नेपाःया लुखा किपा

येँ वनेधुंकाः सुनांनं लुखा पिने च्वयातःगु मिखा, वाउँभतु व कलशया चिँ मखनिगु जुइमखु। यक्वसिनं व छाय् च्वयातःगु धकाः अजु चायेफु। ७०या दशकया उत्तरार्धय् येँय् बूम्ह जिं अन हे तःधि जूगु जूसां यक्वसिनं थें जिं न नेपाःया परम्परागत कलायात थुइकेगु कुतः मयाना । २००६य् लण्डनं दकलय् न्हापां नेपाः लिहां वयेधुंका जक जिं थज्याःगु लुखाया किपात मुंकेगु याना, गुगु थौंकन्हय् यक्व खने मदयावंगु दु ।

२००० दँया इतिहास दुसां नेपालमण्डल ७० दँ न्ह्यः जक पिनेयापिंत चायेकूगु जुल । थ्यंमथ्यं निद्वःदँ तक नेपालमण्डल दुने नेवाःतय्गु सभ्यता ई पू ३०० निसे ब्वलनावःगु धयागु इतिहासकारतय् विश्वास दु। व हे नेवाःतय्गु सांस्कृतिक सम्पदा थौं हलिंया दक्व थें संग्रहालय दुने खनेदु। विशेष यानाः कलाया नितिं नांजाःपिं नेवाःतय्सं न्ह्याथासं नं कला दयेकातःगु खनेदुसा इपिं च्वनीगु छेँ नं अपवाद मजू ।

नेवाःतय्सं च्वयेगु यानातःगु मन्दःया बारे यक्वसिनं अध्ययन यायेधुंकूगु जूसां लुखा किपाया बारे धाःसा उलि अध्ययन जूगु खनेमदु। नेवाःभासं थुकियात छु धायेमाः धइगुलि नं छगू मत मदु। वरिष्ठ पौभाः कलाकार भाजु लोक चित्रकारं थुकियात चाचिं धइदीसा च्वमिं भाजु ईश्वरमान सिन्यां अंगः किपा धकाः धयादी । अथे हे वरिष्ठ पौभाः कलाकार भाजु प्रेममान चित्रकारं थुकियात लुखाःद्वा धकाः म्हसिकादी । नेवाःतय्सं बँय् च्वइगु मन्दः व भारतय् च्वइगु रंगोली व कोलामय् थें झीगु लुखा किपाय् धाःसा ज्यामितिय बुट्टा कीगु यानातःगु मदु। विशेष यानाः थज्याःगु किपा इहिपाबलय् भौमचायात छेँय् दुचायेकीबलय् लुखा पिने च्वयेगु यानातःगु खनेदु, गुकिं झीगु समाजय् मिस्तय्त थाय्या बारे धाइ धइगु शोधकर्ता डा बालगोपाल श्रेष्ठजुया धापू दु ।

मेखे एशियाय् बौद्ध व हिन्दु धर्म दुने न्हापां निसें मू लुखायात तोरणद्वार धकाः पुज्यानातःगु खनेदु। भारतीय उपमहाद्वीपय् बांबांलाःगु स्वां कियातःगु ल्वहंनिसें कथिइ हाः व थीथी सिसाबुसा खानातःगु नं खनेदु। पाहाँपिंत लसकुस यायेगु जक मखु धार्मिक वातावरण दयेकेत नं अथे याइ । थुकी नेपालय् धाःसा लुखाया च्वय् बौद्ध धर्मावलम्बिपिंसं पञ्चबुद्ध व हिन्दु धर्मावलम्बिपिंसं ब्रम्हा, विष्णु, महाद्यः,गनेद्यः, कुमार च्वयेगु याइ । थ्व नेपाःया धार्मिक सहिष्णुताया छगू बांलांगु दसु जुयाबिउगु दु ।

नेवाः समाजय् छगू पुस्तां मेगु न्हू पुस्तायात थम्हं सिउगु ज्या लःल्हानाबिइगु याइ । किपा दयेकेगु ज्या थौंकन्हय् चित्रकार धायेगु यानातःगु पुं समाजया खः । प्राध्यापक भाजु डेविड गेल्नरं नेवाःतय्त अज्याःगु ६४ गू जातय् वर्गिकरण यानादीगु दुसा सन् १९९५य् भाजु जेरर्ड तुफाँ नं येँ दुने थ्यंमथ्यं १२०० बाय् ३५ नेवाःत चित्रकार दु धकाः च्वयादीगु दु। वयकलं चित्रकारपिंसं किपा च्वयेगु यानातःगु थीथी २० ज्याखं दूगु नं अध्ययन यानादिल ।

नेवाःतय्गु कला यक्व शताब्दी पुलांगु जूसां उमिसं थःगु कलाया बारे गाक्क च्वयेगु यानातःगु खनेमदु। थुकिया लिच्वः कथं थौं वयाः कलाकारपिंसं कलाया बारे बांलाक कने मफइगु व कलाया पारखीपिंसं उकिया सवाः काये मफइगु जुयावन । ग्राहकपिंसं लुखा किपा च्वकेबिउसां उकिया अर्थ मथुइगु जुयावन । प्रेममान चित्रकारजुया धापू कथं लुखा पिने मिखा च्वयेबलय् बौद्ध धर्मावलम्बिपिंसं बच्छि जक चायेकातःगु ध्यान मिखा च्वइसा हिन्दु धर्मावलम्बिपिंसं पूवंक हे चायेकातःगु मिखा च्वइ । ख्वपया नांजाःम्ह मदुम्हपौभाः गुरू भाजु ज्ञानकर बज्राचार्यया धापू कथं मिखाया च्वय् स्वस्ति चिं च्वयेगु याइ गुगु यक्व थें नेवाः थ्यासफू दुने च्वयातःगु दकलय् न्हापांगु आखः नं खः । थुगु चिं जिं विष्णु बहादुर चित्रकार लिसे ख्वपय् लुयावःगु २०० दँ न्ह्यया छगू किपा सफुतिइ नं खनागु दु ।

लोक चित्रकारजुया धापु कथं माःगु सत्यथत्य झीके मदुगुलिं थज्याःगु चिं छाय् च्वयेगु यानातःगु धकाः झीसं बाँलाक मथू । वाँउभतु धइगु बुद्धि, मिखा धइगु दृष्टि व कलश संपूर्णताया प्रतीक जुइमाः धइगु संस्कृतिविद् भाजु तेजेश्वर बाबु ग्वंगःया अनुमान दु। प्राध्यापक भाजु तुलसी लाल सिंहं धाःसा वाँउभत्तुया स्वापु नेपालभाषाय् दुथ्याकातःगु शुकः बाखं लिसे जुइमागु अनुमान यानादी । थुगु दक्व वय्कःपिनिगु व्यक्तिगत् धापु व भलसा जक खयेफु व थुकिया नं प्रमाण धाःसा मदु ।

नेपाल मण्डलया गांया तराईक्षेत्र लिसे दुगु ऐतिहासिक स्वापु झीसं ल्वमंके मज्यू । झीसं थुइकेमागु खँ छु धाःसा नेवाः कला दुने मखुसां मिथिला कलादुने धाःसा वाँउभतु यक्व प्रचलित विषय खः । उमिगु दथुइ मध्यकालय् जूगु सांस्कृतिक कालबिलया लिच्वः कला दुने नं मवइगु जुइमखु। बृटिश चिकित्सक भाजु हेनरी ओल्डफील्डं सन् १८५०या दशकय् च्वयादीगु जलरंगया किपात स्वयेधुंकाः लुखा दुनेया चिं दथुइ मिखा दकले न्हापांगु जुइमा धइगु जितः ताल । उकिया लिपा जक कलश दुथ्याकातःगु खनेदुसा उबलय् तक नं वाँउभतु खनेमदुनि । नेवाः कला दुने म्हय्खा कौमारी अजिमां गइगु वाहनया रूपय् खनेदुसा ब्रम्हायणी अजिमां हँय् गयादी । उपिं निम्ह सिबें नेवाः किपामितय्सं वाउँभतु व अज्याःगु मेगु छुं नं झंगः गनं च्वयेगु मयाः ।

परम्परागत कला इतिहासय् नेवाःतय्सं च्वयेगु लुखा किपा छता विशेष प्रसंगया कथं नं काये ल्वः । थुगु लुखा कला नेपालय् सन् १९६० निसें १९९० तकया पञ्चायत प्रणालीया ‘छगु देय्, छगू भाय्’ थें जाःगु अप्रजातान्त्रिक नीति दुने प्रयोग जूगु खनेदु। थजाःगु नीतिं नेवाःतय्गु मांभाय्यात सीमांकृत याःगु ला द हे दु, परम्परागत कलायात नं स्यंकातःगु दु। थुकिया दसु कथं राष्ट्रीय पशुया नामय् सा व राष्ट्रिय स्वांया नामय् लालीगुराँस दुथ्याकातःगु न्हूसतक व तिंख्यःया मू लुखायात कायेज्यू ।

नेपाःगालंपिने मथ्यंगु नेवाः कलां १७० दँ न्ह्य दकलय् तःधंगु मोड काल, गबलय् यता (एशिया निसें बेलायत वंगु न्हापांगु कूटनीतिक भ्रमण दुने जंग बहादुर राणा नापं भाजुमचा चित्रकार नं वनेगु चूलात। नेपालय् जःकिपा (फोटोग्राफी)या इतिहासया बारे झीसं यक्व मस्यूसां भाजु दीर्घमान चित्रकारया ज्याया बारे मय्जु सुजान् भोन् दे हेइडीं च्वयादीगु कथं १९गू शताब्दीया पूर्वाद्र्ध निसें हे चित्रकारपिनिगु क्यामराय् दक्षता दयेधुंकूगु खनेदु। उमिसं राणात व इमिगु छेँजःया किपा कायेगु यानावल । छगू ईलय् इहिपा व मेगु थीथी लसताय् ज्या याइपिं पुं बाय् चित्रकारत, इमिगु कला मदयेक पूमवनीगु नेवाःतय्गु लुखा निसें थौंकन्हय् तापाः जुयावन । ग्राहकपिं नं आः दंगु भ्वतय् छापे यानातःगु मिखा, वाँउभतु व कलशया चिं न्यायेदया दंग। नेपाःयात कलाया म्हासिका बीपिं चित्रकारतय्त थौं वया सकसिनं ल्वःमंकल ।