अमेरिकां चीनयात छाय् खतरा तायेकाच्वंगु दु

देसंदे : बीबीसी

७ जुलाई : थुकुन्हु अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पं अमेरिकायात विश्व स्वास्थ्य संगठनं अलग यायेगु प्रक्रिया न्ह्याकल । दछि दुने थ्व प्रक्रिया पूवनी ।

७ जुलाई : थुकुन्हु हे ट्रम्पं मेगु छगू निर्णय यासें विदेशी नागरिकतय्त तिब्बत वनेगुली पनीपिं चिनियाँ अधिकारीतय्त अमेरिकाय् वयेत प्रतिबन्ध तल ।

७ जुलाई : अमेरिकां नं चिनियाँ सामाजिक सञ्जाल टिकटक ब्यान यायेगु खँ न्ह्यःने हल ।

५ जुलाई: भारत-चीन दथुइ जुयाच्वंगु सीमा विवादय् अमेरिकी विदेशमन्त्रीं भारतयात साथ बीगु खँ खुल्ला रुपं हे धाल ।

४ जुलाई : अमेरिकां हाकनं छक्वः स्वंगः जहाज दक्षिण चीन समुद्रयपाखे छ्वल, गुगु लागा चीनं थःगु धकाः दावी याना वयाच्वंगु खः, अले चीनं थन ड्रिल नं यानाच्वंगु दु ।

२ जुलाई : थ्वयां न्ह्यः हंगकंगय् राष्ट्रीय सुरक्षा कानुन लागू यायेगु चीनया निर्णय वयेवं अमेरिकी संसदं हंगलिसे सम्बन्धीत न्हूगु प्रतिबन्धयात स्वीकृति बिल । थ्व प्रतिबन्ध कथं चीनया अधिकारीतलिसे छुं नं बैंकं व्यापार यात धाःसा वयात जरिवाना पुइकीगु जुइ ।

३० जून : अमेरिकाया फेडरल कम्युनिकेशन कमिशन – एफसीसीं) ३० जूनय् हुवावे टेक्नोलोजीज कम्पनी व जेडटीइ कर्पोरेशनयात राष्ट्रिय सुरक्षाया निंतिं खतरा धासें वक्तव्य बिल । थ्व निगू चिनियाँ कम्पनीं ५जी क्षेत्रय् विश्वन्यंकं थःगु वर्चश्व कायम यानातःगु दु ।

२७ जून : अमेरिकां जर्मनी तैनाथ थःपिनि सेनायात म्हो यानाः इन्डो–प्यासेफिक क्षेत्रय् तैनाथ यायेगु क्वःछित ।

वंगु बाःछि दुने अमेरिकापाखें वःगु थज्याःगु फुक्क निर्णयया स्वापू प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपं चीनलिसे दु ।

अमेरिका व चीन दथुया विवाद न्हूगु खँ ला मखु, तर कोरोना भाइरसया महामारीया थ्व इलय् वंगु खुला दुने निगू देय् दथुया विवाद झन खुल्ला रुपं पिहां वःगु दु। विश्वन्यंकं महामारी न्यंकाच्वंगु कोरोनां विशेषत अमेरिका झन ग्यानापुक तबाही न्यंकल । अमेरिकी राष्ट्रपतिं थुकियात कयाः तःक्वः हे चीनं यानाः जूगु धकाः द्वपं बीधुंकूगु दु। वय्कलं चीनं थ्व ल्वय्यात ताःई तक सुचुकातःगु द्वपं बिया वयाच्वंगु दु। गुबलें कोरोना, गुबलें हंगकंग, गुबलें दक्षिण चिनिया समुद्र, गुबलें भारत, गुबलें तिब्बतयात स्वानाः अमेरिकां लगातार चीन विरुद्ध पलाः न्ह्याकाच्वंगु दु। आः वयाः अमेरिकाया एफबीआईया निर्देशकं नं थ्व स्वीकार यायेधुंकूगु दु कि चीनं यानाच्वंगु जासुसी व सूचं खुयाकायेगु ज्या भविष्यय् अमेरिकाया निंतिं दीर्घकालिन खतरा जुइफु ।

तर अमेरिकां चीनयात थःगु निंतिं थपाय्सकं छाय् खतरा तायेका च्वंगु दु? थुकिया लिसः मालेगु खःसा छुं भचा इतिहास पाखे स्वयेमाली । निक्वःगु विश्वयुद्ध लिपा विश्वय् निगू देय् तःधंगु महाशक्ति कथं ब्वलना वल । छगू अमेरिका सा मेगु सोभियत संघ । थ्व लिपा निगू देय् दथुइ शीत युद्ध सुरु जुल, गुगु १९९० तक न्ह्यात । थ्व लिपा सोभियत संघ कुचा कुचा जुया वनेवं थ्वयागु महाक्ति छिन्नभिन्न जुल । सोभियत संघपाखें छुटे जूगु रुस छगू जक आः छगू शक्तिया रुपय् दनाच्वनेफुगु दु। सोभियत संघया विघटन लिपा अमेरिकाया हे छगूयात जक सुपरपावर कथं नाला हल । तर सन् १९९० निसें २०२० तक वःबलय् यक्व परिस्थितिइ हिउपाः वयेधुंकल ।

आर्थिक महाशक्ति
अमेरिका थौंकन्हय् छगू अज्याःगु सुपरपावर जुयाच्वंगु दु, गुकिया हैसियत न्हियान्हिथं कुहां वनाच्वंगु दु। पुरा विश्वय् थौंकन्हय् पश्चिमा देय्या दबदबा बुलुहुं खतम जुया वनाच्वंगु दुसा मेमेगु देय् या वर्चश्व अप्वया वनाच्वंगु दु। थुकी चीन दकलय् न्ह्यःने लानाच्वंगु दु। अर्थ व्यवस्थाया ल्याखं चीन विश्वया निगूगु तःधंगु अर्थव्यवस्था जुइधुंकूगु दु ।

अमेरिकायात आः वइगु झिदँ दुने चीनं थःत अर्थव्यवस्थाया ल्याखं लिउने लाका बी धयागु चिन्ता जुयाच्वंगु दु। अमेरिकां चीनपाखें थःत खतरा तायेकाच्वंगु दकलय् तःधंगु कारण थ्व हे खः । अमेरिकाया थौंकन्हय्या अर्थव्यवस्था १७ ट्रिलियन डलर बराबरया दु, थ्वयात लिछ्यायेत वयाच्वंगु चीनया अर्थव्यवस्था १२–१३ ट्रिलियन थ्यनेधुंकूगु दु। अर्थव्यवस्थाय् निगू देय् दथुइ म्हो जुया वनाच्वंगु थ्व हे दूरी अमेरिकाया निंतिं दकलय्चि न्ताया विषय जुयाच्वंगु दु। थ्व हे कारणं अमेरिकां वंगु निदँ न्ह्यः निसें चीनलिसे व्यापार युद्ध न्ह्याकाच्वंगु दु ।

प्रविधि क्षेत्रय् चीन सुपरपावर
सन् २०१५ य् चीन सरकारं झिदँया छगू भिजन न्ह्यःने हःगु खः, गुकिया आज्जु खः चीनयात उद्योग व प्रविधि क्षेत्रय् बल्लाकेगु। थ्व अभियानयात चीनं ‘मेड इन चाइना २०२५’ नां बियातःगु दु। चीनं तप्यंक हे धायेधुंकूगु दु कि दंगु लाकां, कापः, खेलानौ निर्यात याइगु थःगु छविइ हिउपाः हयेगु जुइ । राष्ट्रपति सि जिनपिब नं चीनयात साइबर पावर दयेकेगु खँ धायेधुंकूगु दु ।

थुकिया निंतिं चीनं स्टार्टअप कम्पनीतय्त करय् छुट बी, सरकारी ज्या बी, ज्याकू चायेकेत थाय् बी । चीनिया सरकार ततःधंगु कम्पनीत लिसे जानाः ज्या यानाच्वंगु दु, गथेकि वाइडु, अलीबाबा, टेनसेन्ट । अथेहे चीन आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स स्टार्टअपया निंतिं नं दकलय् तःधंगु पूँजी बजाः जुइधुंकूगु दु। थज्याःगु ज्याया निंतिं चीनय् दकलय् तःधंगु सुविधा छु दु धाःसा डाटा व दंगु श्रम ।

मेखे चीनया विश्वन्यंकं महत्वपूर्ण सप्लाइ चेन दु। थनया सेन्जेन व ग्वांगझाओ शहरय् थ्यंमथ्यं फुक्क धयाथें वस्तु कम्पोनेन्ट दयेकी । थ्यमथ्यं फुक्कं स्मार्टफोनया चिप चीनय् हे दयेकी । थ्व हे कारणं विश्वन्यंकंया प्रविधिइ चीनया एक्सेस दु, ड्रोन प्रविधियात हे स्वःसां गाः ।

अमेरिकां थःगु ड्रोन प्रविधि छुं नं देय्यात बीत अस्वीकार याःगु इलय् चीनं थुकिया अःखः घोषणा यात कि थःपिनिगु ड्रोन प्रविधि फुक्क देशय् निर्यात यायेगु जुइ । थ्व हे कारणं चीन विश्वन्यंकं ड्रोनया मू सप्लायर जुल । इन्टरनेशनल इन्ष्टिच्यूट फर स्ट्रेटेडिज स्टडीजया कथं चीनं इजिप्ट, नाइजेरिया, पाकिस्तान, सउदी अरब व बर्मायात ड्रोन मिउगु दु ।

अथेहे चीनं वंगु नीदँ दुने मेगु छुं नं देशं स्वयां द्रुत गतिं न्यूक्लियर प्लान्ट दयेकूगु दु। चीनं ४३ जीगावाट क्षमताया न्यूक्लियर प्लान्ट दयेके धुंकूगु दु। थ्व ख्यलय् आः चीन अमेरिका व फ्रान्स स्वयां जक लिउने दु ।

अमेरिकां चीनयात खतरा तायेकाच्वंगु निगूगु तःधंगु कारण थ्व हे खः । प्रविधिया ख्यलय् अमेरिका न्ह्यःने ला लानाच्वंगु दु, तर चीन थुकिया दूरी नं म्हो यायेत द्रूत गतिं न्ह्याः वयाच्वंगु दु ।

अमेरिकाया आन्तरिक राजनीति
चीनपाखें खतराया मेगु छगू कारण खः अमेरिकाया आन्तरिक राजनीति । सुपरपावर धाःसां कोरोना संक्रमणया मामिलाय् नं अमेरिकाया विश्वया १ नं. हे जूवःगु दु। चीन, गन कोरोना संक्रमण दकलय् न्हापां खनेदुगु खः, अन हे संक्रमणया मामिला तसकं म्हो जक खनेदत । चीनं थःपिंसं कोरोनो महामारीयात नियन्त्रणय् तयेत सफल जूगु दावी यानाच्वंगु दु ।

आः ट्रम्प प्रशासनयात धाःसा थ्व खँय् तनाव जुयाच्वंगु दु कि थःगु देशय् न्यनावंगु महामारीया दोष पाखें गुकथं मुक्त जुइ ? उकिं हे तःगू पत्रकार सम्मेलनय् राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पं चीनं संक्रमण न्यंकूगु धकाः द्वपं बीधुंकूगु दु। वइगु नोवेम्भरय् जुइगु राष्ट्रपतिया चुनावय् ट्रम्प प्रशारणं कोरोना संक्रमणया संकटय् गुकथं ज्या यात धयागु मुद्दा दकलय् महत्वपूर्ण मुद्दा जुयाः न्ह्यःने वइगु खनेदु ।

थ्व हे दथुइ अमेरिकाय् हाकु जातियात जुयाच्वंगु दमन विरुद्ध न्ह्याःगु ब्लायक लाइभ्स म्याटर आन्दोलनं नं अमेरिकी जनता एकजुट मदु धयागु क्यना बिउगु। थुकिं नं ट्रम्प प्रशासन घेराय् लानाच्वंगु दु ।

जनसंख्या
अंग्रेजीइ छगू धापू दु – ‘डेमोग्रेफी इज डेस्टिनी’ अर्थात गुगु देशय् मनूतय् बल यक्व दइ, उगु देय्या शक्ति थौं, कन्हय् वा कंस अप्वया हे वनी । थ्व ल्याखं स्वयेगु खःसा अमेरिकाया जनसंख्या थ्यंमथ्यं ४० करोड दुसा चीनया जनसंख्या १४० करोड दु। चीनं थःगु जनसंख्याया बलं थज्याःगु यक्व ज्याखँ चूलाकेधुंकूगु दु, गुगु चूलाकेत अमेरिकायात मेमेगु देय् पाखे निर्भर जुइमाः ।

सैन्य महाशक्ति
भारत-चीन सीमा विवादया दथुइ अमेरिकां चीनपाखें भारत व दक्षिण पूर्वी एशियाय् खतरा अप्वया वनाच्वंगु धासें जर्मनीइ थःपिनि सेना म्हो यानाः इन्डो प्यासेफिक क्षेत्रय् सेना अप्वयेकेगु धाःगु दु । अमेरिकाया इतिहास स्वयेगु खःसा विश्वन्यंकं थःगु प्रभुत्व स्थापित यायेगु निंतिं अमेरिकां यक्व थासय् थःपिनि सेना तैनाथ यानातःगु दु। वंगु स्वंगू देशय् अमेरिकां ततःधंगु युद्धय् ब्वति काःगु दु। चाहे व भियतनाम युद्ध जुइमा वा इराक व अफगानिस्तान । अमेरिकां थःगु जीडीपीया तःधंगु ब्व सैन्य शक्तिइ खर्च याना वयाच्वंगु दु।

रक्षा ख्यलय् दकलय् अप्वः खर्च याना वयाच्वंपिं अमेरिका धुंकाःया झिगू देय्तय् बजेट छथाय् ल्वाक छ्याःसां व स्वयां अप्वः बजेट अमेरिकां थःगु सेनाय् खर्च यानाच्वंगु दु। थ्व खर्चया कारणं नं अमेरिकाया तागत म्हो जुया वनाच्वंगु दु। उकिं अमेरिकां रक्षाय् थःपिनि खर्च म्हो यायेगु घोषणा नं यायेधुंकूगु दु ।

चीनं धाःसा अमेरिकायात थ्व क्षेत्रय् नं हाथ्या बिया वयाच्वंगु दु। चीनं थःगु क्षेत्र व प्रभूत्व विस्तार यायेगु नीति ज्वनाः न्ह्याः वयाच्वंगु दु। थुकिं नं अमेरिकायात चिन्तित याना बियाच्वंगु दु ।