पहिचानवादी पार्टीं छाय् मधेसय् त्यात, पहाडय् बुत ?

अनलाइन खबर डट कमय् मंगलवाः पिदंगु प्रा.डा. महेन्द्र लावतीया थ्व लेख पहिचानया निंतिं आन्दोलन यानाच्वंपिं नेवाःतय् सवालय् नं सान्दर्भिक तायेकाः अनुवाद न्ह्यब्वयागु जुल– सं.

सीमान्तकृत समुदायया पहिचान व अधिकारया निंतिं ल्वानाच्वंगु दलतय्सं २०७४ या चुनावय् मधेस व पहाडय् परस्पर अःखः लिच्वः फयेमाल । २ नम्बर प्रदेशय् मधेसी अधिकारया निंतिं ल्वानाच्वंगु दलतय्सं बहुमत हलसा आदिवासीतय् अधिकारया निंतिं ल्वानाच्वंगु दलतय्सं पहाडय् सिट तकं त्याकेमफुत । छगू हे चुनावय् व उथें ज्याःगु सवालय् देय्या निगू भुगोलय् छाय् बिस्कं लिच्वः वल ?
सीमान्तकृत समुदायया अधिकारयात प्राथमिकता बियाः ल्ह्वनाच्वंगु दलतय्सं छाय् मत काइ वा काइमखु धयागु सम्बन्धय् प्राज्ञतय्सं थीथी सिद्धान्त व परिकल्पना न्ह्यःने हयातःगु दु ।
व मध्ये बहुजातीय देशय् निक्वः स्वक्वः चुनाव जुइधुंकाः चुनाव जातीय जनगणना थें खनेदइ धयागु डोनाल्ड होरोविजया धापू तसकं चर्चित खः । मधेसय् उकिया किपालु खनेदत । छाय्धाःसा मधेसी जनतां मधेसया अधिकारया निंतिं आन्दोलन यानाच्वंगु दलतय्त न्ह्यथनेबहः जुइक मत बिलसा अनया पहाडी समुदायं धाःसा पहाडेतय्सं हे नेतृत्व यानाच्वंगु दलतय्त मत बिल ।
पहाडय् धाःसा न्ह्यथनेबहः कथं थज्याःगु प्रवृत्ति खनेमदुनि । पहाडी आदिवासीतय् अधिकारया निंतिं सः तयाच्वंगु दलत आःतक सफल जुइमफुनि । अथे धकाः होरोवीजया सिद्धान्त पहाडय् पूवंक हे फेल जुइधुंकल धकाः धाःसा धायेफइमखुनि ।
मधेसय् नं मधेसकेन्द्रीत दलतय्सं न्ह्यथनबहःगु मत कायेत ताःई पिइमाःगु खः । सन् १९५०या दशकय् हे मधेसय् तराई कांग्रेसया जन्म जुइधुंकूगु खः । २०१५ सालया चुनावय् उगु दलं निगू प्रतिशत स्वयां भचा जक अप्वः मत काःगु खः । उकिं २०४७÷०४८ पाखे चायेकूगु आदिवासी जनजाति कन्द्रीत राजनीतिक दलतय् हकय् मधेसया उदारहणं नं मतादातत धु्रवीकृत जुइत अझं छुं ई पिइमालीतिनि धयागु संकेत याः ।
गुलि ई काइ ले ? वा पहाडय् मतदातात धु्रवीकृत जुइ कि जुइमखु धयागु न्ह्यसःयात थीथी कारकतत्वं लिच्वः लाकी ।
समुदायया एकतावद्ध पहिचान, मंकाः भाय् व संस्कृति, जनसंख्या व उकिया भौगोलिक एकाग्रता, आन्दोलनया इतिहास, राज्यया विभेदकारी वा सहवरणीय नीति आदिं सीमान्तकृत समुदातय्थाय् जुइगु राजनैतिक जागरण, संगठन निर्माण, परिचालन व मतदान यायेगु ढाँचां लिच्वः लाकी । थ्व तत्वतय्सं ताःई बिकाः लिच्वः लाकी धयागु मान्यता तसें थ्व लेखय् थुपिं तत्वया छलफल यायेगु जुइमखु । थन आक्रामक व उत्साही चुनावी अभियान व राजनैतिक एकता थेंज्याःगु तात्कालिक कारकतत्वतय् जक चर्चा यायेगु जुइ ।
मधेसय् चुनावया इलय् मधेसी हक अधिकारया निंतिं चायेकूगु दलत आक्रामक व उत्साही रुपं कुहां वल । न्हिनय् न्हिनय् चुनावी ज्याझ्वः व सभात ग्वसाः ग्वइसा बहनी मधेस आन्दोलनया भिडियो आदि क्यनी । मधेसीया हक अधिकार लाकाकाःपिं केन्द्रीकृत पहाडे राज्यसत्ता व उमि मतियारत खः धयागु निसंकोच साथ उमिसं धयाजुइ ।
संविधानय् दुगु व मेमेगु विभेद व असमानताया खँ खुल्ला रुपं जनताया न्ह्यःने तल । मधेसी जनतायात जागरुक दयेकल, संगठन विस्तार यात । अले उमिसं अधिकार चूलाकाबीफु धयागु विश्वास मतदातातय् मनय् स्वचाकाबिल । मेमेगु दलया नेता, कार्यकर्ता व मतदाता लाकाकायेत सफल जुल । मधेसीतय्गु थ्व हे आक्रामक व उत्साही अभियानं प्रतिनिधिसभाय् खनेदुगु वाम लहरयात मधेसय् पनाबिल व थःगु पक्षय् लहर हयाबिल ।
आक्रामक (शान्तिपूर्ण, मुद्दाय् आधारित) व उत्साही चुनावी अभियानं चुनावी लिच्वःयात लिच्वः लाकि कि लाकि मखु धयागु खँ थप पुष्टिया निंतिं अज्याःगु हे दलतय्सं थज्याःगु अभियान मन्ह्याकूगु चुनाव क्षेत्रय् लिच्वः निराशाजनक जूगुलिं नं सीदु ।
आदिवासी जनजातिया अधिकारया निंतिं ल्वाइगु दलतय्सं पहाडय् आक्रामक चुनावी अभियान संचालन मयात, व उमिगु मत नं मेथाय् वन । पश्चिम पहाडय् ला अज्याःगु दलत कमजोर हे खः, तर पूर्वी व मध्य पहाडय् छुं भचा खनेदुगु दल नं २०७४ या चुनावय् मधेसय् थें आक्रामक व उत्साही शैलीं कुहांमवल ।
तुलनात्मक रुपं उमिसं न्हूगु दलया औचित्य छु खः ? उमिसं ल्ह्वनाच्वंगु मुद्दा देश, समाज व जनताया लागि छाय् महत्वपूर्ण खः ? पुलांगु दलतय्सं थुपिं सवालय् गुकथं ध्वं लात धकाः सर्वसाधारण समक्ष दुग्यंक बेलिबिस्तार मयाः ।
सवालगत आक्रामक अभियान शैली न्हूगु दलतय् निंतिं विशेष महत्व दइ । छाय्धाःसां उमिसं पुलांगु दलया आधारत तछ्यायेगु व मतदाता सालाकायेमाः । उमिसं चुनावी अभियान ला संचालन यात, तर गुलिखे सवालय् रक्षात्मक ढंगं ।
विरोधीतय्सं छिपिं ला जातीय दल धकाः धालकि जिपिं जातीय मखु धकाः स्पष्टीकरण बिबिउँ हे ई सितिकं छ्वल । उमिसं ला आक्रामक जुयाः मधेसय् थें धाये फयेकेमाःगु खः कि न्हूगु संविधानं एकल जातीय हालिमुहालीयात निरन्तरता बिउगु दु । नेपाली राज्य एकल जातीय राज्य खः व थुकिं मेमेगु फुक्कं जाति बहिष्करणय् लाःगु दु । थज्याःगु राज्यया वकालत व बचाउ याइपिं हे वास्तवय् एकल जातीय खः । थ्व अभियान छुं छगू जाति विशेषया विरोधय् मखुकि राज्यया थीथी अंगय् छगू हे जातिया (चाहे व न्ह्यागु हे जात वा जाति जुइमा) हालीमुहालीया विरोध खः । फुक्कं जात व जातियात कःघाइगु आन्दोलन खः धकाः थुइका बीमाःगु खः । थुकिं संवादयात अःखः यानाः एकल जातिवादीयात प्रतिरक्षात्मक दयेकाबीगु खः ।
मधेसय् थ्वहे नारां जनतायात मनय् थिउगु खःसा पहाडय् नं छुं भचा थिइगु खः । खय्त ला छुं आदिवासी नेता व कार्यकर्तात आक्रामक रुपं न्ह्यःने मवःगु नं मखु, तर तःधंगु ल्याखय् रक्षात्मक हे जुयाबिल ।
रक्षात्मक अभियान छ्वासुइ व दलतय् प्रभाव विस्तार यायेफइमखु । थज्याःपिं अभियानकर्तातय्सं छुं याये फु धकाः जनतायात विश्वास बीफइमखु । मुद्दात जनतायात थुइकाबी फइमखु व जनतायात आकर्षण यायेफइमखु । थःगु समुदायया मतदाता दथुइ नं उत्साह हयेफइमखु । मेमेगु दलया मत सालाकायेगु ला छु खँ, थःगु दलया मतदातात हे बचे याये फइमखु व बचे यायेमफुत । उमिसं यक्व क्षेत्रय् न्हापाया चुनावय् स्वयां मत प्रतिशत म्हो हल ।
निरन्तर आन्दोलन व अभियानं जनता दथुइ दल व मुद्दायात म्हसिकी । पुलांपिं समर्थक दथुइ उत्साह थकाइ, न्हूपिं समर्थकत तनायंकी, मतदातायात आकर्षण याइ । शान्ति प्रक्रियाया इलंनिसें सीमान्तकृत समुदायया मधेसय् निरन्तर आन्दोलन जुयाच्वंगु दु, तर पहाडय् निरन्तरता जुइमफुत । पहाडय् दलगत अभियानं नं निरन्तरता कायेमफुत ।
खय्त ला आन्दोलनया लिसें उत्साहित अभियान उलि अःपुक ल्ह्वनेफइमखु, थुकिया निंतिं पूर्वाधार तयार यायेमाः । ढंग दयेकेमाः । चुनाव न्ह्यः जूगु आन्दोलनं मधेसय् उत्साहित व आक्रामक अभियानया निंतिं माहौल दयेकाबिउगु खः । मधेसय् आन्दोलन अज्याःगु थासय् चर्के जुल, गन मधेसीत छथाय् दुगु खः ।
तर पूर्वया आदिवासी जनजाति अभियन्तातय्सं धरान, दमक, इटहरी, बिर्तामोड थेंज्याःगु थासय् आन्दोलन ल्ह्वनेगु स्वल, गन उमिगु समुदायया जनसांख्यिक उपस्थिति म्हो जक दु । प्रतिकात्मक आन्दोलन जुइवं प्रतिरोध यायेमफुत, व आन्दोलन हाकनं थनेत थाकुइ धयागु मनोविज्ञान न्यनावल । मेखे विरोधीतय्त झन आत्मविश्वासी यानाबिल ।
उकिया पलेसा उमिसं थःगु समुदायया जनसंख्या अप्वः दुगु पहाडय् आन्दोलन याःगु जूसा अप्वः सफल जुइगु खः । बीर नेम्वाङ याकःचां पञ्चायतकालय् तत्कालिन छगू चिधंगु गामय् पञ्चायतया छुं वडापाखें हे इमालय् समर्थकत क्वतहइगु खःसा लोकतन्त्रय् ला झन हे समर्थकत परिचालन यायेत तुलनात्मक रुपं अःपुगु खः ।
तराईया केन्द्रय् आन्दोलन ल्ह्वने मफयेवं आदिवासी अभियन्तता मधेसया भरोसाय् च्वन । थुकिं छखे उमिगु गतिविधि नं सिथिल यानाबिलसा मेखे पहाडी राष्ट्रवादया नारा थ्वयेकाः एमालें पहाडय् उमित मधेसी व भारत समर्थक खः धकाः प्रचार यायेगु ह्वःताः चूलाकल ।
मधेसय् आन्दोलन व चुनावी उत्साहयात दलतय् एकतां ऊर्जा बिउगु खः । चुनाव न्ह्यः खुगू दलत जानाः राष्ट्रिय जनता पार्टी दयेकल । उकी चर्चित थारु नेतात नं थप जुल । संघीय समाजवादी फोरम नेपालय् नं मधेसय् ज्या यानाच्वंगु चिचिधंगु दल एकत्रित जुल ।
मधेसया एकतां कार्यकर्ता व समर्थक दथुइ उत्साह बिउगु खः । मतदाता न्ह्यःने वनेगु व मत फ्वनेगु आधार दयेकाबिल । थुकिं मतदाताय् नं आः थुमिसं छुं याइ धयागु विश्वास ब्वलंकाबिल ।
पहाडी आदिवासीया दलत धाःसा एकत्रित जुइमफुत । छुं नेतात थ्वःचा थ्वःचा मुनाः हे सर्वेसवा जुइगुलिइ मख्ख जुयाच्वन । अनेक चिचिधंगु निहँु ज्वनाः एकीकृत जुइत माने मजुल । तःधंगु दलतय्सं हःगु थ्रेसहोल्डया तरबारं तकं उपिं आत्मकेन्द्रीत नेतातय्त छथाय् हयेमफुत ।
दलत एकीकरण मजुइवं आदिवासी मतदातातय्सं अज्याःगु दलतय्त विश्वास व भरोसा याइगु खँ हे मन्त । अःखबतं अज्याःगु दल त्वःतेगु व मेपिंत मत बीगु सुरु यात । न्ह्यथनेबह जू कि मतदातातय्सं भोट फ्वनीपिं दलतय्सं चुनाव त्याके फइकि फइमखु, माःगु इलय् सुरक्षा व ग्वाहालि बी फइकि फइमखु आदि नं बिचाः याइ ।
नेपाः थेंज्याःगु विधिया शासन कमजोर जूगु गरिब देशय् सर्वसाधारण जनताया निंतिं सुरक्षा व ग्वाहालि महत्वपूर्ण खः । थन न्ह्याम्हं मतदाता नं थः च्वंच्वनागु परिवेश स्वयाः थुइकाः छुं हद तक व्यक्तिगत स्वार्थ कथं मत बीगु याइ ।
उकिं हे २०७४ या चुनावय् निरन्तर आक्रामक व उत्साही अभियान न्ह्याकूगु दलं हे अप्वः प्रतिफल चूलाकल । बहिष्करणया विरोधय् पिलूवःगु दलतय् मधेसय् जित व पहाडय् हारया तत्कालिन मू कारण नं थ्व हे खः ।
पहाडया आदिवासी जनजातिया सवाल प्राथमिकता सहित ल्ह्वनीगु दलतय्सं मत कायेगु खःसा अज्याःगु दलतय्सं पहाडय् गतिविधि व कार्यक्रम अप्वयेकेमाः । पहाडय् हे आन्दोलन यायेमाः । येँ व तराईलय् च्वनाः, अन हे गतिविधि यानाः पहाडय् संगठन विस्तार जुइमखु, न त मत हे वइ ।

प्रा.डा. महेन्द्र लावती