पद्मरत्न – लुमनाच्वंगु छुं छुं खँ

रमेशकाजी स्थापित

भिंगुया भिंगु गुण मुनाः ज्यानातःगु स्वरुपयात द्यः धाइगु खःसा मभिंया मभिं जक तयाः ज्यानातःगु स्वरुपयात राक्षस धयातल, अले भिंगु नं मभिंगु नं गुण ल्वाकःब्वाकः जुइक ल्वाकज्याना च्वंगु स्वरुप मनू जुल । गुम्ह मनूयाके अवगुण आपाः दु, गुण म्हो जक दु व मभिं मनू जुलसा गुम्ह मनूयाके गुण आपाः दु, अवगुण म्हो दु, वयात भिंम्ह मनू धाइगु खः ।

थ्व ल्याखं स्वयेबलय् पद्मरत्न तुलाधर देय्या परिवर्तनकारी नेता, मानवअधिकारवादी, आदिवासी जनजाति अधिकारकर्मी, नेपालभाषा व नेपाल संवत् आन्दोलनया न्ह्यलुवाः आदि आदि खःसां समग्रय् वय्कः छम्ह भिंम्ह मनू खः । भिंम्ह जक मखु, तसकं हे भिंम्ह मनू खः । अले उम्ह भिंम्ह मनूयात जिं दकलय् न्हापां गन छथाय् जूगु नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् खनागु खः ।

उगु सम्मेलनय् वय्कलं मांभाय्या महत्वयात कयाः न्वचु बियादीगु खः । वयां लिपा, नेपालभाषा पत्रिका न्हिपौया वय्कः सम्पादक जुयादी धुंकाः असं बालकुमारीया दुछेँय् च्वंगु मदन प्रिन्टिङ्ग प्रेसय् जि नं भाषाख्यःया मेमेपिं पासापिं लिसे दुस्वः वनेगु बानि जुल, गन वय्कः न्हिं न्हिं हे धयाथें नापलाइ ।

अन प्रेसय् अथे न्हिं न्हिं दुस्वःवनेत त्वहः ‘आलमत’ पत्रिकां चूलाकाबिउगु खः । ‘आलमत’ पत्रिकाया जि सम्पादक खःसा साःमि येँ (भरत साय्मि) प्रकाशक अले हृदयराम सिंह व्यवस्थापक खः । आलमत तसकं चिधंगु साइजया म्हिचापौ जूगुलिं ३२ पेजया तिनि छगू फर्मा जुइ । अथे जूबलय् न्ह्याथाय् प्रेसय् बिइयंकूसां थज्याःगु कुतिकुति ज्या याये म्हाः धकाः यानामबिउ ।

बागबजारया छगू प्रेसं ला यानाबी धकाः निला तक तयाः लिपा छापय् मयासे लित बियाबिल । निगू फर्मा अर्थात ६४ पेजया थ्व म्हिचापौ पिकायेमाल धकाः पद्मरत्नजुयात धयाबलय् वय्कलं थःगु प्रेसं पिकयाबी धकाः सहर्ष बचं बियादिल, अले इलय् हे पिकया नं बियादिल । मोहनिया लसताय् पिदंगु थ्व न्हापांगु ल्याः न्यासःगू जक पिदंगु खःसा दक्वं निन्हुं हे चुल ।

वयां लिपा द्वःछि व वयां नं लिपा झिंन्यासःपाः तकं छापय् जूबलय् ज्या याइपिं सकसिकें हौसला वल, अले थुकथं झिंन्हय्गू ल्याः तक आलमत मदन प्रिन्टिङ्ग प्रेसं हे पिदनाच्वन । पद्मरत्नजुं यानामदीगु खःसा आलमत पिदनीगु हे खइमखु ।

ख्याः यायेगु तरिका
आलमतया न्हय्गूगु ल्याः पिथनाबलय्या खँ खः, उगु ल्याःयात बाखं ल्याः यानाः पिकायेगु तयारी यानाः ज्या न्ह्याका । छम्वः वंगु पत्रिकाय् न्यय्पु बाखं अर्थात धिब्छःया छपु बाखं बीगु जिमिगु रहर । पद्मरत्नजुयात नं बाखं च्वयादीत इनाप याना । वय्कलं ‘जिउ’ धयादिल । पत्रिकाया निंतिं जिमिसं बाखं मुंमुं वना, प्रेसय् कम्पोज यायेत नं बिबिउँ वना, तर वय्कलं बाखं बियामदी । पत्रिका थ्यंमथ्यं सिधःमधः वल । छन्हु जि प्रेसया अफिसय् दुहां वनाः बेञ्चय् फ्य जक फ्यतुना वय्कलं चुरोट थें च्वंक थूतुलातःगु भ्वं छकुतिं जितः कयेकादिल । छु ख्याः याःगु जुइ धकाः भ्वं फ्यना स्वयां व ला बाखं धकाःसा लानाच्वन । पद्मरत्नजुं निबन्ध च्वयादिल, ख्यालः च्वयादिल, छधाःप्याखं च्वयादिल, तर बाखं छता थ्वयां न्ह्यः नं वयां लिपा नं च्वयादीगु जिं मसिउ । बरु कविता धाःसा लिपा पलेस्वां तुलाधरया नामं च्वयादीगु दु, गुगु ‘झी’ पत्रिकाय् पिदंगु दु ।

निबन्धया खँ ल्हायेबलय् वय्कःया हास्य निबन्ध जक मखु, हाइकु निबन्धया खँ नं थ्यथनेबह जू ।

प्रेस व पत्रिकाया सकतां वय्कः
आलमत छापय् याकेत प्रेसय् दुस्वयाम्ह जिं लिपा जूबलय् नेपालभाषा पत्रिका न्हिपौयात च्वसु व पौ नं च्वयेगु यानायंका । थ्वहे झ्वलय् जिं सियावल पद्मरत्न सम्पादक जुयाः समाचार जक च्वइम्ह मखु जुयाच्वन । वय्कलं थीथी नामं च्वसु व पौ नं च्वयादी । उबलय् अन प्रेसय् ज्या यानाच्वंपिं दक्व हे कर्मचारीया नामं वय्कलं च्वसु च्वयादीगु दु । अझ ला वय्कः च्वमि जक मखु, ज्यामि जुयाः नं ज्या यानादीगु दु । प्रेसय् ज्या याइपिं मवइबलय् थम्हं हे कम्पोज यायेगु, छापय् यायेगु, बाइन्डिङ्ग यायेगु, भ्वं चायेगु दक्व दक्व हे वय्कलं यानादी । गाहाकितय्के ग्राहक जूगुया ध्यबा म्हयेत वय्कः थः हे रजिस्टर कापि ज्वनाः छेँखा छेँखा पतिं चाःहिलादीगु नं जिं सिउ ।

वाक् क्षमता
जितः लुमं, ने.सं. १०९८ या खँ खः थ्व । उबलय् तक आः थें न्हूदँया ¥याली पिथनेगु मजूनि । मंकाः ग्वसाः खलः दयेकाः गबलें गुगु त्वालय्, गुबलें गुगु त्वालय् दबू दयेकाः न्हूदँ ज्याझ्वः यायेगु याना वयाच्वंगु । उगु दँय् कमलाछि त्वालय् उगु ज्याझ्वः जूगु । उगु हे ज्याझ्वलय् झी पत्रिकाय् दछिया दुने पिदंगु च्वसु मध्ये दकलय् बांलाःगु च्वसुयात बीगु धकाः मन्दिरा प्रधानजुं नीस्वनादीगु ‘झी प्रधान सिरपाः’ नं लःल्हायेगु ग्वसाः दुगु जुयाच्वन । संयोग छु धायेबलय् उगु सिरपाः जितः हे लाःगु जुयाच्वन । तर जि न्हिं न्हिं प्रेसय् वयाच्वनीम्ह जुयाः जुइमाः, थ्व खँ जितः नं मधासे गोप्य यानातल । सिरपाःया रुपय् वहःया ज्वलान्हाय्कं बीगु ग्वसाः जुयाच्वन, तर व दयेके हे सिमधःनिगु जुयाच्वन । ज्याझ्वः सिधइन, तर ज्वलान्हाय्कं नं मथ्यं, ज्वलान्हाय्कं काइम्ह नं मथ्यं । छाय्कि झी पत्रिकाया उबलय्याम्ह सम्पादक विष्णु चित्रकारं ज्वलान्हाय्कं कायेत जितः हे पासा ब्वना यंकातल । मरु पीगंननिया नांजाःम्ह कलाकार चिनिया ताम्राकारयाथाय् दयेके बियातःगु व ज्वलान्हाय्कं कयाः लिहां वयाबलय् छुं मखुसां च्याम्ह मनुखं निं जिमित माःवये धुंकल । छाय्कि पद्मरत्न अन्तिम वक्ता जुयाच्वंगु उगु ज्याझ्वलय् मेगु ज्याझ्वः हे मदयेधुंकल । अथे जुयाः तुति पालि निपां ल्ह्वनाः गःपः ताःहाकः यानाः माःसां म्वाःसां खँ ताःहाकः यानाः न्वचु बिया च्वनादीम्ह पद्मरत्नजुं जिपिं असनय् थ्यंगु कमलाछिं हे खने धुंकाः तिनि थःगु न्वचु दिकादिल । थः धायेमाःगु खँ दक्वं धाये सिधयेकाः नं न्वचु क्वचायेके मजिउतले क्वमचायेकुसे नवानाः स्रोतातय्त कतानातयेगु थज्याःगु गुण काचाक मेपिं वक्तातय्के दइमखु, थ्व वय्कःया वाक् क्षमतायात जिं उबलय् हे मनं मनं च्वछाया ।

जि तसकं म्हंमफुबलय्
थ्व उबलय्या खँ खः, गुबलय् जि पिसाबनलि सम्बन्धि ल्वचं कयाः तसकं म्हंमफयाच्वंगु खः । सायद नेपाल संवत् ११०२ पाखे जुइमाः, जिगु पिसाबनलि सम्बन्धि सामान्य समस्या छम्ह डाक्टरया लापरवाहिं झन् तच्वल । पिसाब यायेगु नलिं च्व मवयाः च्वप्वःचाय् हे पंक्चर यानाः रबरया नलि घानाजुइ मायेकातल । लिपा ल्वय् जटिल जुयावसेंलि छम्ह डाक्टरं जितः भेल्लोरय् उपचार याकःवनेत सल्हा बिल । थुकिया निंतिं माक्व ध्यबा थःके दुगु मखु । अथे जुयाः जिं थः ज्या यानाच्वनागु अफिसयाके उपचार खर्च फ्वना । अफिसं बीगु ला क्वःछित तर थुकिया निंतिं मेडिकल बोर्डया सिफारिस माः धाल । विभिन्न मनूतय्गु धापू न्यनाबलय् उगु सिफारिस कायेत तसकं थाकु धयागु खँ जुल । थ्व खँ पद्मरत्नजुयात कना । वय्कलं उबलय्या बोर्ड अध्यक्ष साहु मणिहर्ष ज्योतियात धयादिल, अले उगु सिफारिस अःपुक हे वल । उलि जक मखु, भेल्लोरय् वनेत सःसिउम्ह मनू पासा वनाबीमाः धकाः भूषणप्रसादजुयात जितः पासा वनेत इनाप यानादिल । भूषणजु छम्ह शिक्षक । उबलय् जाँचया ई, लिस्सें प्रश्नपत्र छापय् याकेगु जिम्मा नं कयातयादीगु जुयाच्वन । अज्याःम्ह लिमलाःम्ह मनूयात पद्मरत्नजुं कर कर यानाः छ्वयाहयादिल । भूषणप्रसाद श्रेष्ठ व श्यामलाल दिवाकरं जितः भेल्लोर थ्यंक तःझाल । अन निला तक च्वनाः सफल उपचार याकाः लिहां वया । उकिं थौंतक जि थथे धस्वानाः म्वानाच्वनेफुगु धयागु पद्मरत्नजुया हे देन खः धकाः जिं भाःपियाच्वनागु दु ।

क्वातियात खि यःला ?
पद्मरत्न तुलाधरजुयात ख्यालः च्वमि धकाः ला आपाःसिनं सिउ, तर ख्यालः समाचारया च्वमि नं खः धयागु आपाःसिनं सिउगु खइमखु । जि सीकं, न्हापा नेपालभाषा पत्रिका फत्तेबहादुर सिंहया सम्पादकत्वय् पिहां वयाच्वंबलय् नं पत्रिकां सायाः ल्याः पिकाः अले उगु सायाः ल्याखय् सायाः समाचार च्वयादीम्ह पद्मरत्नजु हे खः । लिपा जूलिसे ला सायाः पत्रिका व पद्मरत्न पर्याय थें हे जुयावन । पद्मरत्नजुं नेपालभाषा पत्रिका जक मखु मेमेगु नं नेवाः भाय्या गुलि नं पत्रिकाया सायाः ल्याः पिदनी, व दक्वय्सनं हे धयाथें सायाः समाचार च्वयादीगु यात । नेवाः भाय् जक मखु, खय् भाय्या पत्रिकाय् नं च्वया बियादिल ।

थ्वहे सन्दर्भय् जितः लुमं, छक्वः वय्कः तुति स्यानाः बेड रेस्टय् च्वनादीमाल । सापारु थ्यंकः वःगुलिं पत्रिकाया मनूतय्सं वय्कःयात छेँय् वनाः हे सायाः समाचार च्वकेत दुःख बिउवन । अथे दुःख बिउवनापिं मध्ये छम्ह जि नं खः । उबलय् अन झिंन्यागूति पत्रिकां वयाच्वंपिं मनूत क्वथा जायेक हे दु । वय्कलं लासाय् ग्वातुलाः हे गबलें फुंगय् दिकाः, गबलें अंगलय् दिकाः धमाधम सायाः समाचार च्वच्वं अन वयाच्वंपिंत इनाच्वनादिल । उगु हुलय् नेपाल लिपि गुथिया पासापिं नं वयाच्वंगु दु । लिपि गुथिं सायाःया लसताय् ‘क्वाति’ नांगु पत्रिका पिकायेत साचार काः वयाच्वंगु खः । पद्मरत्नजुं छगू समाचार अंगःपाखे फस्वयाः अंगलय् हे दिकाः च्वयाच्वनादीगु ताउ हे जाल । समाचार न्याक्क हे ताःहाकः थें च्वं । अन दुपिं दक्वं ननिमवासे आय्बुक पियाच्वन । पद्मरत्नजुं अकाझाकां धया हयादिल, ‘क्वातियात खि यः ला ?’ लिपि गुथिया पासापिं छथुं हाल, ‘मयः मयः’ । उबलय् लाक हे जिं थुइका कि ‘खि’ पक्का नं छपु च्वसु हे जुइमाः, अले जिं काचाकाचां धया, ‘खि जितः यः ।’ अले पद्मरत्नं कापि जिथाय् हुतान यानाहल । जिं कयाः स्वयाबलय् व ला छपु निबन्ध लानाच्वन । थ्व कयाहयाः जिं ‘सन्ध्या टाइम्स’या सायाः ल्याखय् छापय् याना, अले च्वमिया नां जिं तयाबिय, ‘विश्वप्रसिद्ध निबन्धकार जि ।’ थ्व निबन्ध लिपा पद्मरत्नजुया ‘बाथरुम व मेमेगु निबन्ध’ नांगु सफुलिइ दुथ्याकाः पिहां वल । थ्व छपु विभत्स रसय् च्वयातःगु ज्वः हे मदुगु हास्य निबन्ध खः । थ्व निबन्ध ब्वनीपिं मनूत प्वाः स्याक मन्हिसे च्वने हे फइमखु । थ्व ज्वःगु निबन्ध सायद मेमेगु भाषाय् दुगु हे खइमखु ।

हाइकु निबन्ध
निबन्धया खँ ल्हायेबलय् वय्कःया हास्य निबन्ध जक मखु, हाइकु निबन्धया खँ नं थ्यथनेबह जू । वि.सं. २०६२ सालं जि थः हे कार्याकारी सम्पादक जुयाः ज्या यानागु नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानया नेपालभाषा साहित्यिक दँपौ ‘थाय्भु’या निगूगु ल्याखय् पिथनेत वय्कःयाके निबन्ध छपु फ्वना । वय्कलं निबन्ध च्वया बियादिल, ‘न्हूगु सुथ कन्हय्या मस्तय्त’ । थ्व निबन्ध ब्वनाबलय् जितः न्हापा न्हापाया निबन्ध ब्वना थें मताल । छुं मेगु हे ब्वना थें ताल । ब्वँब्वं वनाबलय् सिल, वय्कलं ला निबन्धय् नं प्रयोग यानादीगु जुयाच्वन । प्रत्येक वाक्य छपु छपु हाइकु जुयाच्वन । हाइकुया हाइकु जक तयाः छपु निबन्धया स्वरुप बियादीगु जुयाच्वन । थुगु निबन्ध ‘थाय्भु’इ पिदन, तर अजू चायापुगु खँ नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् थुकिया चर्चा हे मजू । थुकिं यानाः पद्मरत्नजुयात नं भचा म्हाइपुल मखा जुइ, छक्वः छगू ज्याझ्वलय् नापलाःबलय् प्रसंगवश धयादिल, ‘मनूतय्सं मथुल थें च्वं । हाइकु निबन्ध धकाः हे धयाबी माःगु ला छु थें ?’ थ्व न्यनाः जितः नं ताल धाथें नेपालभाषा साहित्य ब्वनीपिं गम्भीर पाठक मदुगु हे खः ला कि । न्ह्यागु थजु, पद्मरत्नजुं छपु अज्याःगु निबन्ध च्वयादिल, गुगु मेमेगु भाषाय् आःतक सुनानं च्वःगु हे मदुनि ।
अले जि निर्देशक जुल
जि नेपालभाषा मंकाः खलःया दुजः जुइधुंकाःया खँ खः । दँय्दसं थें उगु दँय् नं पब्लिक युथ क्याम्पसया सँझ्याः साहित्य पालाःपाखें छधाःप्याखं धेंधेंबल्लाःया ग्वसाः ग्वल । मंकाः खलःया ज्याकुथि थाय्मदुइ शंकरदेव क्याम्पसया चकना साहित्य पालाया नायः सुरेशमान डंगोल वयाः जिमिगु संस्थां नं ब्वति कायेगु बिचाः यानाच्वना, जिमित ग्वाहालि यायेमाल धाःवल । पद्मरत्नजुं छधाःप्याखं च्वयेगु जिम्मा कयादिल, तर निर्देशक सु जुइगु धयागु न्ह्यसः वल । दांभरिं भाइराजा तुलाधरं निर्देशक नं न्हूम्ह हे तयार यायेमाल, जिं स्वये रमेशदाइनं निर्देशन यानाबिउसा जिउ धयादिल । जिं जितः सकसिनं ग्वाहालि यायेगु खःसा जिं आँट याये धकाः लिसः बिया । लिपि गुथिया ज्याकुथि साःननिइ रिहर्सल यानाः प्याखं क्यना । लियांलिउ सिरपाः लात । पद्मरत्नजुं प्रतिक्रिया बियादिल, ‘सिरपाः धयागु अथे हे खः, जितः ला पाकिस्तानी सिरियल स्वया थें ताल ।’ पद्मरत्नजुया थ्व हे प्रतिक्रियां जितः प्याखं व ख्यालःया निर्देशन यायेत हःपाः दत । वयां लिपा जिं वय्कःयागु प्याखं ‘वैशया हू’, ख्यालकय् ‘जन्तर’, ‘ज्वँ ज्वँ’, ‘हुप्प व स्याप्प’ आदिया लिसेलिसे मेमेपिं च्वमिपिं प्रकाश वज्राचार्य, सुरेश किरण, गणेशराम लाछि, विजय मल्ल, इश्वरानन्द आदिपिनिगु प्याखं व ख्यालः नं निर्देशन यानावने फत । उगु न्हापांगु निर्देशनय् वय्कःपाखें अज्याःगु हःपालं जाःगु प्रतिक्रिया मवःगु खःसा थौं जि बेस्ट डाइरेक्टरया सिरपाः कायेत तकं ताःलाइगु अवस्था वइगु खइमखु ।
संयोग हे धायेमाल थज्याःगु विलक्षण गुण दुम्ह पद्मरत्नजु मदुगु खँ अबलय् न्यनेमाल, गबलय् वय्कलं हे च्वयादीगु छपु न्हूगु ख्यालः मञ्चन यायेगु तयारीया निंतिं मुँज्या च्वंच्वनागु खः । जि स्तब्ध जुल, छाय्कि वय्कलं च्वयादीगु ख्यालः स्वयाः वय्कः न्हिलादी मखनीगु जुल । वय्कः झी सकसित ख्वयेकाः थ्व संसार त्वःताः झायेधुंकल । तर सत्य ला थ्व नं दु कि आःयात झीत ख्वयेकाः झाःसां वय्कःया कृतिं झीत ब्वंक्वपतिं न्हिइका हे च्वनीतिनि, झीत न्हिइका हे तइतिनि ।