सुनां ल्ह्वनाच्वंगु राजतन्त्रया मुद्दा ?

राजा तेरे गोरखियाँ ने लुट्या पहाड
लुट्या पहाड गोरीरा लुट्या पहाड
तीसा लट्या वैरा लुट्या, लुट्या भान्दल कि हार
पाँगादी पँगवालिया लुटियाँ लूटी बाँकी नार ।।
सुन्ना लुट्या, चाँद लुट्या लुट्या जबाहारा
सेजां सुत्ती कामनी लुट्या, लुट्या पहाड ।।
– कुमाउँ व गढवालया लोक म्येँ

गोर्खालीतय्सं कुमाउँ व गढवालय् २५ दँ तक शासन यात । नेपाःया आपालं सफू व इतिहासय् थुकीयात नेपाः एकीकरण यायेगु झ्वलय् गोर्खाली फौजत अन तक थ्यंगु धासें गर्व याइ । धाथें कुमाउँ व गढवालया जनताया निंतिं धाःसा उगु २५ दँ छगू दर्दनाक इतिहासया कथं थौंतक नं जनमानसय् न्ह्यःने दु । च्वये न्ह्यथनाःगु लोक म्येँ गोर्खाली सैनिकतय्सं याःगु अत्याचार व बर्बताय् आधारित खः । साहित्यकार जनकलाल शर्मां उगु क्षेत्रया भ्रमणय् वंगु इलय् मुंकूगु उगु म्येँयात लिपा मोहन मैनालीं नं जनमानसया म्हुतुं आःतक नं न्यनेदुगु पुष्टि याःगु दु ।

उगु म्येँय् गोर्खाली सेनातय्सं लुँ वहः, हिरा नापं बहुमुल्य सामान जक मखु लासाय् थःनापं द्यनाच्वंम्ह कलाःयात नं लुटे यानायंकूगु वर्णन यानातःगु दु । च्वमि युग पाठकं थःगु सफुति ‘माङ्गेना’य् कुमाउँ व गढवाल कब्जायात साम्राज्यावादी चरित्र कथं कयादी । गथे साम्राज्यवादया विशेषता खः – त्याःगु थाय्या जग्गाजमिन, जनताया जीउ–धन, सामाजिक–आर्थिक व्यवस्था फुक्क थासय् कब्जा यायेगु खः गोर्खालीतय्सं अन व हे यात । अन थुलि तक यातना बीगु ज्या जुल की कर पुलेमफुपिं मस्त व ल्याय्म्हतय्त दास दयेकाः तिब्बत व मधेसया बजारय् मीगु, यातना बीगु व हत्या यायेगु ज्या जुल । (पृ. ३२, मांङ्गेना)

पृथ्वीनारायण शाहं न्ह्याकूगु गोर्खाली राज्य विस्तारया झ्वलय् कुमाउ गढवालनिसें लिम्बुवान तकया इतिहास स्वयेगु खःसा अन दमन, शोषण, अत्याचार व बर्बरता दु । तामाङ समुदायय् लादे याःगु सांस्कृतिक उपनिवेशं निसें नेवाःतय् भाय् व संस्कृतियात न्हंकेत ल्ह्वंगु पलाःया थःगु इतिहास दु । नेपाःया इतिहासय् थीथी भाषाभाषी व संस्कृति प्रति दमनया झ्वः थ्व गोर्खा राज्यया विस्तारपाखें बुलुहुँ शुरु जूगु खः । राजनीतिक विश्लेषक आहुतिया कथं बिस्कं भाषा, संस्कृति व जाति, मुक्कं बिस्कं सभ्यताय् बलप्रयोगपाखें राज्यविस्तार यायेगु धयागु खास सभ्यताया मानवनिर्मित फुक्कं सांस्कृतिक सम्पदायात नाश याना यंकेगु खः । (‘एकीकरणको बहस’, कान्तिपुर न्हिपौ, २५ पौष २०७८)

वहे आन्तरिक उपनिवेश शुरु याःम्ह पृथ्वीनारायण शाहया सन्तान महेन्द्र जुजु जूबलय् ला छगू जाति, छगू भाषा, छगू संस्कृति व छगू राष्ट्र, छगू धर्मया अवधारणा विकास जुल । पञ्चायतकालय् जुजुया भाय्, जुजुया भेष, जुजुया धर्म कथं देय्या भाय्, धर्म व संस्कृतिया विकास यायेगु ज्या जुल । थीथी जातितय् मांभाय् पाखें आःख ब्वंकेगु ज्या जूसा खँय् भाय्या प्रभावकारिता म्हो जुइगु मानसिकता नं पञ्चायतकालय् ब्वलन । व हे बिचाः कथं मस्तय्त प्रारम्भिक भाय्या कथं खँय् नेपाली भासं ब्वंकूसा मेमेगु भाय्त बुलहुं गौण जुयावनीगु व उकिं राष्ट्रिय एकता क्वातुइगु धासें महेन्द्रं नीति दयेकल । फलतः नेपालय् मांभाय्पाखें शिक्षाय् कायेगु बञ्चित जुइवं मांभाय् ल्हाइपिं नं म्हो जुयावन ।

शाह जुजुतय्सं गोर्खा राज्यया विस्तार यायेधुंकाः आन्तरिक उपनिवेश कायम यानाः थः इतरया समुदायया भाय्, संस्कृति, संस्कार व धर्मय् निरन्तर प्रहार यात । बिस्कं बिस्कं संस्कार व संस्कृति हनीपिं समुदाययात छगू हे थलय् तयाः स्वयेगु दुस्साहास जूगुलिं देय्या एकता नं क्वातुइ मफुत । पञ्चायतया इलय् न्ह्याक्वः हे ‘राष्ट्रिय एकता’या खँ ल्हाःसां सम्मान हक अधिकारया सुनश्चिता बिना थ्व सम्भव जुइगु खँ हे मखुत ।

वहे राष्ट्रिय एकता क्वातुकेमफुगु व बिस्कं समुदायया पहिचानय् लिच्वः लाकूगुलिं गणतन्त्रपाखे देय् न्ह्याःवंगु खः । स्वयम ज्ञानेन्द्र शाहया एकल राज्य संचालन यायेगु महत्वकांक्षा व वंशया कथं देय्या नेतृत्व यायेदइगु शासन प्रणालीयात नं जनतां अस्वीकार याःगुलिं थौं देय् गणतन्त्रपाखे वनेत अःपुगु खः । तर गणतन्त्रय् देय् वंगु छगू दशकय् हानं थीथी कोणं जुजु सहितया व्यवस्था आवश्यक जूगु धकाः मुद्दा ल्ह्वने हयाच्वंगु दु ।

गोर्खा राज्य विस्तारनिसें लिपांम्ह जुजु ज्ञानेन्द्र तक थ्यंगु इलय् निश्चित समुदाय व निश्चित स्वार्थया निंतिं दुपिं मनूतय् निंतिं जक राजतन्त्रप्रतिया मोह ल्यनाच्वंगु खत । गणतन्त्रया पलिस्था लिपा व हे क्याम्पयापिं छुंछुं जुजुवादीत चांचां हे गणतन्त्रवादी जुया पिहांवल । तर अझ नं थौं छुं निश्चित स्वार्थया निंतिं छथि मनूत राजतन्त्रया वकालत यानाच्वंगु दु । स्पष्ट दु, शाह जुजुतय्सं शुरु याःगु छगू जाति, भाषा, संस्कृति व धर्मया यकःति चाहेजूपिं व नेपाःया मेमेगु फुक्क समुदाययात थःगु अधिकारपाखें चिउत यायेत चाहे जूपिं हे आः नं जुजु माःगु मुद्दायात ल्ह्वनेगु यानाच्वंगु खः ।

मेखे, जःलाखःला देय्या छगू प्रान्तया मुख्यमन्त्री थज्याःम्ह मनुखं पुलांम्ह जुजुयात आः नं शाही सत्कार बियाः नेपाःयात हिन्दू राज्य दयेकेमाःगु व उकीया निंतिं जुजु माःगु धकाः खुल्लारुपं धयाच्वंगु दनि । थुकिं प्रष्ट रुपं क्यनाच्वंगु दु छाय् हानं राजतन्त्रया सः थ्वयाच्वन । व हे मुद्दायात पुलांगु जुजुवादी दलतय्सं ल्ह्वनीगु खँय् शंका मदु । तर थःत फरक धार धाःगु न्हूगु दलं नं थ्वहे मुद्दायात ज्वनाः हानं नं नेपाःया थीथी समुदाययात प्रहार यायेगु व जःलाखःला देय्या आर्शिवाद कायेत स्वयाच्वंगु जकं मखुला धयागु संकेत क्यनाहःगु दु ।

पुस २७ गते पृथ्वीजयन्ती हनीपिंसं जुजुतय् गुणगान याइगु व गोर्खा राज्य विस्तारयात कथित एकीकरण कथं प्रचार यानाः हानं राजतन्त्रया मुद्दायात चाःहिकाः समर्थन यायेगु ज्या जुयाच्वंगु दु । निश्चित खः, थज्याःगु ज्याय् सक्रिय जुइपिं धयापिं कन्हय् हानं एकल जातिय, भाषा, संस्कृति व धर्मयात जक देय्या पहिचान दयेकाः मेगु समुदायया पहिचानयात न्हंकाछ्वयेत स्वइपिं खः । देय्या फुक्कं जाति, भाषा, संस्कृति व धर्मयात समान अधिकारया पक्षय् दुपिं नागरिकत थज्याःगु प्रवृक्तिपाखें सचेत जुइमाः । मखुसा हानं जुजुया नामय् बहुलतायुक्त समाजयात नश्लीय राज्यय् हिलेगु कुतः जुइफु ।