ने. सं. ११४४ चौलाथ्व दशमी -

चक्वाद्यःया महात्म्य

मीना बज्राचार्य

दँय्दँसं यलय् वैशाख शुक्ल प्रतिपदानिसें विश्वय् हे दकलय् ताःहाकःगु जात्रा कथं कयातःगु रथजात्रा बुंगद्यः व चक्वाद्यःया रथजात्रा शुरु जुइ । स्वीनिकू हाकःगु बुंगद्यःया रथ स्वयां भतिचा चिजाः जुइक चक्वाद्यःया रथ दयेकी । २१ फिट तजाःगु चक्वाद्यःया रथय् नं बुंद्यःया रथय् थें हे प्यम्ह भैलद्यःया प्रतिककथं प्यचा घःचा दइ, घःचाया दथुइ नागया प्रतिक कथं ताःहाकःगु सिँ धोँमा तइ । रथया दकलय् च्वय् बाय्म्वः तया रथ निर्माण यायेधुंकाः वाउँक लःसि तयाः ध्वजा, पताः तयाः छाय्पी । चक्वाद्यःयात जटाधारी पद्मपाणी लोकेश्वर, धर्मराज व मीननाथ नं धाइगु चलन दु ।

रथय् तये न्ह्यः वैशाख महिनाया कृष्णपक्षया प्रतिपदा खुन्हु लगंख्यःया दबुलिइ बुंद्यःया न्हवं क्वचायेवं चक्वाःद्यःयात जेष्ठवर्ण महाविहार टंगबाहाःया देगः लिक्क च्वंगु दबुलिइ न्हवं लुइगु ज्या जुइ । वयां लिपा लँपु छाया प्राणप्रतिष्ठा यानाः बुंगद्यःयात थें दशकर्म विधिपुजा सम्पन्न याइ । न्हवं क्वचाये धुंकाः रथ निर्माणया ज्या जुइ । बुंगद्यःयात वैशाख शुक्ल प्रतिपदा खुन्हु रथय् तइगु खःसां वैशाख शुक्ल चतुर्थीया दिनय् चक्वाद्यःयात रथय् तयाः सालाः पुच्वय् दयेकातःगु रथय् विराजमान जुयाच्वम्ह बुंद्यःयात लँस्वःवनी । थथे चक्वाद्यःया रथ नि न्हापालाक्क साला लँस्वः मवंकं बुंगद्यः याकचियागु जक रथ सालीमखु । उकिं बुंगद्यःया गुलि महत्व दु उलि हे चक्वाद्यःया नं महत्व दु ।

थथे याःगुया कारण बुंगःद्यः लिपा तिनि कामारु कामाक्षय् हःम्ह जुयाः नेपालमण्डलय् न्हापांनिसें विराजमान जुयाच्वंम्ह चक्वाद्यवं लँस्वःवंगु धार्मिक विश्वास दु । पुच्वंनिसें चक्वाद्यः न्ह्यः न्ह्यः बुंगद्यःया रथ ल्युल्यु सालाः गाःबालय् याः न्यायेकी । गाःबाहाः जात्रा क्वचायेका अनं नुगलय् साला यंकीबलय्निसें धाःसा बुंगद्यःया रथ ल्युल्यु चक्वाद्यःया रथ साली । अथेहे नुगलं लगंख्यलय् थ्यंका निगुलिं रथयात माजुसिमा छचाः छचाः चाःहिका अनहे याःन्यायेकी । छन्हु अथें तयाः कन्हय् खुन्हू धोँमाया न्ह्यःने बौ बिइ । छ्वय्लाभू जात्रा न्यायेकाः वकुन्हु बुंगद्यःया रथं निचाः व चक्वाद्यःया रथं छचा बुंद्यःया मां दोलंमाजु अर्थात् माजुसिमा चाहिइका थःतिइ याः न्यायेकी ।

कन्हय्कुन्हु भुजिया जात्रा न्यायेकाः निगुलिं रथय् नैक्यालं लुइ । वयां कन्हय् कुन्हू याकःमिसा भुजिया धकाः मुक्कं मिसापिंसं जक बुंगद्यः व चक्वाद्यःया रथ सालाः इतित्वालय् याः न्यायेकी । लिपा साइत स्वयाः हाकनं जाउलाख्यलय् साला यंकी । जाउलाख्यलय् थ्यंकाः प्यन्हू लिपा बुंगद्यःयाथाय् भोटोजात्रा क्यने सिधेवं चक्वाद्यःया रथ साला टंगबहालय् हे लित हइ धाःसा बुंगद्यःयात रथं क्वकया खतय् तयाः बुंगय् यंकी ।

मेगु छगू विशेषता धइगु बुंगद्यःया रथ सालाः गन गन दिकल उगु रथया न्ह्यःने भतिचा बेक्वयेक मछिंक चक्वाद्यःया रथ तयेगु परम्परा दु । छाय्धाःसा न्हापा बुंगद्यःयात ख्वपमितय्सं ख्वपय् व येँमितय्सं येँय् यंकी धकाः यलमितय्सं चलाख जुया बुंगद्यः साले मछिंक चक्वाद्यःया रथं पनाः सुरक्षा याःगु धइगु जनविश्वास दु । अथेहे जाउलाख्यलय् थ्यनकी किपूमितय्सं साला यंकी धका गालय् क्वफाना बिउगु धाइगु न धापू दु । तर न्ह्याथे हे धाःसां थुगु जात्रायात सकल नेपाःमिपिंसं हे सम्मानपूर्वक मंकाः कथं थःगु देय्या हे मौलिक परम्परागत जात्रा कथं हनावयाच्वंगु दु । चक्वाद्यःया बारे छगू रोचक किम्बदन्ति थथे दु ः

परापूर्वकालय् नेपालमण्डलय् राज्यभोग यानाच्वंम्ह धर्मात्मा जुजु शिवदेवया निम्ह काय्पिं वृषदेव व बालार्चनया पालय् चक्वाद्यःया विहार दयेकूगु खःसा रथजात्रा यायेगु परम्परा नं न्ह्याकूगु खः । जुजु शिवदेवया म्ह्याय् अंशुवर्मानाप इहिपा याना बिउगु खःसा अंशुवर्माया म्ह्याय् नेपाःया विभूति भृकुटी धाइगु खँ ऐतिहासिक रुपं प्रमाणित जुयाच्वंगु दु । धर्मात्मा जुजु शिवदेव थें हे वसपोलया काय् वृषदेव नं अतिकं धर्मय् आस्था दुम्ह जुयाः न्हिंयान्हिथं सुथन्हापां दनाः शंखमूलय् स्नान याना खड्गयोगिनीया दर्शन यानाः दानधर्म याना थः प्रजागणपिंत प्रतिपाल यानाः आनन्दं राज्य सञ्चालन यानाच्वन ।

छन्हु जुजु वृषदेव न्हिथं थें नृत्य कर्म यानाः छेँय् लिहां वयाच्वंबलय् अचानक म्ह सुख मदया वल । छेँय् थ्यंनेवं इकुसे च्वनाः भाराक्क ग्वतूम्ह दना हे मवल । बैद्य सःताः अनेक उपाय यानाः वासः यातं नं दना मवसेंलिं जुजुया देहावसान जुल धकाः सकलें अलाप विलाप यानाः ख्वयाच्वन ।

उगु हे इलय् वृषदेवयात यमदूततय्सं आकाशमार्गं यमलोकय् यंकल । वृषदेवया होसय् वःबलय् नरकलोकय् यमदूततय्सं पापीतय्त चिकं ग्वाराग्वारा दायेकाः खासीइ क्वफानाः सास्ति यानाच्वंगु दृष्य खन । उपिं पापीत असह्य पीडां चिल्लाय् चिल्लाय् दनाः हालाः ख्वयाच्वन । अथेहे मेगु प्रेतलोकय् प्रेततय्त तांन्वथाय् तयाः वाथावाथा कंकातल । उपिं प्रेततय्गु ल्हाःतुति तसकं चिचिपु, म्हुतुप्वाः मुलुप्वाः थें चिप्वाः तर प्वाः धाःसा धम्प थें तःग्व । अज्याःपिं श्रुचिमुख प्रेतत लः त्वने प्याचाया वांवां खाया सास्ति नयाः हालाच्वन । ह्वासा ह्वासा नवःगु नरकया ग्यानापुगु दृष्य स्वयेमफया वृषदेव अति भावविह्वल जुयाः मिखा तिस्सित । पलख लिपा सिच्चुसे च्वनाः ह्वाला ह्वाला नस्वाः वल । चिल्लाय् दनाः हाला ख्वयाच्वंपिं पापीत व श्रुचिप्रेततय्गु हाःसः नं तायेमदया वन । तिजक मिखा चायेका स्वःबलय् अनया लकस खना वृषदेव तसकं अजूचाल । तेज रश्मी पिकया वायुवेगं छम्ह दिव्य पुरुष खनेदत । गुम्हेसिया छ्यनय् जटा हिनातःगु, न्हाय्पनय् कुण्डल, जवगु ल्हातं वरद व खवगु ल्हातं पलेस्वां ज्वनाः पिताम्बरया धोति चिनातःम्ह अतिकं ज्वाजल्यमान व शोभायमान जुयाः प्रकट जुयाः पापीतय्त उद्धार याना बिज्यात । श्रुचिप्रेततय्त थःगु जटां लःधाः हायेकाः लुधंक प्याःचाः लंकाबिल । थुम्ह जटाधारी लोकेश्वरया कृपादृष्टिं यानाः अनया पापीतय्गु धर्मचित्त उत्पन्न जुयाः महासुख व आनन्दया अनुभूति यानाः जयजयकार यात । नारकीय पापभोग यानाच्वंपिं फुक्क पापीत पापं मुक्त जुयाः सुखावती भुवनय् प्रस्थान जुल । जटाधारी पद्मपाणी लोकेश्वर प्रकट जूगु खबर न्यनेवं यमलोकया यमराजं अति आदरपूर्वक सम्मान यानाः भक्तिभावं दण्दवत यात ।

थ्व दक्व दृष्य स्वयाच्वंम्ह वृषदेव पद्मपाणी लोकेश्वरया प्रताप खनाः अति हर्षित जुल । उगु इलय् यमदूतपिंसं वृषदेवयात यमराजया न्ह्यःने यंकल । चित्रगुप्तं वृषदेवया धर्म अधर्म खाता पुइका स्वःगु बखतय् आयु बाकी दनीगु खँ कनेवं यमराजं हथासं यमदूततय्त वृषदेवयात मत्र्यलोकय् हे लित यंकेत उजं बिल ।

थुखे मृत्यु जुल धकाः दाहसंस्कार यायेत तयारी याना च्वंगु इलय् वृषदेव वाथाक्क दनावःबलय् सकलें अजुचाल । जुजु वृषदेवया पुनर्जीवन प्राप्त जूगु खनाः सकल प्रजाजन, मन्त्री भाईभारदार व छेँजःपिं हर्षविभोर जुया जयजयकार यात । जुजुं सकलसित थःम्हं खनागु यमलोक व पद्मपाणी लोकेश्वरया बारे सविस्तार वर्णन यात । थ्व खँ न्यनाः सकल प्रजालोक व मन्त्री भाइभारदारपिंसं नं अज्याःम्ह पद्मपाणी लोकेश्वरया दर्शन थःपिंसं नं यायेगु इच्छा जाहेर यात ।

छन्हु भिंगु साइत स्वयाः कुशल कालिगढतय्त सःताः पद्मपाणी लोकेश्वरया वर्णन यानाः पद्मपाणीया प्रतिमा दयेकेबियाः विधिवत रुपं स्थापना यात । लोकेश्वरयात न्हियान्हिथं नित्यपुजा यायेगु परम्परा न्ह्याका वन । वृषदेव निःसन्तान जूगुलिं देहावसान लिपा वसपोलया किजा बार्लाचनं राज्यभार ग्रहण यात । तर बार्लाचन धाःसा थः अबु व दाजु थें धर्मपरायण जुइमफुत । उकिं यानाः मतिक्वः भैरब कोप जुयाः भौचिया रुप कयाः उगु थासय् च्वंपिं दुरुत्वंपिं मस्त यंकेगु याना हल । उकिं उगु राज्यया प्रजाजनपिंस उगु थाय् त्वःताः धमाधम मेथाय् वन । थुकिं यानाः प्रजागणपिं पाः जुजुं वनाः खाली हे जूवन ।

थुगु घटनालिपा बार्लाचनं थःगु जीवनय् हिउपा हल । थःगु भाव भक्ति पद्मपाणी लोकेश्वरयात समपर्ण यात । थः दाजु वृषदेवं स्थापना यानावंम्ह पद्मपाणी लोकेश्वरया मूर्ति ज्वनाः बालार्चन जुजु नं उगु थाय् त्वःताः लिच्छवी जुजु मानदेव संस्कारित चक्रवर्ण महाविहारय् च्वंवल ।

छन्हु बालार्चन जुजुयात श्री पद्मपाणी लोकेश्वरं म्हगसय् आज्ञा जुल, “हे राजन ! थ्व पूर्वनिर्मित विहार जिगु वासस्थान मखु । जिगु निंतिं छगू मेगु हे विहारया निर्माण यानाब्यु । सुथन्हापां चखुंचा ब्वयाः गुगु थासय् जूवना अलप जुइ उगु हे थासय् विहार निर्माण यानाः जितः प्रतिस्थापन यानाब्यु ।” थुलि खँ म्हगसय् खनेवं जुजुया न्ह्यलं चाल । काचाकाचां दनाः नित्यपुजा यात । पुजा सिधयेवं धात्थें चखुंचा छम्ह थःपाखे स्वयाः ब्वया वयाच्वंगु खन । उम्ह चखुंचा न्हापां चक्रवर्ण महाविहारय् जुत । अनं हाकनं ब्वयाः भतिचा उखे उत्तरपाखेया ख्यलय् जूवनाः पलख लिपा हे अलप जुल ।

थ्व दृष्य खनाः जुजुं उगु हे थासय् विहार निर्माण याके बिल । थुगु कथं चखुंचा जूवःगु आधारं निर्माण याःगु विहार जुयाः थुगु विहारयात चखुं विहार धायेगु चलन जुल धाःसा चखुं विहारय् विराजमान जुया बिज्याम्ह पद्मपाणी लोकेश्वयात चखुंबाहाद्यः धायेगु यात । लिपा चखुंबाहाद्यःया अपभ्रंश जुया चक्वाद्यः, चाक्वाद्यः धायेगु याना हल । अथेहे चखुंचा न्हापां जूवंगु चक्रवर्ण महाविहारयात चुकबाहाः धायेगु प्रचलन जुल । विहार निर्माण लिपा जुजु बार्लाचनं श्री पद्मपाणी लोकेश्वर प्रति भक्तिभाव व श्रद्धा कथं वसपोलया रथ निर्माण यानाः यलया थीथी थासय् यंका विधिवत् रुपं दँय्दँसं जात्रा न्याकेगु परम्परा न्ह्याकल ।

उगु हे ईलय् परम्परागत जात्राया नामं मेगु खुगू देवदेवीपिनिगु रथजात्रा याइगु चलन न्ह्यानाच्वंगु खःसा लिपा चक्वाद्यःया नं रथजात्रा सहित न्हय्गू जात्रा न्यायेकेगु परम्परा न्ह्यानाच्वंगु जुल ।

तःदँ लिपा यलय् वरदेवं राज्यभोग यानाच्वंगु इलय् कामारु कामाक्षं वर्षा व सहकालया द्यः करुणामय नेपालमण्डलय् हयेधुंकाः धुमधामं बुंगद्यःया रथजात्रा न्याकेगु यात । बुंगद्यःया रथजात्रां यानाः मेमेगु जात्रायात उलि महत्व मबिल । उकिं तान्त्रिक बन्धुदत्त बज्राचार्यं दक्वः रथजात्रायात छथाय् समावेश यानाः बुंगद्यःया छगू जक रथ दयेकाः जात्रा न्ह्याकेत समाधियोग यानाः साधना यात । तर चक्वाद्यः थुकी समावेश मजुल । अन कोप जुल । बन्धुदत्तं ध्यान दृष्टिं स्वःबलय् श्री पद्मपाणी लोकेश्वरं आकाशवाणीं आज्ञा दयेका बिज्यात, “हे बन्धुदत्त ! परम्परांनिसें न्ह्यानाच्वंगु थुगु रथजात्रा यथावत् रुपं हे न्ह्याकल धाःसा भिंजुइ ।” थ्वहे आकाशवाणी लिपा बुंगद्यः व चक्वाद्यःया रथयात नापनापं जात्रा यायेगु चलन जुल ।

थुगु खं सीदु कि बुंद्यःया रथजात्रा स्वयां यक्वः न्हापा नेपालमण्डलय् चक्वाद्यःया रथजात्रा न्ह्यानाच्वंगु खः । अथेहे थीथी धार्मिक सफू व वंशावलिइ नं थ्व खँ उल्लेख यानातःगु दु । जटाधारी पद्मपाणी लोकेश्वर कथं लोकंह्वाःम्ह चक्वाद्यःयात गैरनेवाःतय्सं मीननाथ व बुंगद्यःयात मत्स्येन्द्रनाथ धायेगु यानातल । थ्व निगुलिं नांया अर्थ संस्कृत भाषं न्याया अधिपति वा द्यः खः । उकिं नं गुलिसिनं चक्वाद्यः व बुंद्यः छम्ह हे खः व निम्ह छगू हे रुप खः धाइपिं नं दु । अथेहे चक्वाद्यःयात बुंगद्यःया अबु धाइपिं नं दु । न्ह्यागु हे जूसां हिन्दु व बौद्ध निगुलिं धर्म माने याइपिंसं थःथःगु धार्मिक विश्वास व मान्यताया आधारय् आतक नं बुंद्यः व चक्वाद्यःया रथजात्रायात भव्य व सभ्य रुपं माने यानावयाच्वंगु दु ।