नेपालभाषाया इतिहासय् २२ सालया आन्दोलन

न्ह्यखँ
नेपालभाषा नेपाःया छगू पुलांगु भाषा खः । थ्वया इतिहास १५ सः दँ स्वयां पुलां । बोलिचालिया भाषा जक मखु, नेपाल संवत् २३५ निसें लिखत भाषाया रुपय् हे विकसित जुइधुंकूगु भाषा खः । प्रशासन, साहित्य, सञ्चार आदि थीथी ख्यलय् बुलुहुं न्यना वनाः उत्तर मल्लकाल थ्यंबलय् थ्व भाषां समाजय् ब्यापक थाय् काये धुंकूगु खः । देय्या राजकीय भाषा जुइधुंकूगु खः । तर पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः त्याकेधुंकाः नेपालभाषायात राज्य भाषाया हैसियत मदयावन ।

राणा शासनया इलय् थ्व भाषायात सरकारपाखें तसकं दमन जुल । थ्व भाषां च्वयेगु हे सरकारया मिखाय् अपराध जुल । तर थज्याःगु ज्यामछिंगु व थाकुगु इलय् नं जनता सुम्क मच्वं । पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्य, महाकवि सिद्धिदास महाजु, मास्तर जगत सुन्दर मल्ल, योगवीर सिं, शहीद शुक्रराज शास्त्री, धर्मादित्य धर्माचार्य थेंज्याःपिं नेपालभाषाया महारथिपिंसं सरकारी दमनया परवाह मयासे थःथःगु थासं थीथी कथं नेपालभाषाया पुर्नउत्थानया ज्या न्ह्याकल । मेमेपिं नेवाःतय्सं नं थःगु भाषाया प्रतिरक्षाया निंतिं निरन्तर संघर्ष यानावं च्वन ।

ने. सं १०७१ य् राणा शासन क्वःदलाः प्रजातन्त्र वसेलिं राज्यया भाषा नीति भतिचा उदार जुल । ब्वनेकुथिइ नेपालभाषा विषय छगू औपचारिक शिक्षा कथं ब्वने दइगु जुल । प्रजातान्त्रिक आन्दोलनया झ्वलय् आन्दोलनकारीतय्सं चायेकूगु प्रजातान्त्रिक रेडियो नेपालं बिया वयाच्वंगु ५ मिनेटया नेपालभाषां बीगु समाचारयात प्रजातन्त्रया घोषणा लिपा अबलय्या छगू जक सरकारी विद्युतीय आमसंचार माध्यम रेडियो नेपालं निरन्तरता बिइगु ज्या जुल । ने सं १०८० निसें वालय् छकः नेवाःतय्गु संगीत, संस्कृति व नेपालभाषा साहित्य पिब्वइगु १५ मिनेटया “जीवन दबू” ज्याझ्वः नं नेपालभाषां प्रसारण जुल ।

तर ने. सं १०८१ (२०१७) सालं जुजुं प्रतिक्रान्ति यानाः सत्ता थःगु ल्हातिइ कयाः देशय् निरंकुश पंचायती व्यवस्था लागु यासेंलि भाषा नीति नं अनुदार जुल । खस अहंकारयात राष्ट्रियताया खोलं भुनाः ‘छगू देय् छगू भाषा’या नीति नालाः खस भाषा बाहेक देया मेमेगु भाय् न्हंका हे छ्वयेत स्वल । ने.सं. १०८४ (२०२०) सालं पदमकन्या कलेजय् जूगु नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् भाषा अधिकारया खँ ल्ह्वन धइगु त्वहः चिनाः हनेबहम्ह च्वमि व स्यनामि भाजु सूर्यबहादुर पिवाः, लक्ष्मण राजवंशीपिंत ज्वनाः कुनाबिल । रेडियो नेपालं नेपालभाषां बिया वयाच्वंगु न्यागू मिनेटया बुखँ बीगु ज्याझ्वः नं २०२२ साल वैशाख १ गते निसें लिकया बिल । थुकीया विरुद्ध जनता दन ।

स्वनिगः व लिक्क लिक्कया नेवाः बस्तीइ बिस्कंया छगू आन्दोलन ब्वलन । साहित्य सम्मेलनया माध्यमं जूगु थ्व आन्दोलनयात २०२२ सालया आन्दोलन धायेगु याः । नेपालभाषाया अवस्था थौ नं संकटय् दु । राज्यया ज्याखँया भाषाया रुपय् अझ नं थाय् काये फुगु मदुनि । थुकिया पठनपाठन नं सुनिश्चित मदु । नेपालभाषाभाषीत अझ नं आन्दोलनया स्थितिइ हे तिनि । थौंया आन्दोलनयात सुथां लाकेत विगतया आन्दोलनयात लुमंकेगु व कुलेगु तातुनाः नेपालभाषा मंकाः खलः यल पाखे १०३८ सिल्लाथ्व चतुर्दशी मंगलवाः कुन्हु १०८५ या आन्दोलन बारे छगू लुमन्ति गोष्ठि ग्वसाः ग्वःगु खः ।

उगु गोष्ठिइ जि व विष्णु चित्रकार जानाः छुं छुं प्रकाशित ब्वनेज्वलं व मूलरुपं जिमिगु लुमंतिया लिधंसाय् छगू सहलह पौ च्वयाः न्ह्यब्वयागु खः । उगु पौ व गोष्ठीइ न्ववानादीपिं हनेबहपिं डा. सत्यमोहन जोशी, मल्ल के.सुन्दर, प्रा. प्रेम शान्ती तुलाधर, छत्रबहादुर कायस्थ, गणेश साय्मि, २०२२ सालया आन्दोलन बारे अध्ययन यानादीम्ह वसन्त महर्जन, नेपालभाषा मंकाः खलः यलया नायः ऋषिप्रसाद श्रेष्ठपिंसं व्यक्त यानादीगु खँयात नं कःघानाः थ्व च्वसु च्वयागु जुल ।

आन्दोलनया लुमन्ति
न्यय्दं मल्याक पुलांगु खँ जुयाः जुइ आन्दोलनया पहल गथे गुकथं जुल धयागु बारे फुकसियां छप्वाः म्हुतु मजू । भाजु विष्णु चित्रकारया कथं ने.सं १०८५ चौलाथ्व ११ (२०२१ चैत्र मसान्त) कुन्हु रेडियो नेपालं बिया वयाच्वंगु ५ मिनेटया बुखँ दिकेगु हसना वसेंलि नेवाः ल्याय्म्हतय्गु दथुइ उकुन्हु हे बहनिइ लिबाक्क तक सहलह जुयाः जुद्धोदय स्कूलया ब्वनामिपिं गणेश साय्मि व मुक्ति साय्मिपिंसं सब्बु चान्हय् येँया थीथी त्वालय् छम्हं मेम्हेसिगु ब्वहलय् गयाः सुलाः सुलाः पोस्टर तिकेगु ज्या यात । थ्व हे थुगु आन्दोलनया सुरुवात खः । उगु पोस्टरय् इमिसं थःगु तं थुकथं दिकूगु खः ।

‘गोरखालितय् गोरखा राज
नेवाःत फुकं भागाभाग !’
व
‘छगू देय्, छगू जाति व छगू भाय्या नीति
मूर्दावाद ! मूर्दावाद !
कन्हय्कुन्हु (२०२२ साल वैशाख १ गते) तिर्थराम डंगोल, विष्णु चित्रकार, मुक्ति साय्मि, गणेश साय्मि, माइलाकाजी तुलाधर, पुष्परत्न तुलाधर न्हू सतकया वंगलसिमा क्वय् मुनाः सीघः बिहारय् वनाः सहलह ब्याकेगु खँ जुल । थ्वयां न्ह्यः वय्कःपिनि कवि दुर्गालाल श्रेष्ठनाप नं सहलह ब्याकेगु ज्या जूगु खः ।

सीघः बिहारय् रत्नमान डंगोल, प्रेमरत्न तुलाधर, दुर्गामानन्द बज्राचार्य नं थ्यन । सीघः विहारय् जूगु सहलहं हे जुलुसया माध्यमं विरोध यायेबलय् ज्वनेगु कुनेगु याइगु व थःगु खँ जनताय् थ्यंके मफइगु तायेकाः साहित्य सम्मेलनया माध्यमं विरोधया ज्याझ्वः न्ह्याकेगु क्वःछिउगु खः । थथे थ्व धापूकथं छपुचः ल्याय्म्हत स्वतःस्पूmर्त रुपं दनावयाः थ्व आन्दोलन न्ह्याकूगु खनेदु । तर भाजु मल्ल के सुन्दरया धापूकथं ने.सं १०८३ हे थापना जुइ धुंकूगु भिक्षु सदर्शन, ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, पुष्पबहादुर चित्रकार आदिपिं दुगु लूजः नांया संस्थां थ्व आन्दोलन न्ह्याकूगु खः ।

थ्व खँ प्रेमशान्ति तुलाधरया “नेपालभाषा साहित्यया इतिहास” सफुलिइ नं न्ह्यथनातःगु दु । थ्व संस्थां नं सीघलय् हे मुँज्या याःगु खँ नं न्ह्यथनातःगु दु । नापं उगु मुँज्याय् च्वय् न्ह्यथनापिं ल्याय्म्हत नं दुथ्याः धयातःगु दु । थथे न्ह्याम्हस्यां ग्वसाः ग्वःगु जूसां सीघलय् छगू तःधंगु हे मुँज्या जूगु खनेदु । थ्व मुँज्यां सनिवाः सनिवाःपतिकं थाय्थासय् साहित्य सम्मेलन यायेगुया नापं ल्हाःचिं मुंकाः रेडियो नेपालय् लःल्हायेगु नं क्वःछिउगु खः । न्ह्यागुसां थ्व आन्दोलनय् च्वय् उल्लेख जूपिं ल्याय्म्हतय्गु पुचःया अहम् व सक्रिय भूमिका दुगु खनेदु ।

थ्व आन्दोलन सुथां लाकेत सकल भाय्ह्यमि, साहित्यकार व मेमेपिंनाप सहलह ब्याकेगु, ब्वति कायेत इनाप यायेगु, मुँज्या जुइगु त्वाः त्वालय् वनाः ग्वाहालि यायेगु, माइकया स्वीकृति कया हयेगु आदि ज्या थ्व हे पुचलं यात । थ्व पुचःपाखें न्हिंन्हिं धइथें पासापिं मुनाः सुथय् बहनिइ साहित्यकार, भाषाह्यमिपिंथाय् छेँय् छेँय् वनाः विरोध सभाय् वा साहित्य सम्मेलनय् ब्वति कायेत व थःगु सः तयेत इनाप याःवनेगु ज्या जुल । भाजु विष्णु चित्रकारया कथं “नकतिनि धइथें भाषाया अधिकारया खँय् न्ववाःगुलिं सूर्य बहादुर पिवाःपिंत ज्वनाः कुंगु दसि दुगु हुनिं आपालं च्वमिपिंसं थज्याःगु मुँज्याय् थःपिंसं तप्यंक ब्वति काये मफइगु व दुनें दुनें फुगु चाःगु ग्वाहालि यायेगु बचं बियादिलसा गुलिसिनं छुं लिसः बियामदी ।

अथे हे गुलिखे भाषाह्यमिपिं उसाँय् मदयाच्वनसा गुलिसितं नापलाये मफुत । अथे नं कन्या मन्दिरया स्यनामि व कवि दुर्गालाल, जुद्धोदयया स्यनामि व च्वमि ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य व मचा साहित्यया न्ह्यलुवा शान्तदास मानन्धरपिंसं धाःसा माःगु ग्वाहालि, तिबः बिइगु व मुँज्याय् न्ववाना बिइगु बचं नं बियादिल । वय्कःपिंसं सुरुंनिसें लिपा तकं फुक्कं थें मुँज्याय् झायाः माःगु तिबः बिइगु व थःगु सः तयेगु ज्या नं यानादिल । थ्वया दथुइ थ्व रेडियो नेपालया अन्यायपूर्ण ज्यायात कयाः च्वसापासाय् सहलह ब्याकेगु ज्या जुल । च्वसापासाया नायः प्रेम बहादुर कसाःया छेँय् च्वंगु मुँज्याय् वय्कलं छगू प्रस्ताव न्ह्यब्वयादिल । ‘थ्व सरकारं नेपालभाषायात स्यायेगु ज्या यात ।

उकिं नेपालभाषा सित धकाः सिथं यंके नु, थुकिं सरकारया विरोध यायेगु, जनतायात चेतना बिइगुया नापं हलिमय् व्यापकप्रचार नं जुइ ।’ थ्व खँयात च्वसापासाया छ्याञ्जे ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यं विरोध यानाः थुलि ज्यां नेपालभाषा सीमखु, उकिं झीसं थ्वया विरोधय् आन्दोलन यायेमाः धइगु सः तयादिल । अन छुं खँ क्वःछी मफुत । च्वसापासां मेगु छुं ज्या मयाःसां ईश्वरानन्दं आन्दोलनया नेतृत्व यानादिल । प्रेम बहादुर कसाःनं थीथी थासय् न्वचु बिइगु ज्या यानादिल । भाजु मल्ल के. सुन्दर व छत्रबहादुर कायस्थपिनिगु धापू कथं भिक्षु सुदर्शन व हितकरबीर सिंह कंसाकारपिं नं उगु आन्दोलनया प्रमुख व प्रखर वक्तापिं खः । वय्कःपिं गिरफ्तार नं जूगु खः ।

दकलय् न्हापांगु मुँज्या २०२२ बैशाख ५ गते सनिवाः कुन्हु सीघः बिहार लिउनेया क्वंबहालय् जुल । उगु मुँज्याय् भिक्षु अश्वघोष, भिक्षु कुमार काश्यप नापं ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, दुर्गालाल व शान्तदासपिंसं नवानादीगु खःसा ल्याय्म्हपिं ज्याकःमिपिंसं थःथःगु चिनाखँ ब्वनाः न्यंकूगु खः ।अनं लिपाया स्वंगूति मुँज्या व हे क्वंबहालय् जुलसा छगू मुँज्या कन्या मन्दिरय् जुल । मुँज्याय् न्हून्हूपिं मनूतसें ब्वति कायेगु व न्हून्हूपिं च्वमिपिंसं थःथःगु च्वसु ब्वनाः न्यंकेगु ज्या जुल ।थ्व ज्याझ्वःयात तब्याकायंकेत त्वाःत्वालय् पालंपाः मुँज्या याना वनेगु व थीथी त्वाःयापिंत नं सक्रिय ब्वति कायेकेगु व जनताय् वाःचाःया लहर थने माःगु सहलह जुल ।

उगु इलय् थीथी त्वालय् बामपन्थी बुद्धिजीवीपिंसं पंचायती स्थानीय चुनावय् ब्वति कयाः जनताया सेवा यायेगुया नापनापं जनताय् वाःचाः थनेगु पंचायती निरंकुशतायात दुनें पिनें निथासं प्रहार यायेगु नीति कयाः न्ह्यज्याःगु जुल । उपिं मध्यय् ज्याःबहाःया जीवनप्रसाद श्रेष्ठ, किलागःया चन्दानन्द नेवाः, ध्वाखाबहाःया ज्ञान्मानन्द बज्राचार्य, यतखाया विष्णुबहादुर श्रेष्ठ, भिंद्यःत्वाःया कृष्णहरि स्थापित व मेमेपि नं थ्व विरोध अभियानयात ग्वाहालि यायेत तयार जुल । थ्व हे सिलसिलाय् जीवनप्रसाद श्रेष्ठया नायःसुइ ज्याःबहालय् ल्याय्म्ह पुचः धइगु खलः नीस्वनाः तःजिक मुँज्या जुल ।

अन हरिशंकर रंजितकार, द्वारिकालाल दाउरेपिनिगु भूमिका यक्व दु । जीवन प्रसाद श्रेष्ठया किजा सुरेन्द्रप्रसाद श्रेष्ठं कवि दुर्गालालया ‘घाःजुयाःजक ख्वइगु खः ………’ धइगु तसकं लोकंह्वाःगु मेय् लय् तयाः लसकुस म्येँ हालाः न्यंकूगु खः । थुकथं हे संगीतकार सुरेन्द्रप्रसाद श्रेष्ठं तःपुमछि कवि दुर्गालालया विरोधया म्येँय् लय् तयादीगु दु ।अनंलि मुक्ति साय्मिं कमलाछि त्वालय् मुँज्या यायेगु पाः कयावन । थ्व ज्याझ्वः ताःलाकेत अन ‘पासा पुचः’ धइगु खलः नीस्वनाः ख्यालः च्वमि व स्यनामि श्रीकृष्ण अणु, मथुराराम श्रेष्ठ, विजय मानन्धर व मेमेपिं ल्याय्म्हपिं सकृय जुयाः तःजिक मुँज्या यात ।

वयां लिपा कवि नातिबज्र बज्राचार्य व दबलकाजी तुलाधर नापं भोताहिति, दगुबहाःया ल्याय्म्हत जानाः दगुबहालय् तःजिक मुँज्या यात । थनंलि त्वाःत्वालय् साहित्य मुँज्या यायेत झ्वःछुइगु सुरु जुल । मुँज्याय् अप्वः थें विद्रोहया चिनाखँ, असन्तोषया चिनाखँ, ध्याचू चिनाखं थाय् काल । मतिना व न्ह्यइपुकेगु खँ जक दुगु चिनाखँ व च्वसु उगु मुँज्याय् सुनानं ब्वंवःगु खनेमदु । मुँज्याय् न्ववाइपिंसं नं विरोधया सः हे थ्वयेकीगु खः । व्यवस्था प्रति असन्तोषया सः न्यनेत मुँज्याय् आपालं मनूत मुंगु खनेदत । पंचायती व्यवस्थायात सीमदयेक विरोध यायेगु व जनतायात चेतना थनेगु ज्याय् थ्व मुँज्या सफल जूगु खः।

थ्व मुँज्या झ्वाःबहालय् दुर्गामानन्द बज्राचार्य, ध्वाखाबहालय् ज्ञानिमानन्द बज्राचार्यं न्ह्याकादीगु खःसा जमःबहालय् नं छकः जूगु दु । थुकथं हे नक्सालय् तुलसि साय्मिपिंसं नं ग्वसाः ग्वयादीगु खः ।जनबहालय् राजा शाक्य व मेपिं पासापिंसं ग्वसाः ग्वःगु खः । थ्वयां लिपा क्वाःबहालय् उत्तमरत्न बज्राचार्य ‘दीपक’पिंसं मुँज्याया ग्वसाः ग्वलसा त्यंगः, कुलांभुलुइ विष्णु चित्रकारं त्वाःयापिं मुंकाः तःजिक मुँज्या यात । अले तुंछेबहाः मखं गल्लीइ रत्नमान डंगोल व प्रेमरत्नपिसं मुँज्या यात । मखं बहालय् माहिलाकाजि तुलाधरं मुँज्याया ग्वसाः ग्वल । अथे हे वंघः तःधंचुक महाबौद्ध, फसिक्यब, वतु मूबहाः, इतुंबहाः केशचन्द्र विहारय् नं मुँज्या जूगु दु ।

तेबहालय् जूबलय् स्वकुमित यक्वयक्व दुगु जक मखु वा वयेक वयेक नं कुसां कुयाः ब्वति कयाच्वन । थुकथं हे मरुबहिलिइ मुँज्या जूबलय् दबुलिइ ‘झी त्वाकः जुयाः मखु पा जुयाः म्वाये सयेके’ धइगु प्रेम बहादुर कसाया धापू दुगु बाय्नर तकं खाःगु खनेदत धइगु भाजु विष्णु चित्रकारया धापू दु । तर लुमंति मुँज्याय् भाजु मल्ल के सुन्दरं धयादी कथं थ्व बायनर मरुबहिलिइ मखु तेबहालय् ब्वयातःगु खः, बरु मरुबहिलिइ मनूतय्त आश्चर्य जुइक थुकिया अःखः “झी चुपि जुयाः जक मखु त्वाकः जुयाः नं म्वाये सयेकेमाः” धइगु प्रेमबहादुर कसाःया हे धापू ब्वया तःगु खः ।

मुँज्याय् तसकं छाक्क न्ववाइपिंलय् प्रेमबहादुर कसाः, मंगलमान शाक्य ओमबहाः, भिक्षु सुदर्शन नं खः । स्वयम्भूलाल श्रेष्ठ, माणिकलाल श्रेष्ठ व मेमेपिं यक्वसिनं न्ववानादीगु दु । थ्व मुँज्या भिंद्यः त्वालय्, परोपकार स्कुलय् नं जूगु दु । इन्द्रमालिं कालिमातिइ याये धुनेवं थ्व किपू, नगां, पांगा, ब्वसिगां, किपुल्चा व सतुंगःपाखे न्ह्यज्यात । थन कुलबहादुर महर्जनपिंसं ग्वाहालि यानादीगु जुल । अनंलि धर्मकृष्ण सुवाल व भीमबहादुर नकःमिपिनिगु ग्वाहालिं बलंबु व थक्वातय् मुँज्या जुल । थ्व मुँज्याया दकलय् लिपांगु मुंज्या २०२२ साल चैत्र २७ गते शनिवाः कुन्हु सीघलय् हे क्वचायेकेगु ज्या जूगु खः ।

येँनं सुरु जूगु थ्व मुँज्याया लहर यलय् नं थ्यन । यलय् साहित्यया मूलुखाया आह्वानय् छत्रबहादुर कायष्ठ, रोहिणी बहादुर कायष्ठ, सुवर्णराम जोशी, आशा बहादुर नुगः, मुकुन्दबहादुर श्रेष्ठ, मनमोहन श्रेष्ठ, काजिमान जवाः, पुष्पराज राजकर्णिकार, भगतदास श्रेष्ठ आदिपिनिगु कुतलं त्वाः त्वालय् मुँज्या जुल । न्हापां यलया मणि मण्डप विहारया दलानय् जूगु मुँज्या लिपा आदर्श कन्या निकेतन, बखुंबहाः, वम्बाहाः हौगः, चक्रवही, त्यागः, लुखुसी, अगिंमथः आदि त्वालय् जुल । यलय् जूगु मुँज्याय् यलया च्वमिपिं नापं येँया आपालं च्वमिपिंसं नं ब्वति कयादीगु खः । अथे हे वक्तापिं नं अप्वः धयाथें येँनं हे झाइगु खः ।

मुँज्याय् मदिक्क ब्वति कयादीपिं यलया च्वमिपिं मध्ये विरेन्द्र श्रेष्ठ, काजिमान जवाः व आशाबहादुर नुगःपिं अबलय् चुइँचुइँ पूगु चिनाखँ च्वइपिं जुयाः लोकंह्वाःगु खः । अथे हे विद्रोहया कविता न्यंकूम्ह नागबहाःया कवि मंगलमान शाक्ययात ज्वना यंकाः गुला तक नखु जेलय् कुनाबिल । के.के. ह्वालु, सकलानन्द, नानिबाबुपिं यलय् जुइगु मुँज्याय् म्येँ हालीपिं खः । थ्व आन्दोलनया झ्वलय् न्हून्हूगु संस्थात नं पलिस्था जुल, गथे हौगलय् ‘झी झी हौगः’, त्यागलय् ‘थःथःपुचः’ आदि । ‘झी झी हौगः’ लिपा तःदँ तक नं भाषा साहित्यया ज्याय् सक्रिय जुयाच्वंगु खः । थथे त्वाःत्वालय् स्वंगु खलः पुचः वा त्वाःयापिं मनूतय् प्रतिनिधित मुनाः थ्व आन्दोलनयात निरन्तरता बीत छत्रबहादुर कायस्थया नेतृत्वय् छगू पुुचः नं गठन याःगु खः ।

गनं नं त्वालं पाःकाः मदुसां साहित्य मूलुखा थःम्हं हे मुँज्या यायेगु घोषणा जुयाच्वंगु खः । तर येँय् आन्दोलन दिसेंलि यलय् नं दिनावन ।ख्वपया रत्नगोपाल सैंजु, योगेन्द्र प्रधान, पूर्ण बैद्यपिंसं ख्वप पाखेंं ब्वति कयादीगु खः । धौख्यः पाखें पंकज चित्रकार, भ्वँत पाखें रामभक्त भोंमि, जवाहर भोंमि, मोहन दुवाल, कृष्णप्रसाद दुवाल, आशाकाजी सेवक, ज्ञानकाजी मानन्धर, भक्तबहादुर न्ह्यूख्वाः, वर्ण बज्र बज्राचार्य, केदार अवाः व पन्ति पाखें लक्ष्मण संैजुपिंसं ब्वति कयादीगु खःसा भ्वँतय् स्वक्वः प्यक्वःति मुँज्या जूगु दु । थ्व आन्दोलनय् मिसापिं ज्याकःमिपिं नं यक्व ब्वलंकूगु दु । लुमन्ती गोष्ठिइ भाजु गणेश साय्मिं बियादीगु जानकारी कथं अबलय्या मिसा ज्याकःमिपिं दानहेरा, चिनिहेरा, इन्द्रकमल आदि खः ।

थीथी मुँज्याया लागि न्हून्हूगु हे लसकुस म्येँ दयेकीगु । चिकीचाकूगु क्वथाय् ज्याकःमितय् दथुइ कालाकुलु हाःसलय् संगीतकारं थाइगु हार्विनया धुनय् कवि दुर्गालालं म्येँ च्वइगु । विरोध व बिद्रोहया सलं जाःगु थुगु म्येँय् लय् तःपिं सुरेन्द्रप्रसाद श्रेष्ठ, केशर, द्वारिका साय्मि, गजेन्द्र महाजु, सुरेश प्रधान, कृष्णमान श्रेष्ठ, रामप्रसाद मानन्धर व लिपा द्वारिकालाल जोशीपिं खः । थुपिं आपाः थें म्येँ कवि दुर्गालालया ‘सर्गः सिबें नं धर्ति नमिंग्वाः’ सफुलिइ पिदंगु दुसा लसय् हनाः क्यासेटय् नं पिदंगु दु ।त्वाःत्वालय् जूगु थ्व मुँज्याय् चेवाः कायेत चेवाःमिपिं नं सरकारं छ्वया हयातइगु जुल ।

उमिगु रिर्पोटया लिधंसाय् न्वचुमि व च्वमिपिंत वारेन्ट जारि जुयाः तःक्वः हे ज्वनेगु कुतः जूगुलिं ईश्वरानन्द, दुर्गालाल, शान्तदास व मंगलमान शाक्यपिं तःक्वः दुसुले माल । अप्वः दुसुलेत पुष्परत्न तुलाधरया न्ह्यःखा गल्लीइ च्वंगु छेँ ज्या काल । थ्व हे झ्वलय् लिपा नन्दलाल पाण्डे धइम्ह छम्ह चेवाःमि मुँज्याय् दुहां वल । वं ततःसकं व तप्यंक सरकारयात कुंखिनाः नवानाः ज्याकःमितय्गु पत्याः कायेगु कुतः यात । थ्व आन्दोलन गुकथं धिसिलाक्क न्ह्याकेगु धयागु खँय् तःक्वः सहलह जूसां छुं क्वातुगु संगठन दयेकेगु ज्या मजूगु व न्ह्याब्लें सामुहिक नेतृत्वया खँ जक न्ह्यःने वइगु खः ।

दरबारया चेवाःमि उम्ह नन्दलाल पाण्डें नेवाःतय् छुं संगठन मदु द्यःनें द्यःनें जक हालाजूगु धइगु खँ सिइकल । मखुसा तःधंगु दमन यायेगु सरकारया कुतः जूगु नं खः । भाषा साहित्य ब्वलंकेत साहित्य मुँज्या याःपिंत तकं दमन यात धाइबलय् जनताय् व हलिमय् नं तसकं बांमलाइगु वाःचायेकाः तःधंगु दमन मयाःसां भतिचा छाक्क नवाःपिंत ज्वनेगु, कुनेगु व ख्यायेगु ज्या जुल । क्वहितिया रामचन्द्र व वया पासायात ज्वनाः भ्वं याकाः तिनि त्वःतल । यक्वसित वारेन्ट जारि यानाः ज्वनेगु कुतः यात । थुकिं यानाः यक्व मनूत इलय् ब्यलय् दुसुले माल । अले आन्दोलन ख्वाउँया वँवं माग पूमवंकं अर्थात रेडियो नेपालं नेपालभाषां बुखं बीगु ज्याझ्वःया पुनस्र्थापना मजुइक हे दिकेमाःगु अवस्थाय् थ्यन ।

आन्दोलनया लिच्वः
माग पूमवंगु ल्याखं थ्व छगू असफल आन्दोलन खः । अथे जूसां थ्व आन्दोलनं सिइदयेक निता ज्या याःगु दु । छता भाषा साहित्य ब्वलंकेगु ज्याय् तिबः बिल । न्हून्हूपिं व दक्षपिं च्वमिपिं ब्वलंकल । थुकिं कवि बुद्ध साय्मि, कवि योगेन्द्र प्रधान, मंगलमान शाक्य, पुष्पराज राजकर्णिकार, भगतदास व मेमेपिं यक्व च्वमिपिं ब्वलंकेगु ज्या यात । थ्व मुँज्याय् ब्वति काःपिं च्वमिपिंसं अप्वः थें सामाजिक राजनैतिक रुपान्तरण व अधिकारया निंतिं च्वल । उकिं नेपालभाषाय् प्रगतिशील साहित्ययात ब्वलंकल । थ्व आन्दोलनं पितबिउपिं च्वमिपिं मध्ये गुलिसिनं च्वयेगु त्वःतूसां गुलिसिनं भाषा साहित्यया सेवाय् थःत निरन्तर पानावन वा पानाच्वंगु हे दु ।

अले मेगु थुकिं लिपा यक्व ततःधंगु भाषा साहित्यया ज्याखँ यायेत हःपाः बिल । गथे अन्तर हाइस्कुल नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन, अन्तर कलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन, न्ह्यसः लिसः कासाया ग्वसाः ग्वयेगुया नापं आपालं सपूm पत्रपत्रिका पिदन । अथे हे मेमेगु नं आपालं ज्याखँ जुल । अले थथे ज्याय् न्ह्यचिलीपिं ज्याकःमिपिं ब्वलंकल ।मेगु ज्या धइगु जनताय् राजनीतिक चेतना ब्वलंकेगु व पंचायती व्यवस्थाया बांमलाःगु पक्षयात उलेगु ज्या यात, गुकिं लिपाया राजनीतिक आन्दोलनय् तःधंगु तिबः जूवन ।

तर थ्व आन्दोलनं सयेके माःगु छता पाठ छु धाःसा धिसिलाःगु संगठन बिना आन्दोलन ताःलाइ मखु । ततःधंगु नारा जक बियां मगाः । उकियात कुबियाः न्ह्यःने यंकेगु शक्ति नं माः । मखुसा न्ह्याथें हे जायजगु मागयात नं दमन यायेफु । थ्व आन्दोलनया सन्दर्भय् नं थथे हे जुल ला धइगु अनुमान यायेथाय् दु । भाजु मल्ल के सुन्दरं बिउगु जानकारी कथं फल्चा सालय् जूगु मँज्याय् “नेवाः सांस्कृतिक अभियान” धइगु बाय्नर खनेदत । थ्व आन्दोलनया ई धइगु चीनय् सांस्कृतिक क्रान्तिया पूर्व सन्ध्या व नेपालय् निरंकुश पंचायती तानाशाहीया ई खः ।

थज्याःगु इलय् थन नं सांस्कृतिक अभियानया बायनर खनाः मनूत ग्यानाः आन्दोलनपाखें लिचिउगु खः ला धइगु शंका यायेथाय् दु । खला आन्दोलन धइगु ग्यानाः पूवनी मखु, अय्नं सर्वसाधारण सकसिकें उलि हे साहस दइ धइगु आशा याये नं मजिउ । धाथें सांस्कृतिक अभियानया खँ वःगु खःसा गैरकम्यूनिष्ट बिचाःयापिं मनूत लिचिलेगु स्वाभाविक हे जुल । मखुसा तेबहाः जायेक मुंपिं मनूत गन वन ? । भाजु वसन्त मानन्धरया धापू कथं लिपा गामय् गामय् जूगु मुँज्याय् नं मनू हे ममुं हँ । उकिं आः नं झीसं झीगु आन्दोलन ताःलाकेगु जूसा धिसिलाक्क संगठित जुइ हे माः । आन्दोलनयात उग्रवाद पाखें नं बचे यानाः यंकेमाः ।

डा‍ पुष्प राज राजकर्निकार