डा. कमलप्रकाश मल्ल लुमंकाः

लोकंह्वाःम्ह विद्रोही नेवाः न्ह्यलुवाः भाजु पद्मरत्न तुलाधर मदुगु झिंस्वन्हु लिपा अर्थात थ्व हे ने.सं. ११३९ कछलाथ्व ९ (२०७५ मंसिर १ गते) कुन्हु झीगु भाषिक ख्यःयाम्ह जक मखु, नेपालयाम्ह हे छम्ह तसकं हनेबहम्ह विद्वान प्रा. डा. कमलप्रकाश मल्ल मदुगु बुखँ ब्वनेमाल । नेपालभाषाया ख्यलय् छम्ह वरिष्ठ समालोचक व छम्ह ज्वःमदुम्ह अन्वेषक कथं नांजाःम्ह खः वय्कः ।

थुगु ख्यःया छगः स्येल्लाःगु थां खः, गुगु आकाझाकां क्वःदलाः झी सकसितं स्तम्भित यानाबिल । थ्व शोकयात शक्तिइ हिलेगु यानाः वय्कःपिंसं क्यनाथकूगु लँपुइ वनाः झीगु भाषा व साहित्ययात अझ थकायेगु प्रण यायेमाःगु दु । ख ला वय्कःया विषयय् तःम्हेसिनं च्वयादीधुंकूगु दु । उकियात लिसा मकासे जिगु थःगु हे खँ छुं प्वंकेगु कुतः यानाच्वना ।

वय्कःयात जिं म्हसी न्ह्यः अझ वय्कःया च्वसु ब्वने न्ह्यः वय्कःया नां जिं इलय्ब्यलय् न्यनागु खः । उबलय् जि मचा हे तिनि धाःसां जिउ । तर वय्कः नांजाःम्ह अंग्रेजीयाम्ह प्राध्यापक जुयादीधुंकल । छेँय् जिमि दाजुपिंसं गबलें गबलें वय्कःयागु नां कायेगु यानादी । जिं ला वय्कः भचा बाज्यःति वंम्ह ल्ह्वंम्ह मनू जुइ धकाः अनुमान यानागु,तर व जिगु सोचाइ एकदम अःखः खनेदत ।

जब जिं वय्कःयात दकलय् न्हापां खना । वय्कः ला एकदम ह्याण्डसमम्ह मनू खनी । व खनागु थाय् खः हनेबहम्ह कविकेशरी चित्तधर हृदयजुया छेँय् । वि.सं. २०३४ सालपाखेयागु खँ । नेपालभाषाय् डिग्री बाइ डिजर्टेशन (शोधग्रन्थ च्वयाः डिग्री प्राप्त यायेगु) निंतिं छनौट जूपिं मल्ल के सुन्दर, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, अमृतरत्न तुलाधर,मञ्जु मास्के, सर्मिष्ठा जोशी आदि व जि नं खः ।

झीगु भाषाय् थुकथं उच्च शिक्षा हासिल यायेगु मौका बिउगुलिं हनेबहम्ह चित्तधर हृदय साःप लय्तायादीगु खः । जिमित वय्कःया छेँय् सःताः बःचाधंगु मुँज्या यानादीगु खः । उबलय् हे कमलदाइ (डा. मल्ल) अन झायाः थेसिस च्वयेगु निंतिं माःगु निर्देशन बियादीगु खः । उबलय् वय्कः त्रिभुवन विश्वविद्यालयय् शिक्षाध्यक्ष जुयादी धुंकल ।

नेपालभाषाय् डिग्री तयेगु निंतिं वय्कलं थःगु पाखें विशेष भूमिका म्हितादीगु धयागु खँ जिं न्यनागु दु । वय्कःया कान्छाम्ह किजा मल्ल के सुन्दर व मल्लया तिरिमय्जु मञ्जु मास्के जिगु पासापिं जूगुलिं वय्कः नाप स्वापू तयेत जितः अःपुया वल । अनुसन्धानया झ्वलय् छुं न्यनेमाल धाःसा जिं नापलायेगु याना ।

वय्कः अपाय्धंम्ह विद्वान खःसां तःधं छुइगु बानी मदु । लँय् गबलें अध्ययनया झ्वलय् जिगु पुलांगु ज्याकू व्यापार प्रवद्र्धन केन्द्रया लाइब्रेरिइ नं झायादी । थज्याःम्ह मनू मंत धाःबलय् जितः नं सुख मंत ।लुमंकेमाःगु मू खँ छु धाःसा वय्कः न्हापांनिसें साहित्यय् विशेष रुचि तयाः साहित्यिक गतिविधि न्ह्याकाच्वंम्ह खः ।

खँय् भासं ‘हुने विरुवाको चिल्लो पात’ धाः थें विक्रम संवत् २००९ सालपाखे हे विद्यार्थी साहित्य मण्डल नीस्वनादिल । थाय्मदुइ थःगु हे छँेक्वय् दबू दयेकाः वालय् छक्वः साहित्य सम्मेलन यायेगु यानादिल । उगु बखतय् वय्कः १६ दँया नवयुवक खः । व हे दबुलिइ रचना पाठ यानादीपिं मध्ये फणिन्द्ररत्न गुरुजु व कवि दुर्गालाल श्रेष्ठपिं खः ।

आलोचना च्वइम्हेस्यां लुमंकेमाःगु छतानिता खँ वय्कलं चर्चा यानादीगु दु, गुगु थौं नं सान्दर्भिक जू । छगू खँ छु धाःसा आलोचना (कृति केन्द्रीत) या आधार धयागु श्रृजना खः, स्रष्टा मखु

वय्कःपिंत साहित्य च्वयेगुली हःपाः बिउपिं मध्येक मल्लदाइ नं छम्ह खः धयागु खँ अथें सी दु । मेगु खँ वय्कलं फणिन्द्ररत्न गुरुजुयागु ग्वाहालि कयाः दुर्गालालजुयागु ‘लिसं’ कविता सफू सम्पादन यानादीगु दु । लिसें स्येल्लाःगु समीक्षात्मक भूमिका नं च्वयादीगु दु ।

उलि जक मखु, नेपालभाषाय् वय्कलं ‘मूसः निबन्ध’, ‘नःलि स्वना’, ‘ध्वाना सफूया धलः’ थेंज्याःगु सफू सम्पादन यानाः स्येल्लाक्क आलोचनात्मक भूमिका च्वयादीगु दु, गुकिं वय्कःया अध्ययन गुलि च्वजाः धयागु प्रष्ट सीदु । वय्कःया च्वसु मुनाः नेपालभाषा परिषदं पिकाःगु ‘सिँकःमिया स्वाने’ (ने.सं. १०९८) खः ।

थुकी कहानी, कविता, आलोचना, मतिनाया म्ये, उपन्यास, भाषाविज्ञान, झीगु पुलांगु साहित्य आदिबारे गहन नक्सां विवेचना यानातःगु च्वसुत दुथ्याःगु दु । वय्कः छम्ह गंभिरम्ह समालोचक खः धयागु अज्याःगु च्वसुं यच्चुक सीदु । लिसें अन्वेषणया ज्याय् नं वय्कः एकदम क्वातु । थज्याःम्ह ज्वःमदुम्ह मनूया देहअवसान धयागु झीगु भाषा व साहित्यया निंतिं तःधंगु अपूरणीय क्षति खः ।

वय्कःया च्वसुया विषयय् मेगु छत्वाःचा खँ न्ह्यथने । जिके दुगु जानकारी कथं वय्कःया दकलय् न्हापां पिदंगु च्वसु ‘निपु कविता’ खः । थ्व ने.सं. १०७७ कछलाबलय् ‘थांैकन्हय्’ दँ ६, ल्याः १ स पिदंगु खः । धायेबलय् वय्कःया साहित्यिक जन्म थनं हे जूगु धायेमाल । थ्वयां लिपा वय्कःया ‘कोस’ नांगु बाखं ‘धर्मोदय’ दँ ११, थ्यं ल्याः १३३ (ने.सं. १०७८) स पिहां वल ।

वयां लिपा तिनि वय्कलं समालोचनात्मक व अन्वेषणात्मक च्वयेगु यानादीगु खः । समालोचनाया लागिं वय्कलं मार्गचित्र हे दयेकाबिउगु खनेदु । ‘नःलि स्वना’ सफूया भूमिका ब्वनेबलय् अथे मधासे मगाः ।थुथाय् आलोचना धयागु छु खः, सकसिनं थुइकेमाः थें च्वं । खय्त ला गुलिसिनं कुंखिनेगुया अर्थय् थ्व खँग्वः छ्यलेफु ।

वय्कःपिंसं डा. मल्लजुं च्वयादीगु व भूमिका छक्वः ब्वने हे माः थें च्वं । वय्कःया खँग्वलय् ‘आलोचना, व्याख्या, विवेचना व तुलनाया लिधंसाय् जुइगु मूल्यांकन खः’ । जिं स्वये थुकिया मेगु नां समालोचना धाःसां जिउ । ‘सफू न्ह्यथना’ धकाः च्वयादीगु वय्कःया व भूमिका (नःलि स्वना) महत्वपूर्णगु खः, छाय्कि उगु इलय् १८ दँ दुने नेपालभाषाय् समालोचनाया गुलि विकास जुल, उकिया चर्चा यानाः ध्वः कियाबिउगु दु ।

थुकियात छगः कोशल्वहं (माइलस्टोन) धाःसां जिउ । वय्कलं बियादीगु जानकारी कथं तिथिया ल्याखं झीगु भाषाय् दकलय् न्हापां आलोचना पिहांवःगु धयागु ‘धर्मोदय’ या २१÷२२ अंकय् ने.सं. १०६९ बछला–दिल्ला (सन् १९४९, जुन–जुलाइ)बलय् पिदंगु दिवंगत रत्नध्वज जोशीया ‘धर्मोदयया कहानी’ खः ।

उकिया १८ दँ लिपा अर्थात ने.सं. १०८७ य् डा. मल्लजुया उल्लेखित च्वसु ‘सफू न्ह्यथना’ पिदंगु खः । अले व च्वसु झीगु आलोचना साहित्यया १८ दँ या इतिहासया रुपय् सीदुगु दु । नेपालभाषाया वाङमय यक्व न्ह्यवनिसें विकास जूगु खःसा साहित्य धायेबहगु च्वसु तसकं म्हो जक दुगुलिं अर्थात आलोचना वस्तु हे उस्त मदुगुलिं न्हापा न्हापा आलोचना मदइगु अस्वाभाविक मखु ।

डा. मल्लजुया थ्व बिचाः प्रतिइ असहमत जुइपिं सुं दइमखु । विक्रम संवत् २००७ साल लिपा, गबले बौद्धिक स्वच्छन्दता दत, उबलेनिसें तिनि आलोचना विधिवत सुरु जूगु खः धकाः वय्कलं जानकारी बियादीगु दु । तथापि व १८ दँया दुने नं आलोचक धाःपिंसं च्वःगु लेख आलोचना धायेबह जूगु उस्त मदु धकाः वय्कलं लिच्वः बियादीगु दु ।

वय्कलं धयादीगु दु ‘जिं गुगु अर्थे कृष्णचन्द्र प्रधानजुया ‘नेपालभाषया नःलि कविता’ वा ‘झीगु साहित्यय् बाखं’ बा रत्नध्व जोशीजुया ‘झिंस्वपु बाखं व नेपाल’, ‘मां लुमंकाः व चित्तरञ्जन’ आलोचना खः, उगु अर्थे आलोचना धायेछिंगु नेपालभाषाय् गाक्कं म्हा जक दु । आलोचना आपाः व्याख्याप्रधान जुलकि वासःया गुण ल्यनी मखु ।

थ्व सत्य खः । अझ ‘नःलि स्वना’ सफू दुने च्वंगु गुलि च्वसुत व्याख्यापरक जूगु व आलोचना धायेबहः मजूगु धकाः वय्कलं हे चर्चा यानादीगु थन लुमंकेबह जू । आलोचना च्वइम्हेस्यां लुमंकेमाःगु छतानिता खँ वय्कलं चर्चा यानादीगु दु, गुगु थौं नं सान्दर्भिक जू । छगू खँ छु धाःसा आलोचना (कृति केन्द्रीत) या आधार धयागु श्रृजना खः, स्रष्टा मखु ।

गथेकि ईश्वरानन्दजुया ‘न्हाय्कं’ उपन्यासया आलोचना याइम्हेस्यां उपन्यासकारया ख्वाः लुमंकाः मखु, व हे उपन्यास ब्वनाः च्वयेगु खः । मेगु खँ छुं नं कृतिया चर्चा यायेबलय् व्याख्या अप्वः मयासे उकिया नेपालभाषाय् छु स्थान दु निरुपण जुइमाःगु दु । तर गुलिं समालोचक धाःपिंसं कृतिकार तं चाइ अथवा नुगलय् स्याकी धकाः व्याख्या यायेगुलि हे ध्यानकेन्द्रीत यानाच्वने यः ।

थथे जूगुयाः छता कारण कमलदाइनं धयादी थें कृतिकार आलोचकया म्हसिउम्ह मनू अथवा पासा जुयाच्वनीगुलिं खः । थ्व प्रवृत्ति आः नं खनेमदुगु मखु । वास्तवय् स्वस्थ्य आलोचनाया निंतिं आलोचक धयाम्ह भचा निर्भिक जुइ हे माः थें च्वं । आलोचकयाके दयेमाःगु मेगु विशेषता धयागु सन्तुलन खः ।

भावावेश जक दयां मजिउ, जय मांभाय् धकाः हालां जक मजिउ धयागु डा. मल्लजुं बः बियादीगु दु । थ्व नं पाय्छि खः छाय्कि सन्तुलन मदुम्ह समालोचक पूर्वाग्रही जुइफु । थ्व हे खँ वरिष्ठ समालोचक प्रा. माणिकलाल श्रेष्ठजुं नं पूर्ण ताम्राकारया विषयय् चर्चा यानादीबलय् धयादीगु जितः लुमं ।

अझ महत्वपूर्णगु खँ मेगु हे दु । छुं नं कृतिया आलोचना बांलाक जुइकेत उकिया पृष्ठभूमिया आधार कायेमाः । थौंया समालोचकपिंसं नं नाला कायेमाःगु थ्व छगू मार्ग निर्देशन खः, डा. मल्लजुं न्ह्यथनादीगु । थ्वहे सिलसिलाय् वय्कलं धयादीगु दु – ‘अन्वेषण व इतिहासं जक झीगु आलोचना साहित्ययात मदयेकं मगाःगु पृष्ठभूमि दयेकाबी ।

सिद्धिदासयां न्ह्यःया साहित्यया अन्वेषण व इतिहास ब्वने धुंकाः तिनि वय्कःयां लिउया साहित्ययात धाथेंगु मूल्यांकन यायेफइ । वय्कलं गथे धयादिल, व्यवहारय् नं अथेहे छ्यलादीगु खनेदु । थुथाय् ‘सिँकःमिया स्वाने ’(ने.सं. १०९८) सफुलिइ छापय् जूगु ‘कवि दुर्गालाल व लिसं काव्य’ च्वसु लुमंकेबह जू ।

थुकी वय्कलं कवि दुर्गालालजुया अग्रजपिं कवि केदारमान ‘व्यथित’ या प्रगतिवादी धारा, कविकेशरी चित्तधर ‘हृदय’ जु व सिद्धिचरणजुया काव्य परम्पराया चर्चा यानाः कवि दुर्गालालजु (सचेत व अचेतन रुपं) कवि सिद्धिचरणजुया विशुद्ध गीतिकाव्य परम्पराय् लाः वःगु खनेदु’ धकाः धयादीगु दु ।

‘सिँकःमिया स्वाने’ सफुलिइ दुथ्याःगु छपु च्वसु ‘झीगु भाय् गुलि पुलां’ अन्वेषणात्मक लेख खः, गुगु उकुन्हुतिनि थ्व हे न्हिपतिइ (नेपालभाषा टाइम्सय्) छापय् जुइ धुंकल । झी नेवाःतसें छक्वः ब्वने हे माः थें च्वं ।थःगु भाषा व जातिया विषयय् न्ह्याम्हेसिनं चिउताः तयेमाःगु दु ।

नेवाः भाय् ला उलि हे पुलां जुइ, गुलिं नेवाःत पुलां अय्नं झीगु भाषाया छ्यलाबुला (लिखित रुपं)या खँय् वय्कलं धयादीगु दु, ‘आतक लुयावःगु शिलालेखय् दकलय् न्हापां नेपालभाषाया प्रयोग मल्ल वंशया दकलय् न्हापांया जुजु अरिमल्ल देव (इस्वी १२००–१२३६)यां लिउ जूम्ह जुजु अभय मल्लया मोतिरारया ने.सं. ३५३ (इस्वी १२३३) स जूगु खनेदु ।’ (सिँकःमिया स्वाने पौल्याः १५७) ।

अथे हे नेपालभाषाया वाङ्गमय रचनाया विषयय् वय्कलं च्वयादीगु खँ लुमंकेबह जू, ‘जिं गन तक सिउ जयस्थिति मल्लया न्ह्यःया खालि छगू ल्हातं च्वयातःगु नेपालभाषाया प्रयोग जूगु दु । व सफू खं बंगालया पंडित नारायण १२ गू शदी संस्कृतं च्वःगु हितोपदेशयात ल्ययाः संस्कृत लिसें नेपालभाषां च्वयातःगु नेपाल संवत् ४८१ (इस्वी १३६०) या सफू ।

थ्व सफू पश्चिम बर्लिनया सरकारी म्युजियमय् दु ।’छाय् १३ गू शताब्दीइ तिनि शिलापत्रय् थ्व भाय् ज्याय् ख्यल ? छाय् १४ गू शताब्दीया उत्तराद्र्धय् तिनि थ्व भाय्या वाङमय रचना जूगु खनेदत ? थुकिइ अवश्य नं शंका यायेमाःगु थाय् दु । व महत्वपूर्ण न्ह्यसःया लिसः वय्कलं हे थथे बियादिल, ‘डा. डेनियल राइटं सम्पादन यानाः पिहांवःगु वंशावली कथं जुजु वृषदेव लिपा वया काय शंकरदेवया पालय् भारतया हिन्दू धर्म प्रचारक नेपाः दुहां वल ।

अनं नेपाःया जुजुयात ल्हातय् कयाः बुद्धमार्गी नेपाःमितय्त याये मजिउगु यातना बियाः उमिगु सफूकुथि फुक्कं छ्वयेकाबिल ।’ थ्व छगू विडम्बना खः । जयस्थिति मलल जुजु जुइन्ह्यः नं थन पिनेयापिंसं हमला यानाः यक्व विध्वंस याःगु दु धयागु चर्चा जूगु दु । थुकिं यानाः वास्तविक तथ्य लुइकेत समस्या वयाच्वंगु दु ।

उगु च्वसु क्वचायेके न्ह्यः वय्कः डा. मल्लजुं मेगु छगू महत्वपूर्णगु खँ धयादीगु दु, थ्व भाय्या निम्ह जक तःधंपिं शत्रुत खः, नेवाःतय् थः भाय् प्रति बेवास्ता व नेवाः भाय् छ्यलेगुली माःगु सिबें अप्वः संस्कृत शब्द ज्याय् ख्यलेगु चलन । छम्ह शत्रुं भाय्यात उदासिन मिखां स्वःसा मेम्हसिनं थुकिया विशेषतायात नुना यंकाच्वंगु दु । … थ्व भाय्या थःगु पहः ल्यंकातयेगु खःसा थुकिया विशेषतायात मालेगु व पिब्वयेगु ज्या जुइमाः ।’ वय्कःया थ्व विचार अवश्य नं नालाकायेमाः ।

थौं वय्कः थ्व दुनियाँय् मदुगु निला दत । तर वय्कःया बिचाः गबलें पुलां जुइमखु । झीगु भाषाया समालोचना साहित्य च्वजायेकेत वय्कलं यानादीगु कुतः च्वछायेबह जू । तर उकियात थौंयापिं च्वमिपिंसं निरन्तरता बीमाःगु दु । मेखे झीगु जाति व भाषाया खँय् अझ अन्वेषण जुइमाःगु दु । अले जक डा. मल्लजुयात धाथेंगु श्रद्धाञ्जली बिइगु जुइ । वय्कःयागु निर्वाण कामना याये ।