रजातन्त्रं नेवाःतय्गु भाषा व संस्कृतियात न्हुयाबिल ।

छम्ह ल्याय्म्ह नेवाः अभियन्तायागु लँपु केवल नेवाः अधिकार, भाषा, संस्कृति संरक्षण, नेवाः स्वतन्त्रता जक हे जुइमाः, उकी मेगु गैर नेवाः नारा मान्य जुइमखु। ज्ञान, आजु, संगठन अले बिचार नं केवल नेवाः हे जुइमाः । थ्व बाहेक ल्याय्म्ह अभियन्तायागु अभियान मेगु गैरनेवाः सः ल्वाकछ्यात धाःसा लँपु बाया वन धकाः सिइकेमाः ।

जुजुयागु स्वतन्त्रता व अधिकारया लागि जक वय्कःपिनिगु बलिदानी राजनीति प्रयोग जुल । अथेहे वि.सं. २०१७ सालय् जुजु महेन्दं कु यानाः पंचायती शासन व्यवस्था हल, थ्व व्यवस्थां नं नेवाःतय्गु संस्कृति व भाषायात सिक्क हे संकुचित यानाः झण्डै स्याये हे त्यंगु अवस्था पिकयाबिल, अथेहे नेवाःतय्गु हे योगदानं २०४६ सालय् बहुदल वल । अथेहे २०६३ सालय् लोकतन्त्र वल । थ्व दक्वं हे आन्दोलनय् नेवाः ल्याय्म्ह अभियन्तातय्गु तःधंगु सक्रियता खनेदत, तर नेवाः स्वायत्त राज्य, आदिवासी नेवाः अधिकार, भाषा, संस्कृतियागु लँपु ज्वना वःपिं आदिवासी नेवाः अभियन्तातय्गु अभियान म्हगस जक जुयाच्वंगु दु, व उगु म्हगस नं पूमवनाच्वंगु अवस्था दु। नेवाः अभियन्तात भाषा, संस्कृति व स्वायत्तताया लागि व स्वतन्त्रताया लागि २००७ सालय् प्रजातन्त्रया ल्यूल्यू वनाः थःगु लपुँ ल्वःमंकाः प्रजातन्त्रया लँपुइ लँपु हिला वन, अथेहे वि.सं. २०४६ सालय् बहुदल धकाः ल्यूल्यू वनाः नं आःतकं नेवाः अभियन्तातय्गु लँपु पूमवनाच्वंगु दु। नेवाःतय्गु आज्जु छाय् पूमवन, मेपिनिगु जक लँपु छाय् पूवन ? छाय्कि झीसं थःगु लँपु थ्व धकाः लुमंका, तर उगु लँपुइ वनेतः साधन, पासा व रणनीति स्पष्ट मदेयका । थुकिया छगू हे जक कारण खः– ल्याय्म्ह अभियन्ताया ल्याय्म्ह विचार । अभियन्ता ल्याय्म्ह जुइमाः तर विचार परिपक्व र बुढा जुइमाः, अले जक लपुँ पू वनी । थ्व खँ ल्याय्म्ह अभियन्तातय्सं आः हे बिचार याये माःगु अवस्था दु ।

ल्याय्म्हतय्गु अलमल अले जाल
नेवाःत च्वनाच्वंगु थाय् स्वनिगः राज्यया केन्द्र खः । राज्यया केन्द्रय् आन्दोलन यानाः राज्यसत्तायात ध्वस्त यानाः हाकनं राजतन्त्र हयेत जुजुवादी संगठन व संस्थात चलमलय् जुयाच्वंगु अवस्था दु। राष्ट्रवादी केन्द्र नेपाल, नेपालको लागी नेपाली धयागु थीथी कथंया नां तयाः राष्ट्रियता, समानता, सनातन धर्म संरक्षण, हिन्दू राज्य धकाः सः थ्वयेकाः नेवाःतय्गु साथ कयाः हाकनं हे राजतन्त्र हयेगु बिचाः यानाच्वंगु दु। राजतन्त्र नेवाः भाषा व संस्कृतियात स्यंकूगु व्यवस्था खः । थ्व खँ हे मथुइकुसे नेवा युवा अभियन्तात उमिगु अभियानय् नं न्ह्यावनाच्वंगु खनेदु। नेवाःतय्गु लागि आदिवासी नेवाः अधिकार धकाः नारा ज्वनीगु, मेखे राजा आउ देश बचाउ धया वनेगु, अथे हे जि नेवाः अधिकार लागि जकः ल्वानागु खः धायेगु, तर वहे नेवा अधिकारयागु अभियानयात राजनैतिक दलनाप स्वाना राजनैतिक पार्टि व दलयात प्रतिफल बीगु ज्या अप्रत्यक्ष रुपं जुयाच्वंगु दु। आःयागु इलय् देगः दयेकेगु, भाय् ल्हायेगु अले संस्कृति हनेगु ज्यायात तकं चुनावय् भोट हये माध्यम कथं छ्यलाः राजनैतिक दलतय्सं सवाः कयाच्वंगु दु ।

थौं ल्याय्म्ह अभियन्तात नेवाः सम्पदा संरक्षण धकाः वना ला च्वन तर उकियागु फाइदा राजनीतिक दल, जुजुवादीतय्सं थःगु स्वार्थयागु लागी कयाच्वंगु मदु धकाः धायेफइमखु। थुमि दथुइ राजनैतिक षडयन्त्र जुयाच्वंगु मदु धायेफुगु अवस्था मदु । नेवाः अधिकार कायेत राजनीति माः धकाः पहिला थःगु आजुयात चीकेगु अले विस्तारं टिकट व पदया लागि व पार्टीयागु नियम धकाः आजु चिका वनेगु व थः नं चिला वनेगु ज्या जुयाच्वंगु दु । थ्व हे झ्वलय् यक्व नेवाः ल्याय्म्ह अभियन्ता ज्याथ, जिथि जुया वंगु अवस्था नं दु। वय्कःपिंके नेवाः संस्कृति व भाषा अले स्वायत्ततायागु अभियानया म्हगस दु तर पूवंकीगु साथ व तिबः राजनैतिक रुपं दुगु अवस्था मदु । आःयापिं ल्याय्म्ह अभियन्ता थथे लाचार मजुइ माःगु खः ।

आःया ल्याय्म्ह अभियन्तातय् लँपु
थौंकन्हय् ल्याय्म्हतय्सं हिति संरक्षण अभियान, सम्पदा संरक्षण अभियान, असं कोथुननी बचाउ अभियान, सानो पाइला, क्यालीजात्रा, सम्पदा संरक्षण महाअभियान, सेभ नेवाः भ्याली, सेभ नेपाः भ्याली धकाः थीथी कथंयागु ब्यागलं, ब्यागलं अभियानत न्ह्यानाच्वंगु खनेदु। थ्व दक्व ल्याय्म्ह अभियन्तातय्गु सः धइगु नेवाः संस्कृति, अधिकार व सभ्यता संरक्षणया खः, तर लँपु छगू जूसां अभियन्तात छथाय् हे लानाच्वंगु व छधी जुयाच्वंगु अवस्था मदुनि । ल्याय्म्ह बिचाः व ल्याय्म्ह ज्या जक जुयाच्वंगु अवस्था दु । वय्कःपिनिगु अभियानया आजु आदिवासी नेवाः अधिकार व संविधान प्रदत्त नेवाः सांस्कृतिक स्वायत्त क्षेत्र धकाः खनाच्वंगु अवस्था मदु। उकिं आः ल्याय्म्ह अभियन्तातय्सं थःपिनिगु आजु नेवाः साँस्कृतिक स्वायत्त क्षेत्र व आदिवासी अधिकार खः धकाः क्वःछिनाः उकिया प्राप्तिया निंतिं न्ह्याः वनेगु धयागु खँ थुइकेमाःगु अवस्था दु ।

गौतम बुद्धं थःगु जीवनयात सार्थक यायेत बुद्ध, धर्म व संघयागु सिद्धान्त ज्वंगु जुल । बुद्ध धयागु ज्ञान जुल, बुद्धं तपस्या यानाः बुद्धत्व काःगु जुल, अथेहे धर्म धयागु स्वअनुशासन व नैतिकता जुल । संघ धयागु संगठन जुल । छुं नं कथंयागु ज्या पुवंकेत थ्व मदयेक हे मगाःगु मू मन्त्र जूगुलिं बुद्धं थ्व लँपु ज्वंगु खः । ल्याय्म्ह अभियन्तातय्सं नं बुद्धं थें हे थःगु आज्जु पूवंकेत सही लँपु ज्वनेमाःगु दु। थःगु मू अभियान छु खः? व अभियान पूवंकेत गन गन वनेमाः, अले व अभियान दीर्घकालिन रुपं न्ह्याकेत छु यायेमाः धइगु स्पष्ट अवधारणा युवा अभियन्तातय्के दयेमाः । ल्याय्म्ह नेवाः अभियन्तातय्सं थुइकेमाः कि न्हापा बाज्या अभियन्तातय्सं छु गल्ती यात, सु वयाः छु जुल, गुगु देशय् गज्याःगज्याःगु व्यवस्था दु, झीगु लागी छु व्यवस्था हितकर खः धइगु ज्ञान पूर्ण रुपं कयाः अले थःगु बिचाः मेपिंत स्पष्ट कनाः अभियानयात प्रष्ट यायेगु क्षमता दयेकेमाः । प्रभावशाली व्यक्तित्व दयेकाः थज्याःगु क्षमता दयेकेफत धाःसा ल्याय्म्ह अभियन्तातय्गु अभियान नं प्रभावकारी जुइ, मेपिंस थुइके फइ ।

थौंकन्हय् ल्याय्म्ह अभियन्ता त थ्व लँपुपाखे मवंसे याकःचा हे सामाजिक संजालया ह्वीम कथं न्ह्याः वनेगु, थःगु आजु छथाय् तयाः मेपिनिगु आजु अनुरुप कार्यक्रम व बिचारय् सरिक जुयाः थःगु विचार व अभियान विस्तारं ल्वमंका वनेगु अले विस्तारं थः अभियन्ता मखुकि कार्यकर्ता, आन्दोलनकर्ता अले लाचार मनू जूवनीगु परिस्थिति खनेदयाच्वंगु दु। उकिं छम्ह ल्याय्म्ह नेवाः अभियन्तायागु लँपु केवल नेवाः अधिकार, भाषा, संस्कृति संरक्षण, नेवाः स्वतन्त्रता जक हे जुइमाः, उकी मेगु गैर नेवाः नारा मान्य जुइमखु। ज्ञान, आजु, संगठन अले बिचार नं केवल नेवाः हे जुइमाः । थ्व बाहेक ल्याय्म्ह अभियन्तायागु अभियान मेगु गैरनेवाः सः ल्वाकछ्यात धाःसा लँपु बायावन धकाः सिइकेमाः । ल्याय्म्ह नेवाः अभियन्तातय्सं थःगु मू आजु नेवाः साँस्कृतिक स्वायत्त क्षेत्र व नेवाः आदिवासी अधिकार धकाः थुइकेमाःगु दु ।