गथांमुगः चःह्रेया थीथी पक्षत

नानीकाजी सापू

दँय्दसं दिल्लागा त्रयोदशीया न्हियात झी नेवाःतय्सं गथांमुगः चखः कथं तःजिक हनेगु याना वयाच्वंगु दु । गथांमुगः चखः परम्परानिसें थौंतक न्ह्याना वयाच्वंगु चखः खः । थ्व चखः हनेत छन्हु न्ह्यः हे सकस्या थःथःगु छेँया वसःत हिया तइ । गथांमुगः चखः कुन्हु सकल नेवाःतय् थः यःगु छेँय् नीसी यानाः म्वःल्हुयाः लुसि थिइकाः अलः तयाः लुखाबँ इलाः पिखालखु दुकाइ ।

अथेहे गथांमुगः चखःया दिनय् स्वनिगःया सकल ज्यापु वर्ग लगायत दकवं नेवाःतय् सिनामनि ब्यंकेगु चलन थौं तकं दनि । सिनामनि ब्यंकेगु धकाः असारजःछि लिमलाः फमलाः उखेंथुखें सकभनं थःपिनि, थःथितिपिनि जःलाखःला दाजुकिजापिनिगु सकसिगु वा पिइगु ज्या (सिनाज्या) नसें मनसें चांन्हि सुथय् बहनी हे थःपिनि जिउज्यानया परवाह मतसे सिइ हे माःसां तयार जुयाः वा पिइज्या क्वचायेकी ।

लिसेलिसें वा पीगु ज्याजःछि गबलें गन गबलें गन त्यःमत्यःया वास्ता मतसे सिनाज्याय् जुइगु झ्वलय् थःपिनिगु म्हय्, छेँय् ल्वय्या थीथी किटाणुत नं पुना वयाच्वंगु ला दइगु हे जुल । अथवा धाये उमिगु म्हय् थथे मनीपिं मभिंपिं किटाणुत पुना वयाच्वंगु गुगु दयाच्वनी, उकीपाखें मुक्त जुइत थुकथं सरसफाइलय् विशेष विशेष ध्यान बियाः सरसफाइ यचुपिचु, सुचुकुचु यायेगु याइ । थुकियात हे सिनामनि (सिनाज्या मनीगु) ब्यंकेगु धाइगु खः ।

थथे सिनामनि ब्यंकेगु न्हि कुन्हु सकस्यां थःथः म्हयाय्मस्त, भिनामस्त, दाजुकिजा गुपिंसं सिनाज्याय् यक्व ग्वाहालि याःगु दइ, उमित सःताः बांलाक भिंगु चित्त सत्कार याइ । सिनामनि ब्यंकेगु ज्या सिनाज्या क्वमचायेकं ब्यंकीमखु । उकिं गथांमुगः वलकि स्वनिगः न्यंकं सिनाजया क्वचाःगु तायेकी । अथेहे तुं बुँज्या यायेम्वाःपिं नेवाःतय् नं गथांमुगः कुन्हु सुचुकुच, यचुपिचु जुयाः ब्यंकेगु चलन नं दुपिं दु ।

धाथें धायेमाल धाःसा गथांमुगः चखः धयागु आत्मिय, सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक, तान्त्रिक शुद्धताया चखः खःसा गथांमुगः झी मनूतय्के विद्यमान जुयाच्वनीगु विकृति, विसंगति, खराब आचरण, घृणा, तृष्णात गन ल्यनाच्वनी, अन छुं नं ज्याखँ पूर्ण रुपं सफल जुइगु जुयाच्वनीमखु । लिच्वः विश्रृंखलतां जायाच्वनी । अथे धयागु झी झी दथुइ आत्मिय मेलमिलाप दयेमाल । मेपिनिगु छुं नं वस्तुइ थःत यः थें जुल धायेवं मिखा तयेमजिल । छुं नं वस्तुइ थःत यः थें जुल धायेवं मिखा तयेमजिल । ह्ययेकाः खुयाः कायेमजिल । झुठावादी खँ ल्हाये मजिल । छेँय् मिजं वा मिसा दयेक दयेकं मेपिनि मिस्त वा मिजं (परपुरुष गमन÷परस्त्रीगमन) जुइ मजिल । सुं नं मिले जुयाः च्वंपिंत फाया बीमजिल । हिंसा कर्म याये मजिल । सिसि धायेयःगु वस्तुत त्वने मजिल । सूर्ति सेवन याये मजिल ।

थुलि खँ झीसं जीवनय् पालना याना यनेफत धाःसा थ्व संसारय् न्ह्याथासं झीसं मती तया थें झीसं धयाथें उखें थुखें सकभनं शान्तिं भय् बियाः दुःख कष्ट पीडा, रोग, भोक, वैमनस्य अथें हे तनावनी । जीवनय् मनूतय्सं थुलि खँ नाले हे माः धयागु खँ भगवान बुद्धं आज्ञा जुयाबिज्याःगु खः । थुकीयात हे वसपोलं पञ्चशील कथं झीत थुइका बिज्याःगु खः ।

आः थ्व पञ्चशील अवधारणाया पालनाया छुमां गनं खनेदुसा व खः गथांमुगः चःह्रेया बौ वायेगु प्रक्रिया, अले विकृति, विसंगती, इष्र्या, राग, द्वेष, आदिया प्रतिमूर्ति गुथांमुगः धकाः तःथाय् गथांमुगःया कल्लय् मिसाम्ह कतांमरि, मिसाम्ह कतांमरि यखायेकेगु अर्थ छेँय् मिसा दयेकं पिनेया मिस्तय्थाय् वनेगु अले छेँय् मिजं दयेक दयेकं पिनेया मिजंतय्थाय् वनेगु बानी त्वःतूगुया छुमां खः । अथेहे विकृति, विसंगति, अले मामं मभिंगु बानी व्यवहोराया प्रतिमूर्ति भयंकरम्ह गथांमुगःयात अग्नि दाह यानाः देय्या ध्वाखां पिने सतीगु खुसिइ चुइके धुनेवं बहनी बौ वायेगु ज्या सुरु जुइ ।

हरेक छेँय् ग्वःपाः माः वःपाः बौपाः लायाः मिले याइ । अले बौपाः पतिकं बजिया च्वकाबजि वा म्वःम्वः बजि तइ । बजिया द्यःने कचिगु ला, हि, स्वं, अजिकः, लाभाभ्य, छाःचा अलग त्याजिक तइ । उकी द्यःने ग्वजाःबुँ स्वां, बौस्वां, चिकंधाले स्वां आदि लिसें चलन चल्तिया स्वांत नं छुकी । थ्वया लिपा बौपाः पुजा याइ, समयबजि, थ्वँ, अयलाः ध्यबा छानाः मत बियाः पुजा क्वचायेकी । थःपिनि नं प्रसाद स्वरुप समय नइ । अनं लिपा दिगुमत च्याकाः बौपाः पतिकं छप्वाः छप्वाः तीगु याइ । वयां लिपा छेँया हामां छपाः देय्माय् बौपाः दक्वं मिले यानाः तयाः लाकां मन्ह्यासे, न्वमवासे, हाचां मगायेक पिने वनाः गन गन बौपाः तयेगु खः तयाः ल्हाः तुति सिलाः थहां वइ । वयां लिपा छेँया मूलुखां निसें तलय् तलय्या लुखा पतिकं प्याकिं नकिं तानाः पुजा याइ । थ्व छेँय् लुखाय् नँयागु प्याकिं तायेगु व नँयागु अंग न्ह्यायेगु धयागु द्यः हालाः नं न्याइगुया असरपाखें बचे जुइमा धयागु ल्याखं खः । थथे प्याकिं तानाः पुजा सिधयेवं छेँया सुं नं जःपिं दुहां पिहां जुइमजिउ धयागु नं मान्यता दु । थुकथं गथांमुगः चखः क्वचाइ ।

गथांमुगः चखःया मेगु पक्ष धयागु थ्व नं खः कि थुगु दँया न्हापांगु नखः धयागु हे गथांमुगः चखः खः । थ्व चखः धुंकाः थितुंथिइक प्यन्हुइ मपाः, च्यान्हुइ मपाः नखःत बालिचःह्रेया लुति अजिमाया जात्रातक मदिक्क वयाच्वनी । उकिं गथांमुगः चःह्रेयात नखःत ग्वया हइगु चखः कथं नं कयातःगु दु । गथेकि—
१) गुंलाथ्व पारुंनिसें गुंलागा आमाइ तक स्वयम्भुइ अले गन गन बौद्ध चैत्य बहाबही दइ, अन अन लछि तक बौद्ध मेला सुरु जुइ । थ्व लछिया दुने नं मेमेगु पुजा मेला, जात्रा आदित दु । क) गुंलाथ्व पंचमि– नाग पंचमि ख) गुंलाथ्व पुन्हि– गुंपुन्हि, ग) गुलांथ्व पारु– सापारु, घ) गुंलांगा दुतिया– बहीद्यः स्वयेगु ङ) गुंलागा सप्तमि– कृष्ण जन्माष्टमि च) गुंलागा अष्टमी– कृष्ण द्यःया जात्रा छ) गुंलागा त्रयोदशी– येँ पञ्चदान ज) गुंलागा आमाइ– बौया ख्वाः स्वयेगु ।

२) ञंलाया दुने वइगु मुख्य तिथित क) ञंला ज्वःछि उखेंथुखें या द्यःयाथाय् लछि तक ञंला सेवा वनेगु ख) ञलाथ्व पारु– गुंला मेला क्वचाःगुया पारु भ्वय् । ग) ञंलाथ्व चौथि – चथाः घ) ञलाथ्व अष्टमी– कायाष्टमी, येँया किलाघः त्वालय् देवी प्याखंया पूर्ण प्रदर्शन ङ) ञलाथ्व द्वादशी – लाय्कुलिइ यःसिं थनेगु, येँ मतयाः जात्रा च) ञलाथ्व चतुर्दशी– कुमारी माजुया क्वःनेयाः छ) ञलाथ्व पुन्हि– येँया पुन्हि कुमारी माजुया थःनेया समय पुन्हि, बसुन्धरा देवी पुजा (गातिलाः) ज) ञंलागा तृतीया – नानीचायाः ।

३) कौलाया मुख्य नखचखःत क) कौलाथ्व पारु– नःला स्वां पिइगु (घटस्थापना), नवरथ मेला (झिंनिगू तिर्थय् म्वःल्हुइगु) ख) कौलाथ्व पंचमि– पचिमह्रः जात्रा ग) कौलाथ्व अष्टमी– कूछि भ्वय् घ) कौलाथ्व नवमी– स्याक्वत्याक्व ङ) कौलाथ्व दशमी– चालं (विजयादशमी) पायाः जात्रा आदि च) कौलाथ्व चतुर्दशी– श्रीघः पुन्हि छ) कौलाथ्व पुन्हि– कतिं पुन्हि, स्वयम्भुइ वःलाः छ्वयेगु, आलःमत तयेगु (कतिं पुन्हि निसें सकिमना पुन्हि तक लछियंक) भुइजःसि नारांद्यः मेला झ) कौलागा त्रयोदशी – क्वः पुजा ञ) कौलागाः चःह्रे– खिचा पुजा ट) कौलागा आमाइ लक्ष्मी पुजा

४) कछलाय् लाइगु नखःचखः क) कछलाथ्व पारु– नेपाः देय्या मौलिक संवत् कथं न्हूदँ हनेगु, म्हपुजा यायेगु ख) कछलाथ्व दुतिया– किजा पुजा ग) कछलाथ्व तृतिया– लक्ष्मी द्यःया स्वां क्वकायेगु घ) कछलाथ्व पुन्हि– सकिमना पुन्हि हनेगु । सकिमना पुन्हि प्यन्हु न्ह्यःनिसें बहनी बहनी दाफा थायेगु च) कछलागा चःह्रे– बालाचःह्रे लुति अजिमा द्यःयात गमय् तइगु छ) कछलागा आमाइ – लुति अजिमा द्यःया खः जात्रा ।

थुकथं गथांमुगः चःह्रेनिसें बालाचःह्रे तकया मुक्कं प्यलाया ई ज्वःछि यक्व यक्व हे धर्म कर्म, जात्रा पर्व मेला नखःचखः हँसे लिमलाइगु ई खः । थुकिया लागिं नेवाःतय्सं थःपिं शारीरिक रुपं, आत्मिय रुपं, आर्थिक रुपं, सामाजिक रुपं धार्मि क रुपं काय, वाक् चित्तं सरल व शुद्ध जुयाः पंचशीलया अवधारणा दुनुगलं निसें पालना यानाच्वनी । थ्व नेवाःतय्गु ऐतिहासिक इलंनिसेंया तपस्या खः ।
गथांमुगः चःह्रेया बौपातय् ला, हि, अजिकः, स्वं म्वःम्वः बजि, ध्यबा, लाभाभ्य, छाःचा छायेगुया अर्थ प्राणी हिंसा मयायेगु, लाया तृष्णा कायेयःगु वस्तु थ्वं अय्लाः, लोभ, मोह, तँ, राग द्वेष आदि त्वःतेगु जुल धयागु संकेत खः । अथेहे ग्यानापुम्ह विकृति, विसंगतिया प्रतिमूर्ति गथांमुगःया कल्लय् मिसाम्ह व मिजंम्ह कतांमरि यखायेगुया माने वेश्यावृत्ति छेँय मिसा वा मिजं दयेक दयेकं पिनेया मिसा वा मिजंलिसे गमन जुइगु परित्याग याःगुया संकेत खः ।

मानव जीवनया विकासया निंतिं पंचशीलया तःधंगु महत्व दु । थ्व पंचशीलया पालना हे मानवयात सुशील भद्र, भलादमि जुइ सयेकाः छम्ह आदर्शम्ह व्यक्ति कथं स्थापित जुइफइगु लँपु गथांमुगलं क्यनाच्वंगु खंकेफु ।

अन्तय् झीगु नेवाः समाजय् गथांमुगः चखःयात कायमचा नखः अले सिथि नखःयात म्हयाय्मचा नखः कथं कयातःगु ला सकस्यां सिउगु हे खँ जुल । तर थथे छाय् धयातल जुइ ? खनेदुगु सिइदुगु ल्याखं झी नेवाः समाजय् छेँया दुने वा पिनेया छाय् मजुइमा छुं नं ज्याखँ न्ह्याकेमाल धाःसा व ज्या मिजंतय्सं अथवा ल्याय्म्हतय्सं दकलय् न्हापां न्ह्यकी । व ज्या सिद्ध मजूतले कथहंकं उमिगु हे भूमिका दयाच्वनी । अथेहे तुं गथांमुगःचःह्रे नं छगू अज्याःगु चखः खः ।थ्व चखः वयेवं स्वनिगः दुने थन सांस्कृतिक, धार्मिक, जात्रा पर्व मेला आदि कथहंक छसिकथं निन्हु, प्यन्हु, छवाः धयाथें पाक्क झ्वःलिं वयेगु सुरु जुइ । थुकथं कायमचां झ्वःलिं ज्या क्वचायेकाः यंकी धया थें गथांमुगः चखलं झ्वःलिं नखःत ग्वयायंकीगु जूगुलिं गथांमुगः कायमचा नखः धाःगु जुइमाः ।

अथेहे तुं म्ह्याय्मस्त, भौमस्त, मिस्त छेँय् वा गुथि भ्वय् सकसितं नकेत्वंके क्वचायेकाः लिपा लाकाः थःपिनि नयेगु त्वनेगु याइ । थ्व सामाजिक रितिथिति थें हे जुयाच्वंगु खः । थ्व हे कथं सिथि नखः धयागु नं दँया दकलय् लिपालाःगु नखः जूगुलिं सिथिनखःयात म्ह्याय्मचा नखः धयातःगु जुइमाः ।

नेपाःया सांस्कृतिकता, धार्मिकता, धर्मकर्म मेला, पर्व जात्रा दक्वं न्ह्याइपुसे च्वं, लसतां जायेक मदिक्क धयाथें झ्वःलिक गथांमुगः चःह्रेनिसें बालाचःह्रे तक प्यला न्ह्याइगु हुनिं गथांमुगः चःह्रेयात नेवाः चतुर्मास मेला सुरुवातया न्हि कथं काःसां छुं पाइमखुगु खनेदु ।