थनिंनिसें अनलाछु यायेगु ? छु मयायेगु ?

दशराज शाक्य

स्वदँय् छकः वइगु व झिंनिलाय् लछि अप्वः जुइगु ला खः अनला । थुगु दँय् बछला (जेठं) बुंगद्यःया प्वाकलं क्यनेगु जात्रा धुंकाः अनला शुरु जुइ धाःगु खः । वाङ्मय शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीया धापूकथं अनला मधासे अनाला धायेमाः । जेठ २ गतेनिसें अनला शुरु जुइगु खः । अनला शुरु जुइबलय् छु छु यायेमाः, छु छु यायेमजिउ धइगु मनूतय् थःथःगु नुगलय् छगूकथंया जिज्ञासा ब्वलनीगु स्वाभाविक खः । आखिर छु खः थ्व अनाला ? थ्व छाय् वइ ?

दछिया झिंनिला दइ । मितिया ल्याखं बैशाख–जेठ महिना धइगु सुद्र्यःया गतिचक्रकथं सूर्य महिना खः । थ्व सौर्य पात्रोकथं धाइगु खःसा चन्द्रमासया पात्रोकथं तिथियात नालीगु थ्व ई बछला तछलां लाइगु खः । मिति व तिथि दिंया ल्याखं निगुलिं स्वीन्हुया दइ । थुकी तिथियात तिमिला (चन्द्रमा)या गतिकथं नष्ट जुइगु आधारय् ल्याः काइगु खः । थथे नष्ट जूगु न्हिं स्वदँय् थ्यंकः लछि अप्वः खने दइ, अले थुकियात हे अनला धाइगु खः ।

थ्व इलय् दछिया झिंस्वला क्यनीगु खः । चन्द्रमासकथंया पात्रोय् तिथि, शुक्लपक्ष व कृष्णपक्ष दइ । थुकथं स्वयेबलय् दछिया सामान्यतयाः झिंनिला दइ । उकी नीप्यंगू पक्ष (कृष्णपक्ष १२ व शुक्लपक्ष १२) दइ । तर अप्वः ला खनेदइगु ल्याःकथं झिंस्वला व पक्ष नीखुगू दइ । थ्व हे लछि अप्वः जूगु लायात अनला, मनमास नं धाइगु खः ।

अथे हे थ्व लछिया ईयात पुरुषोत्तममास धकाः नं धाइ । विकार वा साः जुइगुलिं थ्व लायात मलमास (साः जुयावनीगु, नष्ट जुया वनीगु जूगुलिं) धाःगु खः । थ्व लछिया दुने पुरुषोत्तम (भगवान ?) जुइगुलिं पुरुषोत्तममास नं धाःगु खः । थ्व लछिया ई दुने पुजाआजा, यज्ञ, होम, कय्तापुजा, इहि, इहिपा थें ज्याःगु भिंगु व साइतकथं यायेमाःगु ज्याखँत याये मजिउ धयातःगु दु ।

थुकथं हे सप्ताहया ज्या नं याये मजिउ धयातःगु दु । तर शरीर, चित्त भिंकेया निंतिं न्हियान्हिथं याइगु स्नान, मचाजंक्वया निंतिं थ्व अनला भिंगु लाकथं कयातःगु दु । थ्व अनलां मचाजंक्व याःपिं मस्त तसकं चलाख जुइगु व तसकं खँ सःपिं जुइ धइगु मान्यता दुगुु खनेदु । अथे हे अनलां दिवंगत जूपिं नं भिंपिं खः धइगु संस्कारगत मान्यता दु ।

सामान्यतयाः सौर्यमास व चन्द्रमासया महिना निगुलिं नापनापं न्ह्यानाच्वनीगु गति खः । न्हिया ल्याखं चन्द्रमासया महिनाय् नीगुन्हु व बान्हि (२९.५दिं) खनेदइ । व दछिया ३५४ न्हुया दिं जुइ । सौर्यमासकथंया दिनय् धाःसा दछिया ३६५ न्हु दइ । थुकथं स्वयेबलय् चन्द्रमास व सौर्यमासया दिनय् दछिया दुने झिंछन्हुया फरक खनेदइ, अले व स्वदँया दुने स्वीस्वन्हु खने दः वइ । थ्व हे अप्वः खने दुगु लछिया दिंयात अनला धयातःगु खः ।

थ्व धइगु झिंस्वला खः । थ्व चन्द्रमासकथंया पात्रोया छगू विशेषता नं खः । सौर्यमासय् झिंनिला हे जक जुयाच्वनीसा चन्द्रमासय् स्वदँय् छकः झिंस्वला जुइ । हरेक स्वदँय् लछि अप्वः जुयाः अनला क्यनीगु खः । चन्द्रमासय् लछिया ई शुक्लपक्ष पारुनिसें कृष्णपक्ष आमाइतक जुइ, थुकी संक्रान्ति खने दइमखु । चन्द्रमासया पात्रोकथं पारुयात संक्रान्तिकथं माने यानातःगु खनेदु । तर गबलें गबलें पारु निन्हु क्यन धाःसा उकियात क्षयमास धकाः धाइ । मास धइगु महिना, ला खः ।

सूर्य व चन्द्रमासया गतिकथं थथे जुइगु याः । गबलें न्हि ताःहाकः जुइगु व गबलें न्हि चीहाकः जुइगु स्थितिं थुकथंया हिसाब क्यनीगु खः । खास यानाः बैशाखनिसें असोजतकया दुने मनमास अथवा अनला लाइगु खः । थ्व चन्द्रमासया पात्रोया प्रभाव खः धयातःगु दु । थुकिं यानाः गुलिसितं भ्रम नं ब्वलंकाच्वंगु खनेदु । थीथी सफू व ग्रन्थय् नं फरककथंया धारणात खनेदु । थुकिया निंतिं ज्योतिषीतय्सं जक स्पष्ट याये फइगु खनेदु ।

थुगु दँ ने.सं. ११३८ (विसं २०७५) य् बछला धुनेवं अनला क्यनीगु जूगुलिं देशय् ल्वापुया स्थिति, राज्यपक्षं जनतायात दमन याइगु भय, खुँ–लुच्चातय्गु बिगबिगी व इमिगु बोलवाला जुइगु नापं नसात्वँसाया मूल्यवृद्धि थेंज्याःगु ग्यानापुगु स्थिति खने दइ धकाः धयातःगु दु ।
(स्रोत ः थीथी पत्रिका, ज्योतिष ग्रन्थ, धापू व न्यनाखँ)