येँयाः

सन साय्मि

म्हसीका
नेवाःतय्सं दछियंकं न्यायेकीगु नखःचखः मध्येय् येँयाः नं छगू खः । येँ देय्या तःजिगु जात्रा जूगुलिं थ्वयात येँयाः धाःगु खः । येँयाः यंलाथ्व द्वादशीनिसें यंलागा चतुर्थी च्यान्हु यंक हनी । थ्वयात इन्द्रजात्रा नं धाइ । खय्त ला थ्व जात्रा येँय् जक हनीगु मखु, स्वनिगःया यल, ख्वप, गोर्खा, लमजुङ, दोलखा आदि थासय् यःमाद्यः व भैलःद्यः ब्वयाः द्यः पुज्यानाः हनी । येँयाःजःछि त्वाःत्वाःपतिकं हाथुद्यः ब्वयाः, ग्वरा ग्वयाः, छेँखा पतिकं दलूचा खानाः यःमाद्यः पुज्यानाः सुथय् व बहनी मत बीगु नं याइ । समय् पुन्हि (यंला पुन्हि) खुन्हु दलूचा पुज्यानाः समय् इनाः नयेगु नं याः । येँयाःबलय् पुज्याइम्ह मुख्यम्ह द्यः यमाद्यः (देवराज इन्द्र) खः । एन्द्य=यम्वाद्यः=इन्द जुयाः यःमाद्यः जूगु खः ।

कृषि प्रधान देश नेपालय् स्वर्गया जुजु इन्द्रयात सहकालया द्यः धकाः सिनाज्या सिधःगु लसताय् विशेष रुपं पुज्याइ । प्राचीनकालंनिसें वा वयेकीम्ह द्यः इन्द्रयात पुज्यानाः हनीगु येँयाः वि.सं. १४३६ निसें हन धकाः गोपालराज वंशावलीइ नं च्वयातःगु दु । मल्लकालया छगू थ्यासफुलिइ वि.सं. १७४१ निसें स्वन्हु प्यन्हु हनीगुलिइ च्यान्हु तक ई अप्वयेकाः हन धकाः च्वयातःगु दु । लिच्छविकालया अभिलेखय् ‘इन्द्रगोष्ठी’ कियातःगु दु । मध्यकालया थीथी ल्वहंपतिइ व थ्यासफुलिइ इन्द्रयात पुज्यानाः हन धकाः च्वयातःगु खनेदु ।

‘नेपालको सांस्कृतिक परिचय’ नांगु सफुलिइ येँयाः इंग्ल्यान्ड व युरोपया मेमेगु थासय् हनीगु ‘मेपोल’ लिसे ज्वःलाःगु खनेदु धकाः बाबुराम आचार्यं च्वयादीगु दु । लिसें जुजु प्रताप मल्लं कुमारी थापना यानाः येँयाः झःझः धायेक हंगु खँ ल्वहंपतिइ कियातःगु दु धकाः च्वयातःगु दु । येँया अन्तिम मल्ल जुजु जयप्रकाश मल्लं कुमारी छेँ दयेकाः कुमारीया रथ सालेगु यासांनिसें थ्व जात्रा नां जाल ।

येँयाः न्ह्यात धयागु छुमा कथं यंलाथ्व द्वादशीकुन्हु येँया हनुमानध्वाखा लाय्कुली कालभैरवद्यःया न्ह्यःने नालाया यःसिँगुँ दुने पुज्यानाः त्वःतूम्ह दुगुचां च्वःगु यःसिँ व हे दुगु स्यानाः (चौथि कुन्हु सालाः हयाः भोताहितिइ हइ, कायाष्टमीकुन्हु सालाः हनुमानध्वाखाय् थ्यंकी) पालाहःगु ३२ कू हाकःगु यःसिं न्हय्सः साय्मितय्गु नेतृत्वय् साइत स्वयाः थनी । यःसिँ च्वकाय् भोगत्याः दुने असर्फी तयाः अष्टमातृका च्वयातःगु पताः नं ब्वयेकी ।

छचाखेरं अष्टमातृकाया प्रतीक च्याग्वः सिँ च्वकाय् थीथी रंगया कापः चिनाः थनी । क्वय् लुँयाम्ह किसि गयाच्वंम्ह यःमाद्यः स्वनाः न्हिन्हि पुज्याइ । थ्वयात इन्द्रध्वजोत्थान÷इन्द्रध्वज नं धाइ । न्हापा अट्कोनारायण द्यःया न्ह्यःने थनीगु यःसिँ जुजु प्रतापसिंह शाहं ने.सं. ८९५ सालय् सँदे (तिब्बत) त्याःगु लसताय् लाय्कुलिइ थने हल । यःसिँ थंगु न्हिनिसें येँयाः झःझः धायेक न्यायेकी । लाय्कुलिइ च्वंम्ह हाथुद्यः (श्वेतभैरव) नं उली । कवीन्द्रपुर (मरु नासःद्यः) या न्ह्यःने खः ग्वयाः यःमाद्यः ब्वइ । अथेहे तुं वंघः, न्यत, व किलागलय् नं ल्हाः निका चिनातःम्ह यःमाद्यः खतय् ब्वइ । थुमित खुँद्यः नं धाइ ।

यःमाद्यःया किम्वदन्ती
स्वर्गया जुजु इन्द्रया मांयात बसन्धुरा देवीया धलं दनेत पालिजाः स्वां माःगुलिं थः काय इन्द्रयात स्वां कयाहजि धाल । स्वर्गय् पालिजाः स्वां मदुगुलिं इन्द्र स्वर्गं कुहां वयाः मनूया रुप कयाः मत्र्यमण्डलय् चाःहिला च्वंबलय् थौंकन्हय्या मरुक्यबय् स्वां ह्वयाच्वंगु खनेवं स्वां थ्वल । थथे न्यँ हे मन्यँसे स्वां थ्वयाच्वंगुलिं वयात क्यब थुवालं खुँपाः यानाः ज्वनाः प्यपुंक चिनाबिल । स्वां काःवःम्ह थः काय इलय् मथ्यंसेंलि मांम्ह धन्दा जुयाः काय माःवल । थः काययात चिनातःगु खनाः त्वःताबीत इनाप यात । इन्द्र व इन्द्रया मां धयागु सीवं थनया मनूतय्त सी धुंकाः स्वर्ग यंकेमाः व वा पाकय् यायेत खसु बीमाः धकाः फ्वन । थ्व बीगु बचं बिइवं उमित त्वःताबिल । इन्द्र व वया मां डाकिनी स्वर्गय् लिहां वन । उकिं दागिं वयाः कन्हय्कुन्हु निसें येँय् खसु वइ, चिकुला वइन धयागु संकेत बी, अले वा पाकय् जुइ धयागु जनविश्वास दु ।

उपाकु वनेगु
द्वादशीकुन्हु बहनी सीम्हेसिगु नामय् चीर शान्तिया कामना यासें देय् चाःहिलेगुयात उपाकु वनेगु धाइ । सीम्हेसिगु छेँय् न्हूगु दलूचा पुज्यानाः न्हापां थानगणेद्यःयाथाय् पाल्चा तयाः लँ दुछि धुँधुपाँय् च्याकाः, कचि पाल्चा च्याकाः तयाः, फुपिंसं धिमे, धाःबाजा व दाफा थानाः गुरुजुपिंत धारणी ब्वंकाः उपाकु वनेगु चलन दु । उपाकु वनेगु लँपु थःने चसांद्वः, द्वकाधः, कंग अजिमा, सुन्तागल्ली, न्यत, तुँछेँ, रक्तकाली, बुरांख्यः, इखापुखू, छत्रपाटी, स्वांछपु गणेद्यः, थँहिति, ज्याथा, छुस्याबहाः, इनबहाः, भमल, कमलाछि, भोताहिति, महाबू, भ्वंसिक्व, तेबहाः, लुँहिति, धरहरा, बागदरबार, ताहागल्ली, भुलां, गणबहाः, खिधः, क्वःने लँपु लगं, पोडेत्वाः, सबल, सापूत्वाः, ओन्देनारायण, ह्युमत, जैसीदेगः, क्वहिति, ख्यःक्यब, भौक्यबय् वयाः क्वचाइ । थुकुन्हु उपाकु वनेगु लँपुइ त्वाःत्वाः पतिकं सुचुपिचु यानाः द्यःया न्ह्यःने समयबजि ब्वयेगु याइ ।

उपाकु देय् पिने जुयाः चाःहिलीगुलिं न्हापा येँदेय्या सीमाना गुलि खः धयागु सीदु । येँ देशय् जक मखु, गांगामय् नं सीम्हेसिगु नामय् नस्वाःगु धुंधुपाँय् च्याकाः देय् चाःहिलेगु चलन दु । हाडिगामय् नरः, नंसाः, त्वरःद्यः व धुम्बाराही चाःहिली । ग्वलय् (पशुपतिइ) फुक्कं छथाय् मुनाः इनागाः, गणेद्यः, मृगस्थली, तिलगंगाया त्रिविक्रम, विष्णु, मणिलखु, मयति अजिमा, मागः, चाबहि गणेद्यः, चाबहि धन्दो चैत्य जुयाः जयबागेश्वरी थ्यनेवं क्वचाइ ।

हाथुद्यः व हाथु हायेकेगु
हनुमानध्वाखा लाय्कुलिइ च्वंम्ह हाथुद्यः (श्वेतभैरव) यःसिं थनेसाथं ब्वइ । थुम्ह द्यः जुजु रणबहादुर शाहं थापना याःगु खः धयागु शाहकालीन अभिलेख संग्रहय् थुकथं च्वयातःगु दु, ‘स्वस्ति श्री सम्बत् १८५२ साल भाद्रशुक्ल पक्ष द्वादस्यं तिथौ शुक्रवासरे धनिष्टा नक्षत्रे घृतयोगे एत स्मिन्दीनं श्री भैरव मूर्ति निर्माण पूर्णक प्रतिष्ठा विहिता श्री रणबहादुर भट्टारकेनति श्री शाके १७१७ शुभम् ।’

येँयाः जःछि न्हिं न्हिं बहनी द्यः पुज्यानाः समयबजि इनाः हाथ्वँ हायेकी । थ्व द्यःया लिउने त्यप दु । थ्व अमृतं जायाच्वंगु महापात्र स्वरुप व्रम्हाण्ड खः । महापात्र व्रम्हाण्डय् च्वंगु अमृत धाः म्हुतुं हायेकाच्वंम्ह हाथ्वँद्यःया म्हुतुं पिज्वःगु अमृतया रसधारा जल कयाः त्वन धाःसा मोक्ष प्राप्त जुइ, ल्वय् लनी धकाः हाथु हायेकीबलय् धित्तुधिनाः थ्वँ त्वंजुइ । न्हापा मिजंतय्सं जक हाथ्वँ हायेगुलिइ मिसामिजं समान खः धयागु क्यनेत छुं दँ न्ह्यवनिसें छन्हु मिसातय्सं जक हाथ्वँ त्वनी ।

वंघःया आजुद्यः (आकाश भैरव) द्वादशीया चान्हय् देगलं पित हयाः ब्वइ । अथेहे तुं यंलागा पञ्चमी कुन्हु वाकादे आजु दुकाये धुंकाः दुकाइ । वंघः आजु व बाकादे आजुया दृष्टि (मिखा) चुलाके मज्यूगुलिं वंघः लँपु मजुसे मिखाद्वँ जुयाः बाकादे आजुयात द्यःछेँय् दुकाइ । आजुद्यःयात किराती जुजु यलम्बर नं धाइ । महाभारतया युद्धय् बूम्हेसिगु पक्ष लिनाः युद्ध याये धाःगुलिं श्रीकृष्णं छ्यं ध्यनाबिउगुलिं छ्यं आकाशं ब्वया वयाः थन च्वंगु धयागु किंवदन्ती नं न्यनेदु । येँयाः जःछि न्हिन्हि बहनी स्वामालं छाय्पियाः झःझः धायेक बांलाकाः समयबजि इनाः हाथु हायेकी । हाःगु हाथ्वँ पात्रय् फयाः न्ह्यःने च्वंगु महालक्ष्मी रुप वंघलय् छाइ ।

बाका देय् आजु
वंतुइ ब्वइम्ह आजु बाकादे आजुयात नं द्वादशीकुन्हु चान्हय् ब्वयाः यंलागा पञ्चमी कुन्हु चान्हय् दुकाइ । वंतुया साय्मितय् आराध्यदेव बाकादे आजुयात नं न्हिन्हि बहनी स्वामालं छाय्पियाः समयबजि इनाः हाथु हायेकी । बाकादे आजु गुथिइ २८ म्ह गुथ्यात दुथ्याः ।

येँयाःबलय् पिदनीगु द्यः प्याखंत
यःसिँ थंसांनिसें क्वःमथःतले न्हिन्हि बहनी थीथी द्यःप्याखंत हनुमानध्वाखा लाय्कुलिइ हुइके हइ । प्याखनं यानाः येँयाः झन् झःझः धाइ ।
१) दिप्याखं –किलागलं
२) सवःभक्कु प्याखं – हलच्वं
३)पुलुकिसि (तानाकिसि) – किलागलं
४) मजिपाः लाखे – मजिपातं
५) कुम्हो प्याखं – कुम्हा ननि (थौंकन्हय् थ्व प्याखं मल्हुके धुंकल)
६) महाकाली प्याखं – ख्वपं
७) माकः प्याखं – ख्वपं
८) असभांचुली चुइकेगु – थँबहिलिं (थौंकन्हय् थ्व प्याखं दीधुंकल)
९) दशअवतार क्यनेगु – त्रिपुरेश्वरं
१०) कुमारी खः सालेगु

येँयाःबलय् स्वनिगलय् येँय् जक कुमारी खः साली । थ्यासफू कथं येँया अन्तिम मल्ल जुजु जयप्रकाश मल्लयात थः इष्टदेवता तुलजा भवानीं थःगु राज्यभोग अप्वयेकेत कुमारी थापना याः धाःगुलिं ने.सं. ८७७ य् बसन्तपुरय् कलात्मक कुमारी छँे दयेकाः शाक्य कूलया म्ह्याय्मचायात कुमारी दयेकल । ने.सं. ८८० पाखे निसें येँयाःबलय् यंलाथ्व चःह्रेकुन्हु क्वःनेयाः व यंला पुन्हिकुन्हु थःने याः धकाः कुमारी खः साल । न्हापा येँयाःबलय् कुमारी याकःचिगु जक खः सालिगु खः । लिपा गनेद्यः व भ्यलु (भैरव)या नं खः सालेगु यात ।

जुजु जयप्रकाश मल्लं द्यःखः लिउलिउ सलम्हय् च्वनाः देय् चाःहिलाः जात्रा झःझः धायेक क्वचायेवं कुमारी माजुया ल्हातं सिन्हः तिनाः दँय्दसं राज्यभोग यात । नानीचा याः थः मथ्याःम्ह किलागलय् च्वंम्ह कलाःयात क्यनेत याःगु धाइ । तर ने.सं. ८८८ अनन्त चतुर्दशीकुन्हु क्वःनेयाः नखः हनाच्वंबलय् गोर्खाया जुजु पृथ्वीनारायण शाहं विनासूचं तिंख्यः, न्यत व भिंद्यः स्वंगू त्वालं आक्रमण यात । जुजु जयप्रकाश मल्ल हारय् मचासे वीरतापूर्वक ल्वात, मफुसेंलि तलेजु देगलय् दुहां वनाः बागमती जुयाः यलय् थ्यन । जुजु पृथ्वीनारायणं नेवाः संस्कृति माने यायेगु बचं बिसेंलि तिनि वयात जुजु माने यात ।

यंलाथ्व चःह्रे कुन्हु मू जात्राया रुपय् कुमारी लिसें गनेद्यः व भ्यलुया खः क्वनेयाः धकाः बसन्तपुरं मरु—चिकंमू–लगं–ब्रम्हुत्वाः–ह्युमत–जैसीदेगः– क्वःहिति–भिंद्यःत्वाः जुयाः द्यः छेँय् बिज्याकी । द्यःखः न्ह्यःने गुरुजुया पल्टन, सैनिक व पञ्चै बाजं, आशा गुर्जा, राजप्रतिनिधिया रुपय् खडग, पञ्चबुद्धया रुपय् न्याम्ह गुरुजुपिं व मजिपाः लाखे दइ । कुमारी खः साले न्ह्यः न्हापा जुजु थौकन्हय् राष्ट्रपतिं गद्दी बैठक दरवारय् वयाः द्यःपिं दर्शन यानाः द्यः व द्यः प्याखंयात ध्यबा छाइ । थ्व राष्ट्रिय पर्व थौंकन्हय् येँ महानगरपालिकां थीथी देशं पाहाँपिंत सःताः हनीगुलिं अन्तर्राष्ट्रिय पर्व कथं न्ह्यानाच्वंगु दु । थुकुन्हु सीपिनिगु सद्गतिया कामना यासें कुमारी सालीगु लँपु थःने व क्वःने कःचि पाल्चा तइ ।

ह्युमतय् द्यःखः थ्यनकि दलूचाय् मत हिइकाः क्यनी । न्हूघः दबुलिइ दिप्याखं ल्हुइकाः दैत्य क्वःथइ । समयपुन्हि कुन्हु थःनेयाः धकाः कुमारी खः बसन्तपुरं प्याफः–न्यत–त्यंगः– थायमदु–असं–वंघः–मखं–लाय्कू जुयाः द्यःछेँय् बिज्याकी । थुकुन्हु दिप्याखं थाय्मदु दबुली हुकाः दैत्य क्वःथली । चतुर्थीकुन्हु नानीचायाः धकाः कुमारी खः बसन्तपुरया द्यःछेँनं प्याफः–न्यत–किलागः–भ्याचाद्यः–वंघः–मखं–लाय्कू जुयाः द्यःछेँय् बिज्याकी । मिजं मिसा समान खः धकाः क्यनेत ने.सं. ११३१ निसें नानीचायाःकुन्हु मिसातय्सं जक द्यः साली । थुकुन्हु दिप्याखं किलागलय् ल्हुइकाः दैत्य क्वःथली । नानीचायाःयात दथुयाः नं धाइ ।

दागिं व बौमत
यंलाथ्व चःह्रे कुन्हु कुमारी खः सालाः क्वःनेयाः सिधयेवं मरुया लखुफल्चां दागिं पिदनी । तुयुगु ख्वाःपाः पुनाः जामा सिनातःम्ह दागिंयात जवंखवं लप्पा ज्वनाः कुमारी सालीगु लँपुं थःने क्वःने चाःहिकी । न्ह्यःने धिमेबाजं थानाः धुँन्या चाःहिकाः वनीसा लिउने दच्छियंकं सीपिनिगु छेँय् नं फुसा मीतःम्ह मफुसा छम्ह छेँजः न्हिछि द्यांलानाः सीम्हेसिगु नामय् गुता बीबः –इकाः, पःका, हाकुहाम्वः, स्वांता, तछ्व, चीग्वः कय्गू, ग्वमाय्, क्वल, हाकुमुस्या लँ दुछि ह्वलावनी । थथे यात धायेवं सीपिं स्वर्गय् थ्यनी, सीपिनिगु आत्मायात शान्ति जुइ धाइ । लिसें उगु दँय् पञ्जरां न्यायेकूम्ह नं बाजं थाकाः ह्याउँगु ख्वाःपाः पुयाः दागिं जुयाः वहे लँपुं चाःहिलेमाः । थथे चसिजाः वने सिधयेवं मरुहितिइ ख्वाःसिलाः लिहां वनाः छेँय् पालं (चिपं) याइ । फुसा दागिं व बौमत स्वयाः थानकोट च्वसं च्वंगु यंकिदहनय् मेला हं वनेमाः । थन पुन्हिकुन्हु मेला जुइ ।

दागिं थःने चाःहिले सिधयेवं मरुसतः नापं साय्मितय्सं न्हाय्पं कथिइ सौया द्यःने पाल्चा च्याकाः नाग आकारय् दयेकातःगु बौमत वहे लँपुं थःने क्वःने चाःहिकाः मरुया भुतिसालय् क्वचायेकी । थुगु बौमतया छ्यं लाय्कूसाः, म्ह दथुसाः, फल्चासाः व न्हूसाः, न्हिप्यं चसानं दयेकी । थ्व स्वानाः दयेकातःगु पँथय् तयाः पाल्चा च्याकेत सौ, पाल्चा व चिकं पुखूद्यां त्वाःया झिंच्याद्वः कुनाया साय्मितय्सं व्यवस्था याइ । दागिं इन्द्रया मां खःसा बौमत अबु धाइ । इन्द्रयात माःवयेगु झ्वलय् मत च्याकाः माःवःगु धाइ । मजिपाः लाखे नं दागि व बौमत स्वयेमज्यु धाइ ।

नेपालभाषा टाइम्स

च्वमिया मेमेगु

• नेवाः समुदायया अर्गानिक चकलेट ‘चाकु’
• ख्वपय् सम्यकया तयारी
• तोखाय् घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु चाकु दिवस
• आयुसंस्कार परित्याग दिवसयात कयाः सहलह
• अर्घाखाँची नेवाः समाजया साधारणसभा व अधिवेशन