पञ्जरां : सांस्कृतिक पुनर्जागरण व बज्रयान महाबिहार–लुम्बिनी

आनन्द मुनि बज्राचार्य

न्ह्यख
बौद्ध धर्मय् दानया अतिकं महत्व दु । दुःखया संसारं पिने वनाः निर्वाणया ल“पुपाखे न्ह्याःवनेत दकलय् न्हापां मदयेक मगाःगु मैत्री व करुणा खः । मैत्री दतकि करुणा पिज्वया वइ । करुणा दतकि सकलसित समभावं खनी । थ्व यः व मयःया भाव दइमखु । सकलसित उतिखनाः ग्वाहालि यायेत मन क्वसाइ । अले मनय् शुद्ध चित्त उत्पत्ती जुयाः दानया भाव पिज्वया वइ ।

दानया लँपुइ न्ह्यायेगु धयागु बोधिचर्याया ल“य् वनेगु खः । बोधिचर्या दुःखया संसारं पार जुयाः निर्वाणया ल“य् वनेगु तहगत अवस्था खः । बोधिचर्या दुने दान, शील, क्षान्ति, वीर्य, ध्यान, प्रज्ञा, बल, उपाय, प्रणिधी व ज्ञानपारमिता यानाः झिगू अवस्था दु । थुपिं छगू–छगू अवस्थायात पारमिता धाइ । समग्ररूपं दश पारमिता धायेगु चलन दु ।

पारमिताया शाब्दिक अर्थ ‘भवसंसारं पार जुयाः वनेगु वा पारंगत जुइगु’ खः । अर्थात् दुःखया अवस्थायात सदांया निंतिं मदयेकाः (पराजय) छय्वेगु खः । थ्व अवस्थाय् थ्यनकि निर्वाणया ल“ सतिना वइ । उकिं दानपारमिता बोधिचर्याया न्हापांगु त्वाथः धाःसां पाइमखु । थथे जुयाः बौद्ध चर्याय् दान अतिकं महत्वं जाः ।

बोधिचर्याया न्हापांगु कुतः दान जूगुलिं झी बौद्ध जनमानसय् परापूर्वकालंनिसें दानयात तःधंगु महत्व बिया वयाच्वंगु दु । थ्वया दसु खः गुंलाथ्व अष्टमि कुन्हु यलय् व गुंलागा त्रयोदशी कुन्हु येँ, ख्वप, भ्वँत, सक्व लगायत थीथी थासय् न्यायेका वयाच्वंगु पञ्जरां अर्थात् पञ्चदान ।

पञ्जरां
नेपाःया इतिहास व वंशावली कथं परापूर्वकालंनिसें पञ्जरां न्यायेका वयाच्वंगु खनेदु । सत्ययुगय् सर्वार्थसिद्ध जुजुं दानशाला ग्वयाः दिपंकर बुद्धयात दान बिइत निमन्त्रणा याःगु जुयाच्वन । वसपोल दिपंकर बुद्ध जुजुयाथाय् वनेगु झ्वलय् लँय् छम्ह बाज्यःवंम्ह मिसां वसपोल दिपंकर बुद्ध बिज्याना च्वंगु खन ।

अले व बाज्यः वंम्हं मिसाया दान बीगु प्रबल इच्छा जुयाः दान बीत स्वःबलय् थःके बी योग्यगु छुं बस्तु मखन । छगः चीग्वःगु कसरीइ जा थुइत थम्हं फ्वना हयागु जाकि छम्हू खन । बस् व हे यंकाः दिपंकर बुद्धयात दान बिल । जुजुया निमन्त्रणा दुथाय् दान काये न्ह्यः दिपंकर बुद्धं वसपोल बाज्यः वंम्ह मिसाया धर्म चित्तयात स्वीकार यानाः छम्हू जाकि दान कया बिज्यात ।

थुकिं वसपोल बाज्यः वंम्ह मिसाया गुलि धर्म चित्त उत्पत्ति जुल अले दान गुलि महत्वं जाः धकाः स्पष्ट जू । थुखे जुजुयात थम्हं बिइत देछानागु वस्तुयासिबें छम्ह बाज्यः वंम्ह मिसाया दानं भय बिउगु धर्मचित्त अर्थात् चित्तशुद्ध अवबोध जुल ।थनंनिसें पंजरां नखःया रूपय् न्यायेका वःगु जुइफु ।

थुकिया दसू थौंतक नं वसपोल मिसायात गुइतः अजि धकाः यलय् श्रद्धापूर्वक हना वयाच्वंगु दु । वसपोलया नामं ‘दिपावती नगरे सर्बानन्द नृप संस्कारीत पद्मश्री महाबिहार (गुइतः बहि)’ धकाः यलय् बिहार थौंतक नं दु । पञ्जरां कुन्हु वसपोल गुइतः अजियालिसें दिपंकर बुद्ध पञ्जरांया मू द्यःया रूपय् हनावयाच्वंगु जुल ।

लुमंकेबहःजू दिपंकर बुद्धं शाक्यमुनि बुद्धया प्रादुर्भाव जुइतिनि धकाः भविष्यवाणी याना बिज्याःगु खः । दानया महिमा दान गाथाय् थथे च्वयातःगु दु ‘कृत श्रावण पूर्वाण्हे कृष्णपक्ष त्रयोदशी’ थथेहे ‘यथागत स्तथायातो दिपंकर मुनीश्वरः ।। अथ खलु राजा भगवन्तमेतदबोचत् ।।’

अर्थात् दिपंकर बुद्ध गथे वल अथेहे बिज्यात । वसपोलयात तःधं–चीधं, यक्व–म्हो छुकिसनं भाव मदु ।भाजु अमृतानन्द बज्राचार्यया कथं मञ्जुदेवं वज्रयोगिनी देवीयागु ध्यान यानाः सिद्धि लाभ यायेगु झ्वलय् वसपोलयात खड्गयोगिनी देवीं दर्शन बियाबिज्यात । देवीनाप ख“ल्हाबल्हा यासें सक्वय् पञ्जरां न्ह्याका बिज्यात ।

पञ्जरां कुन्हु दिपंकर बुद्धयालिसें शाक्यमुनि बुद्ध, तारा, बसुन्धरा आदि बोधिसत्वपिं, पुलांगु पौभाः आदि छन्हु न्ह्यः बहाः बहिली व श्रद्धालुपिनि छेँछे“य् झःझः धायेक ब्वयातइ । थ्वयालिसें दान बिइत फ्यानातःगु अन्न दक्षिणा नं ब्वयातइ । पञ्जरां कुन्हु सुथ न्हापां गुरु वज्राचार्य व शाक्यभिक्षुपिं पञ्जरां कायेत बहाः बहिली व श्रद्धालुपिनि छेँछेँय् वनी ।

पञ्जरां गुरु वज्राचार्य व शाक्य भिक्षुप्रति श्रद्धा भाव तयाः पूजा यायेगु विशेष दिन खः । दच्छियंकं सकल जगतसत्व हित यायेया निंतिं जजमानपिं लगायत सकलसित शिक्षा, दिक्षा ज्ञान इनाः धार्मिक जीवनया हरेक क्षेत्रय् ग्वहालि याना वयाच्वंपिं गुरु वज्राचार्य व शाक्यभिक्षुपिंत अतिकं श्रद्धाभाव देछानाः न्हापां गुरु प्रति पूजा यायेगु प्रचलन दु ।

अनंलि जाकि, वा, कय्गू, मरी, फलफुल, चि, सलां, मुलु–सुका, तुफि, हलः, अम्बः, तुफि आदि थीथी अन्न व द्रब्य दान बियाः खीर भोजन याकेगु प्रचलन दु । तर थौंकन्हय् पञ्चदान धकाः जाकि, वा, कय्गू, छ्व, चि आदि न्याता बस्तु जक दान बिइगु नं यानाच्वंगु दु ।

पञ्जरां दानया पर्याय
ये“, ख्वप, भ्वँतय् गुंलागा त्रयोदशीकुन्हु पञ्जरां न्यायेकीसा यलय् गुंलाथ्व अष्टमि कुन्हु न्यायेकी । थ्व निगू तिथिइ न्यायेकीगु पञ्जरां बाहेक मेमेकथं नं ग्वसाः ग्वयाः दानया भावनायात पित ब्वयेगु प्रचलन दु ।

झिनिद“य् छक्वः ये“ लाय्कुलिइ दिपंकर बुद्धयालिसें स्वयम्भूइ भगवान बिज्याकाः सम्यक महादान, यलय् प्यद“य् छक्वः नरा“ पञ्जरां, ऐच्छिक पञ्जरां, महादानयालिसें पञ्जरां कुन्हु हे स्वयम्भू भगवान बिज्याकाः दानशाला ग्वयाः सुथंनिसें बहनी तक्क पञ्जरां बिइगु प्रचलन नं दु ।

दानगाथाय् श्रावण कृष्णपक्ष त्रयोदशी, माघ पुन्हि, बैशाखशुक्ल तृतिया, कार्तिकशुक्ल नवमि कुन्हु बीगु पञ्जरांया महत्व उल्लेख याना तःगु दु । थथे हे ई.सं. ७४० जःखः वज्रयान मण्डल स्वरूपय् धस्वाकातःगु काष्ठमण्डप न्ह्ष्ःने थनया पीगं ननिया ताम्राकारतसें पञ्जरां बिइगु परम्परा थौैंतक नं दनि । थुकिया निंतिं चतं गुथि धकाः गुथि नीस्वना तःगु दु ।

थन दान बीगु बाताय् ने.सं. १ धकाः उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।पञ्जरां बोधिचित्त उत्पत्ती जुयाः बीगु दान जूगुलिं थ्व हे दिनय् जक बी धकाः दान यायेत पियाच्वने म्वाः, तर गुंलागा त्रयोदशी कुन्हु बीगु पञ्जरांया विशेष महत्व दुगु च्वय् उल्लेख याये धुन । दानगाथा धाःसा न्ह्यागु कथंया दान जूसां व हे खः । दानगाथाय् दिपंकर बुद्धया इलय्या महादान प्रतिविम्बित जुयाच्वंगु दु ।

दानगाथाया थीथी चरण
१. बसा लायेगु : सम्यक भगवानयालिसें गुरु वज्राचार्य व शाक्यभिक्षुपिंत बसा लायेगु ।
भूमौ दुकुल, सुकुमार बिचित्र पट्टैः सन्तारया सुगत संघ परिक्रमाः ।।
२. लिचायेकेगु अर्थात् लसकुस यायेगु
३. सिन्हः तिकेगु
४. गुलुपाः दान बियेगु
५. बीबःता दान बियेगु
६. दक्षिणा दान बियेगु
७. दान प्रशंसा
८. दान शील व ज्ञान प्रशंसा
९. दान व शीलया लिच्वः
१०. युग युगय् दानया महत्व
११. पुण्यया लिच्वः व महत्व
१२. दिपंकर बुध्दया गुणस्मरण
१३. दानया लँपुं बुद्ध वंशय् जन्म
१४. आशिर्वचन ।

भगवान गौतम बुद्धं थः बुद्ध जुइ न्ह्यः थीथी जन्मय् दानया लँपुयात क्वातुक ज्वना बिज्याःगु वसपोलाया थीथी बौद्ध जातकं कनाच्वंगु दु ।

पञ्जरां बौद्ध संस्कृति
पञ्जरां बौद्ध संस्कृतिया रूपय् येँ, यल, ख्वप, भ्वँत, सक्व लगायत नेपाःया थीथी सहरय् बौद्धपिं दुथाय् द“य् छक्वः न्यायेका वयाच्वंगु दु । थौंकन्हय् अमेरिका, क्यानाडा, जापानलगायत देशय् नं झी बौद्ध नेवाः समुदायं न्यायेका वयाच्वंगु दु ।

पञ्जरां : संस्कृति जागरण व वज्रयान

बौद्ध महाबिहार, लुम्बिनी
ई हिलावंलिसे पञ्जरां बुलुहुं ल्वःमना वनाच्वन । झिदँ नीद“ न्ह्यः पञ्जरां धयागु काइपिं गुरु बज्राचार्य व शाक्यभिक्षुलिसें दान याइपिं श्रद्धालुपिनि जक खः धयागु भ्रम खने दयावल । कायेगु व बीगु हे पञ्जरांया परिभाषा थें जुयावल । थ्व हे अवस्थायात वाःचायेकाः नेपाल परम्परागत बौद्ध धर्म संघं थनिं झिंनिद“ (२०६४) न्ह्यवंनिसें निगू उद्देश्य तयाः सामूहिक पञ्जरां कायेगु व बीगु परम्परा न्ह्याकल ।
१. गुरु बज्राचार्य व शाक्यभिक्षु लिसें दान याइपिं श्रद्धालुपिनि दथुइ पञ्जरांया महत्व थुइकेगु व पञ्जरांया परम्परायात पुनर्जीवन बीगु ।
२. बुद्ध जन्मभूमि लुम्बिनीइ नेवाः परम्पराया वज्रयानी बिहारया आवश्यकता वाःचायाच्वंगु पुरा यायेगु ।

सामूहिक पञ्जरांया लिच्वः
थौं स्वयां झिंनिद“ न्ह्यः २०४६ सालं सुरु जूगु सामूहिक पञ्जरां सांस्कृतिक पुनर्जागरणया छगू धिसिलाःगु कुतः जूगु दु । न्हापा पुजा याइपिं गुरु वज्राचार्यपिंसं जक दान काइगु व पुजा याकेमाःपिं जजमानपिंसं जक दान बीगु धयागु जनमानसय् न्यनाच्वंगु भ्रम व दानया तःजिगु परम्परा मथुया वंगुया भ्रम चीकाः युवा वर्गया सहभागीता अप्वया वल । लिसें समाजया थीथी थासाय् दुपिं गुरु वज्राचार्य व शाक्यभिक्षुपिनि सहभागीता नं दयावल । गथे शिक्षण संस्थाया प्राध्यापक, थीथी पेशा व्यवसायया व्यक्तित्व, राजनीतिज्ञ, मन्त्री, जनप्रतिनिधि आदि । थथेहे त्वाःत्वालय्, बहाः बही, चुक आदिस च्वनाः दान बीपिं श्रद्धालुपिनि संख्या नं वृद्धि जुया वयाच्वन ।

सामूहिक पञ्जरांया मेगु महत्वपूर्ण उपलब्धि खः मुंगु दान व्यक्ति विशेषं थःगु स्वप्रयोजनया निंतिं मकासे छथासं मुनेगु । दान काःम्ह स्वयं गुरु वज्राचार्य व शाक्यभिक्षुपिनि नं दान चित्त उत्पत्ति । थुकिं सकसिनं थम्हं कयागु दान छथासं मुनेबलय् छगू बांलाःगु ज्या यायेत तिबः दुगु महसुस जुल । थ्वया ज्वलन्त उदाहरण खः लुम्बिनी वज्रयान बौद्ध बिहार दयेकेत धिसिलाःगु तिबः । थ्व हे पञ्जरांया दान छथासं मुंकाः लुम्बिनी वज्रयान बौद्ध बिहार दयेकेत जग्गा कायेया नितिं करिब तीस (३०) लाख दां मुनाः जम्मा यायेफुगु ९कभभम mयलभथ मभउयकष्त० झीगु निंतिं छगू तःधंगु उपलब्धि व गर्व खः । थुकिं यानाः निर्माणाधीन वज्रयान बौद्ध बिहार गुरु वज्राचार्य, शाक्यभिक्षु, श्रद्धालु व दातापिं सकसिनं झीगु थःगु हे बिहार खः धकाः अनुभुति यायेगु अवसर चूलात । थौं बिहार निर्माणया ज्या अन्तिम चरणय् थ्यनाच्वंगु । थ्व झी सकसिगु निंतिं गर्वया विषय खः ।

लिखँ
थौं वज्रयान बौद्ध धर्मया संस्कृति विकृति मखसे विशुद्ध चित्त शुद्ध यानाः सकल जगत सत्वया हित यायेगु उपायकौशल खः धयागु भावना दना वयाच्वंगु दु । वज्रयान बौद्ध संस्कृति झीगु जीवन ल“पुया छगू महत्वपूर्ण शिक्षा खः धयागु स्पष्ट जुया वयाच्वंगु दु । पञ्जरां अर्थात् चित्त शुद्धया न्हापांगु अवस्था छम्ह बौद्धयाके मदयेकं मगाःगु प्रारम्भिक प्रशन्नता थौं ये“, यल, ख्वप जक मखु राष्ट्रिय व अन्तर्राष्ट्रियरूपं हे न्यना वनाच्वंगु दु । नेपाःया थीथी थाय्यालिसें अमेरिका, क्यानाडा, भारत, जापान लगायत देशय् नं थ्व हे गुंलाथ्व अष्टमि वा गुंलागा त्रयोदशी कुन्हु पञ्जरां बीगु व कायेगु बांलाःगु परम्परा सुरु जुयावःगु दु ।

ambajracharya@yahoo.com

सन्दर्भ सामाग्री
१. सर्बज्ञरत्न बज्राचार्य, बज्रयान पूजा विधि संग्रह
२. अमृतानन्द बज्राचार्य, सक्वया पञ्चदान व खड्गयोगिनी देवी, सन्ध्या टाइम्स, अगष्ट १९, २००९
३. खँल्हाबल्हा भाजु मन्जुश्रीरत्न बज्राचार्य व भाजु भीमरत्न बज्राचार्य
4. John K. Locke, S.J. The Buddhist Monasteries of Nepal
5. Mary M Anderson – The Festivales of Nepal, “It is the day (The Panjaran) when the Buddhist Priestly cast is honored.”
6. Rabin Man Shakya, Panjaran: An Important Festival of Nepalese Bajrayana Buddhists

नेपालभाषा टाइम्स

च्वमिया मेमेगु

• झीगु सःया निसःब्व थ्यन, निम्ह संचारकःमि सम्मानित
• बालेनया जय जयकार सुनियोजित धइगु पुष्टि
• यँयाःयात झःझः धायेकीम्ह पुलुकिसि
• कन्हय् महाकविया किपा बग्गीइ तयाः चाःहीकीगु
• राजदूतया खँय् नेकां–एमाले ल्वापु