१. म्हिगः – नेवाः समुदाय छु खः धइगु खँय् मनूत अलमले जुयाच्वंगु दु । थुकियात ऐतिहासिक विकासक्रमय् वालाः सीके, थुइकेबहः जू । नेपालमण्डलय्, खास यानाः स्वनिगलय् मनू पुचः, उत्तर व दक्षिणं बाय् हिलाः ईपू द्वःछिदँ (सहस्राब्दी)निसें च्वंवःगु खनेदु । थुपिं थवंथवय् घुलमिल जुयाः नेपालमण्डलय् छगू न्हूगु मंकाः संस्कृति ब्वलन । थ्व असमान जाति पुचःपाखें छधी जुयाः ब्वलंगु संस्कृति खः ।
नेपालमण्डलवासी थ्व पुचःयात दकले न्हापां लिच्छवि जुजु वसन्तदेवया खुगू शदिया ई. ५१२ या अभिलेखय् स्वनिगलं दक्षिण तिस्तुङ विषय (जिल्ला)या वासिन्दातय्त सम्बोधन यायेगु झ्वलय् “स्वस्ति नैपालैभ्यः” धकाः छ्यःगु खः । ‘नैपाल’ धाःगु नेपाल खँग्वःया विशेषण खः, गुकिया अर्थ नेपालवासी खः ।
थ्व नैपालयात झिंन्हय्गू शदी नेवाल÷नेवार रुपय् खनेदत, थौंकन्हय् नेवाः धायेगु यात । थुगु इलय् तक नैपाल (नेवाः) दुने सापु (गोपाल), मेय्पु (महिषपाल), किरात, देव (लिच्छवि), वर्मा, गुप्त, सेन आदि जाति घुलमिल जुइधुंकल । लिपा लिपा थुकी मेमेगु जाति स्वाःवल । मल्लकालय् थुकिया संस्कृति उत्कर्षय् थ्यन, नेपालमण्डल (वर्तमान ३ नं. प्रदेश) भौगोलिक, सांस्कृतिक रुपं छधी छप्पँ जुल ।
मूल नेवाः समुदाय बाहेक नेपालमण्डलय् संजप्रजा (तामाङ), खसप्रजा (खस–आर्य) व ममेगु जाति थःगु ब्यागलं पहिचान कायम यानाः नेवाःत नापं न्ह्यज्यानाच्वन । भारत व चीन (सँदेय्) दथुइ लाःगुलिं थन नेवाः सभ्यता विशेषरुपं ब्वलन । भारतय् इलय्ब्यलय् विदेशीतय् ततःधंगु हःताः जुसेंलि अनया बौद्धिकवर्गया नेपाल आश्रयस्थल जुल, सँदेशय् वनीपिं भारतीय पण्डिततय् थ्व विश्राम एवं साधनास्थल जुल ।
थन सँदेय्नाप बनेज्या ब्वलन, गुकिं थन सांस्कृतिक वस्तुया वृद्धि जुल, नापं मेखे तन्त्र–वाङ्मयया विकास जुल ।पृथ्वीनारायण शाहं गोरखाराज्य विस्तार यानाः, नेपालमण्डल व पूर्वी सेनराज्य त्याकुसेंलि उकिया राजधानी नेपाल मण्डलया यँ (काठमाडौं) यात यात । शाह जुजुपिसं थःगु विस्तारित राज्यया नां गोरखा नालाकाल, तर राजधानीया कारणं व जःलाखःला देशय् नेपाल अप्वः लोकंह्वाःगुलिं उमिसं न्हूगु राज्यया नां ‘नेपाल’ धकाः हे तायेकाच्वन ।
न्हूगु गोरखा राज्यय् गुलिखे राज्य सञ्चालनया ज्यासः मल्लकालया हे न्ह्याकाहल । उकी इटाचपलि, धंसार, टक्सार, छेभडेल आदि अड्डा राणाकालतक हे यथावत न्ह्याकाहल । थुकिं नेवाःतय् जागिर छुं भचा ल्यनाच्वन ।
सँदेश नाप प्रतापसिंह शाहं नेपालभाषां याःगु नेसं ८९५ या सन्धिपत्रय् “गोर्खा नेपाल राज्य” धयातःगु दु । पृथ्वीनारायण शाहं त्रिशुली, तादी दरवारय् बिउगु थःगु मृत्यु अवस्थाया वक्तव्यय् गोरखा राज्यया सन्दर्भय् “तिनै सहर नेपालको नेवारहरूको नाच झिकाई हे¥या पनि हुन्छ, ईनमा ता दियाको पनि आफ्नै देसमा रहन्छ” धाःगु दु ।
न्हूगु गोरखा राज्यय् गुलिखे राज्य सञ्चालनया ज्यासः मल्लकालया हे न्ह्याकाहल । उकी इटाचपलि, धंसार, टक्सार, छेभडेल आदि अड्डा राणाकालतक हे यथावत न्ह्याकाहल । थुकिं नेवाःतय् जागिर छुं भचा ल्यनाच्वन । बुँनाप जाँचया खँय् ला ज्यापु दंगोलतय् एकलौटी अधिकार शाहराणा सरकारी ज्यासलय् कायम जुयावं च्वन ।
गुलिखे नेवाःतय् सांस्कृतिक ज्याखँय् शाह जुजुपिंसं ब्वति कयाः नं वन । नेवाःतय् देवदेवी खस–आर्यतय् नं जुल । तर भाषा, लिपिया खँय् विस्तारं खस–आर्य भाय् व देवनागरीं थाय् काकां वन । मल्लकालया नेवाः समाजया पुरोहित, प्रशासनय् ज्या याइपिं, शिल्पी (कःमि), ज्यापु (कृषक) व ज्यामि (मजदुर) पुचःयात शाह राणा शासनय् प्यंगू वर्ण धाँचाय् हिलाः नेवाःतय् ब्यागलं ऐन दयेकाः शासन यायेगु यात ।
थुकिं नेवाःतय् दुने चरम वर्ण व जाति भेदया पुसा पिल, थजात क्वजातया भावनात्मक ल्वापुया पुसा तया बिल, अले थःथः ल्वाना जुल । नेवाःतय् कला विश्वय् नां जाः, उकथं नेवाःत कलाप्रेमी खनेदु । तर छु उपिं धात्थें कलाप्रेमी खः ला ? पुलांपिं नेवाःतय्के मूर्ति छुं जुयाः स्यन धाःसा उकियात पूजा यायेबह मजू तायेकाः ध्याकुनय् तया तइ ।
पौभाः, बिलंपौ चित्र सी मंत कि हिला छ्वइ, पुलांगुया महत्व मदया वनी । थुकथं स्वयेबलय् नेवाःत धर्मप्रेमी खः कलाप्रेमी मजुल थें च्वं । थौं नेपाःया कलाकृति विदेशय् छ्वइगु कारण नेवाःतय् थ्व पुलांगु प्रति अनास्थां यानाः नं खः । पुलांपिं मनूतय् छगू बांमलाःगु प्रवृत्ति हस्तलिखित ग्रन्थयात अंश भाग थलेगु नं खः ।
छगू सफूयात थथे अंश इनेगु याःगुलिं व सफू थीथी संग्रहालयय् अंश अंश लुयावः, अप्वः ला सफू हे पूवंक दइ मखु । २. थौं ः थौं नेवाःत स्वनिगलय् अप्वः मात्राय्, प्रदेश (३ नेपालमण्डल) य् आदिभूमिकथं, नेपाल अधिराज्यय् विस्तारित रुपं व हलिंन्यंक न्यनाच्वंगु दु । उपिं थाय्अनुसार एकलभाषी, द्विभाषी, विस्मृतभाषी रुपं ल्यनाच्वंगु दु ।
अथे जूगुलिं इमित छगू हे मिखां स्वयेमजिउ । इमित स्वथी पुचलय् ब्वथलेफु –
१. नेपालमण्डल (प्रदेश ३) वासी मूलनेवाः – थुमिसं सकतां ज्याखँ नेपालभाषां यायेगु कुतः यायेमाः । थनया नेवाःत एकलभाषी खः, तर स्वनिगः पिनेयापिं द्विभाषी हिला वनाच्वंगु दु ।
२. नेपालदेश न्यंपिं विस्तारित नेवाः – थुमिसं मातृभाषा (नेपालभाषा) नापं स्थानीय व सरकारी कामकाजया (खस–आर्य) भाषां नं ज्याखँ न्ह्याकेमाःगु अवस्था दु । थुपिं अप्वः मात्राय् द्विभाषी, छुं भचा जक एकलभाषी व विस्मृतभाषी खः ।
३. हलिं न्यंपिं प्रवासी नेवाः – थुमिसं फुफुपिंसं नेपालभाषां नापं स्थानीय व अन्तर्राष्ट्रिय भाषा (अंग्रेजी) छ्यलेफु । प्रवासी नेवालं नेपाःया प्रतिनिधित्व याइ । इमि ज्याखं देय्या नां जाइ वा बदनाम जुइ । इमिसं थ्व खँय् चिउताः तयेमाः । वंगु २०१८ मार्चया छगू सप्ताहान्तय् अष्ट्रेलियाया रकडेलया बाइसेन्टेनियल पार्कय् नेपालीतय्सं फोहर याःगुलिं अनया मेयरं दुःख तायेकुगु खँय् प्रवासी नेवाःतय्सं पाठ सयेकेमाः ।
थौंया नेवाःतय्सं थःगु स्थितिया स्पष्ट मूल्याङ्कन यायेमाः । इपिं नेपाल अधिराज्यन्यंकं दुगुलिं देय्न्यंकया नेवाःतय्त छगू हे दृष्टिं स्वइ । तर आः स्पष्ट जुइमाल – नेवाःत नेपालमण्डलया आदिवासी खः, न्हापा तायेकूथें स्वनिगःया जक मखु । नेपालमण्डलं पिने देशय् दुने न्यनावंपिं विस्तारित (डायस्पोरा) नेवाः खः ।
थ्व खँय् नेवाःत स्पष्ट जुइमाः व उकथं हे नेवाः देय् दबू आदिं नीति निर्माण यायेमाः । नेवाःतय्सं नेपाल संवत्या, राष्ट्रिय मान्यताया खँय् पुनर्विचार यायेमाःगु अवस्था वःगु दु । उमिसं नेपालभाषा मंकाः खलः समेतं आन्दोलन पञ्चायतकालभरि यात । लोकतन्त्रकालय् नेपाल संवत्या प्रवर्तक शङ्खधरयात सरकारं राष्ट्रिय विभूति घोषणा यात ।
गणतन्त्रकालय् सरकारी मान्यता दत धाल, तर व्यवहारय् मवः । थथे छाय् जूगु वाःचायेके माल । संसारय्, छुं अरब देशय् त्वःताः, सौर संवत् (तारीख, गते) सरकारी ज्याखँय् छ्यली । संयुक्त राष्ट्रसंघ, इन्टर्नेट जगत्, नेपाःया जःलाखःला देशं संसारय् दक्वसिबय् वैज्ञानिक संवत् “कमन एरा” (सामान्य संवत्÷ईश्वी संवत्) छ्यलाच्वंगु दु ।
सरकारं न्हियान्हिथंया ज्याखँय् चान्द्र संवत् (तिथि) छ्यले फइगु स्थिति मदु । थुकी तिथि तुत, बढ व अधिक जुइगुलिं एकरुप मजू । उकिं प्रधानमन्त्री चन्द्र शम्शेरं नेपालय् १७१७ वर्षनिसें छ्यला वयाच्वंगु चान्द्र (तिथि) पद्धतिया पलिसा ई. १९०३ (विसं १९६० वैशाख १) निसें सौर (गते) पद्धति लागू यात । उकिया लागि गोरखा सरकारं छ्यला वयाच्वंगु विक्रम संवत् ल्यल ।
व आःतक छ्यला वयाच्वंगु दु । वैज्ञानिकताया दृष्टिं थ्व संवतय् नं छुं समस्या दुगुलिं इतिहास–शिरोमणि बाबुराम आचार्यं “नेपालमा राष्ट्रिय मितिपत्रको खाँचो” धइगु च्वसु हे च्वयाः विक्रम संवतय् सौरमान महिना अनिश्चित जूगु व थुकी “विदेशीपनया गन्ध” दुगुलिं ई. १९६५ (विसं २०२२) निसें अप्वः वैज्ञानिक संवत् “कमन एरा” छ्यलेगु शुरु यात ।
लुमंकेबह जू थ्वहे दँ (विसं २०२२÷२३ आर्थिक वर्ष) निसें नेपाल सरकारं न्हापा छ्यला वयाच्वंगु माना–पाथी, पाउ–सेर, इञ्च–फीट नाप प्रणालीया थासय् मेट्रिक पद्धति लागू यात । नेवाःतय्सं नेपाल संवत्या चान्द्रमान तिथि सरकारया न्हियान्हिथं ज्याखँय् छ्यलेमाः धकाः माग यानाच्वंगु खःसा व आः सम्भव मदु ।
मनूतय् मनय् नेपाल संवत् तिथि जक, विक्रमसंवत् गते जक थुइकीगु संवत् खः धकाः मखुगु धारणा लानाच्वंगु दु । वास्तवय् नेपालय् प्रचलित शक, विक्रम, नेपाल, लक्ष्मण संवत् सौर (गते) चान्द्र (तिथि) निथिकं छ्यले जिउ । नेपाल संवत्या गते व विक्रम संवत्या गते वहे खः । आः नेवाःतय्सं धाये माल सरकारया ज्याखँय् नेपाल संवत् गते छ्य, सांस्कृतिक ज्यापौ तिथि छ्य अथवा सरकारया ज्याखँय् “कमन एरा” छ्य, सांस्कृतिक ज्याखँय् तिथि छ्य ।
नेपालसंवत् नेपालया सांस्कृतिक राष्ट्रिय संवत् जक जुइफु । नेवाःतय्सं नेपालभाषा ब्वलंकेगु खँय् पलाः न्ह्याकेमाःगु दु । आः याकनं हे थ्व प्रादेशिक भाषा जुइ । थुकिया लागिं माःगु ग्वाहालि प्यखेरं जुइमाः । उकिया लागिं पाठ्य ज्वलं, जनशक्ति तयार यायेमाः । नेपालभाषाया विकासय् ग्वाहालि यायेत नियमित प्रकाशन जुइमाः, दातापिंसं मू क्वकायेगु अनुदान (कगदकष्मथ) बीमाः ।
नेपालभाषाय् स्वयंशिक्षा (कभाि(तबगनजत) सफू, द्विभाषिक कोशया ल्हाःसफू, सचित्र सरल मचा सफू, आदि प्रशस्त पिदनेमाः । नेवाःतय् संस्कृति तःधं, बांलाः धकाः थःथम्हं मख्ख जुयाच्वने मजिउ । थुकियात राष्ट्रियस्तरय् च्वछायेत छु गथे सुधार यायेमाः, समयानुकुल दयेकेबह जू व नं बिचाः यायेमाः । आः राष्ट्रिय, प्रादेशिक धेँधेँबल्लाखय् न्ह्यःने वने फयेकेमाः । ब्वयेबहःगु संस्कृतियात ल्ययाः उकियात विशेष विकास यायेमाः ।
(ल्यं कन्हय्या ल्याखय्)
LEAVE YOUR COMMENTS