बौद्ध समाजवाद

म्यागसिसे शान्ति सिरपाः त्याकादीम्ह थाइल्याण्डया नांजाःम्ह भिक्षु बुद्धदासं (सन् १९०६ — १९९३) प्रतिपादन याःगु बौद्ध समाजवाद (Dammic Socialism)या अवधारणा थाइल्याण्डय् जक मखु विश्वया बौद्ध विद्वानतय्गु दथुइ नं बय्बय् जूगु विषय खः । खय्त ला सन् १९५८ य् प्रधानमंत्री जूम्ह बन्दरनायकें श्रीलंकाय् बौद्ध समाजवाद लागू यायेगु घोषणा याःगु खः ।

अथे हे सन् १९४८ निसें १९६२ तक बर्माया प्रधानमन्त्री ऊ नु व सन् १९५० — ६० पाखे क्याम्बोडियाया राजकुमार सिंहानुकपिंसं नं थःथःगु देशय् बौद्ध समाजवादया खँ न्ह्यथंगु खः । थुकथं बर्मा, श्रीलंका, थाइल्याण्ड व क्याम्बोडिया थज्याःगु थेरवादी देशय् बौद्ध समाजवाद लागु यायेगु कुतः जूगु खः ।

जापानय् नं सोका गाकाई अभियान व कोमेटो राजनीतिक पार्टीतसें नं बौद्ध समाजवादया आधारय् जापानया समाज व राजनीति न्ह्याकेगु सन्देश बिउगु खःसा भियतनामय् नं अनया बौद्ध राजनीतिक नेतातसें बौद्ध समाजवादया धारणा ल्ह्वंगु खः । डा. अम्बेदकरं भारतय् बौद्ध समाजवादं न्याय व समाज उत्थान जुइगु खँ ल्हाःगु खः ।

थौंकन्हय् थाइल्याण्डय् सफिसियन्सि इकोनोमि, श्रीलंकाय् सर्वोदय व भुटानय् ह्याप्पिनेस इन्डेक्सया अवधारणात राज्यया नीतिकथं नालाकाःगु दु, गुगु बौद्ध समाजवादयात राज्यं कार्यान्वयन याःगुया प्रमाणत खः । सामान्यकथं समाजवाद धायेबलय् माक्र्सवादं परिकल्पना याःगु अर्थ राजनीति खः । थुकियात साम्यवाद नं धाइ । साम्यवादया विपक्षय् पुँजीवाद खः ।

पुँजीवादी मान्यतायात कःघाइगु राजनीतिक अवधारणायात उदारवाद नं धाइ । एकलकाँटे माक्र्सवाद व उदारवाद निगुलिसनं मानव समाजयात सहीकथं न्ह्याके फइमखु । माक्र्सवादं जनता दक्वसितं ज्यामि दयेकी, ज्यालादारी नागरिक गुमित राज्यं समानताया ल्याखं तलब बिइ । थ्व प्रणालीं मनूयाके दुगु स्वतन्त्र पे्ररणा उजागर जुइमखु, उत्पादनय् योगदान जुइमखु ।

उकिं समाजवादी राज्यय् स्वस्फुर्त उत्पादन व वृद्धि जुइमखु, तर मेहनत याःम्हेसित नं मयाःम्हेसित नं बराबर तलब धाःसा इनेमाः । पूँजिवादं ला साहु व ज्यामिया दथुइ विभेद ब्वलंकीगु व साहुं ज्यामियात शोषण याइगु, गुम्हं तःमि जुयाः मोजमस्ति जीवन हनीगु, गुम्हं चीमि जुयाः दुःख सीमालीगु परिस्थिति ब्वलंकी ।

उकिं पूँजीवादं सामाजिक न्याय बिइमफइगुलिं समाजय् द्वन्द्व व हिंसा अप्वयेकी । बौद्ध समाजवादं समाजवाद व उदारवाद निगूयां बांबांलाःगु पक्ष समायोजन यानाः बुद्ध धर्मया आदर्शयात कःघानाः समाज व राज्ययात न्ह्याकेत स्वइ । उदारवाद अर्थात पुँजीवादया बांलाःगु पक्ष धयागु थःम्हेसिनं कमे याक्व थःत हे दइगुलिं मनुखं मेहनत व बुद्धि छ्यलाः कमे यायेत स्वइ, अथे धइगु उत्पादन अप्वयेकी ।

उत्पादन अप्वल कि वृद्धि जुइ व मगाःमचाः दइमखु । तर थ्व व्यवस्थां मनुखं न्ह्यात्थे यानाः नं कमे यायेगु नियत बढे जुइगुलिं अन शोषण, भ्रष्टाचार दयाः समाजय् सेवा व सामूहिक स्वार्थ धयागु मदयावनी । मनू आत्मकेन्द्रित व स्वार्थी जुइ । समाजवाद अर्थात माक्र्सवादं उत्पादनया श्रोत साधन व उत्पादन फुक्कं राज्ययागु जुइगुलिं जनतायात बराबर इनाबिइ, वितरण प्रणाली बांलाइ ।

तःमि चीमि दइमखु । तर थ्व व्यवस्थाय् ज्या याःसां मयाःसां ज्याला दइगुलिं दक्वस्यां म्हो जक मेहनत याइ । उत्पादन म्हो जुयाः समाजय् न्ह्याबलें मगाः मचाः मथःया समस्या दयाच्वनी । व्यवस्थाय् पहँुच दुपिंसं सुचुकी अथवा खुयाकाइ, भ्रष्टाचार जुइ । तःमि दइमखु, दक्वं चीमि जुइ, उकिं समाजय् असन्तुष्टि दयाच्वनी ।

राज्यं दमन याइगुलिं असन्तुष्टि विरोध जुयाः धाःसा पिहांवइ मखु । माक्र्सवादी समाजवाद व पूँजीवादी उदारवाद निगुलिसनं मनूयाके दुगु दुःखया कारण तृष्णां यानाः समस्या वइगु खः । तृष्णा अर्थात लोभ, द्वेष व मोह । पूँजीवादया समस्या मनूयाके दुगु लोभयात प्रोत्साहन याइगुलिं खःसा समाजवादय् द्वेषया कारणं समस्या वइगु खः ।

अले समाजवाद व पूँजीवाद निगुलिसनं मनूया स्वभाव थुइकाः लोभ व द्वेष मदयेकेगु उपाय प्रवद्र्धन यायेमफुगु मोहया कारणं खः । बौद्ध समाजवादं मोहयात चीकाः लोभ व द्वेषं मुक्तगु समाज व अर्थ व्यवस्था ब्वलंकेत स्वइगु खः । थाइल्याण्डया मेम्ह नांजाःम्ह भिक्षु पयुत्तों बुद्धया अर्थनीति बारे (Buddhist Economics) सफू च्वयाः भिक्षु बुद्धदासया बौद्ध समाजवादया दर्शनयात छर्लंग यायेत सिद्धान्त प्रतिपादन यानाबिउगु दु ।

भिक्षु पयुत्तोया बुद्धया अर्थनीतिया सिद्धान्तकथं चाहना (Desire ̸ Want) निगू प्रकारया दु — तृष्णा व छन्द । तृष्णा न्ह्यइपुइगु वस्तु (Pleasure Object) या चाहना खः सा छन्द बांलाःगु जीवन (Well Being)या चाहना । तृष्णा अज्ञानताय् आधारित चाहना खःसा छन्द प्रज्ञाय् आधारित चाहना । तृष्णा व छन्द निगुलिं नं मनूयात सन्तोष बिइ, तर बिस्कं बिस्क कथंया ।

तृष्णां बिइगु सन्तोष धयागु इन्द्रिय सुख (Sense Pleasure) खः, तर छन्दं बिइगु सन्तोष जीवन बांलाक म्वायेगु (Well Being) खः । गथे कि झीसं नसा नयेबलय् म्यें साःगु स्वाद कयाः सुख तायेकी व तृष्णा खः, तर नसाया स्वाद मसाःसां शरीरयात पौष्टिक आहार प्राप्त जुयाः सुख जुइगु छन्द खः ।

तृष्णा व छन्दया सिद्धान्त अर्थनीतिइ छ्यलेबलय् लोभ (तृष्णा)या कारणं आर्थिक गतिविधि न्ह्याकीगु अनैतिक जुइसा जीवन बांलाक म्वायेत (छन्द) याइगु आर्थिक गतिविधि नैतिक जुइ । उदारवाद वा पुँजीवाद न्ह्याकेगु आधार धयागु लबः (Profit) या अवधारणा खः । न्ह्यात्थे यानाःसां अप्वः लबः कायेत याइगु आर्थिक गतिविधि पूँजीवाद खः ।

लबः हे पूँजी वृद्धिया आधार खः । नोबेल सिरपाः त्याकूम्ह कट्टर पूँजीवादी अर्थशास्त्रि मिल्टन फ्राइडम्यानं धाःगु दु — Greed is the most practical means for organizing society and therefore the best . पूँजीवाद धयागु लोभया आधारय् न्ह्याइगु समाज खः । लोभितय्गु समाज व देशय् शान्ति व सम्मान दइमखु ।

समाजवाद न्ह्याकेगु आधार माक्र्स—लेनिन—माओया साम्यवादी सिद्धान्त खः । अनया राज्य अधिनायकवादी जुयाः द्वेषं भुनाच्वनी, राज्यया प्रभावशाली पदय् थ्यनाः नाजायज फाइदा कायेगु लागि ब्वला सायेगु व हिंसा जुयाच्वनी । बौद्ध समाजवाद शान्ति व मध्यममार्गय् आधारित अर्थनीति खः ।

दान, शील, भावना, मैत्री, करुणा, मुदिता, उपेक्षा थज्याःगु गुणं व्यक्ति, परिवार, समाज व देशयात न्ह्याकेत स्वइगुलिं शान्ति, नैतिकता व न्यायपूर्ण समाज बने जुइ । बुद्धं अनाथपिण्डिक थज्याःपिं पूँजीपति (श्रेष्ठि) तय्गु प्रशंसा याःगु दु, तर यक्व सम्पति दुगु कारणं मखु, उमिसं समाज व देशय् याःगु दान व सेवाया कारणं खः ।

अनाथपिण्डिक धकाः नां च्वंगु कोसलया अनाथतय्त भोजन दान याइम्ह जूगुलिं खः । वं बुद्धयात जेटवन विहार दान याःगु खः, गुगु बिहार दयेकेत जेटवन राजकुमारया जग्गा असर्फिं लाना न्यानाकाःगु खः । बुद्धं थःम्हसें कमे यानागु दांयात प्यब्वय् थलाः निब्व उद्योग ब्यापारय् हे लगानी यायेगु, छब्व थःगु आवश्यकता पूवंकेत खर्च यायेगु व मेगु बाकि छब्व दान धर्मय् खर्च यायेगु धाःगु दु ।

थ्व सिद्धान्त न त नाफाया लागि न्ह्याग्गु नं याइगु आधुनिक पूँजीवादलिसे ज्वःलाः न त निजी पूँजी तयेमदुगु समाजवादलिसे । बुद्धं कूटदन्त सुत्तय् देशय् खुँ, डाका, ल्वापु, हिंसा बढे जुइगु कारण जनता बेरोजगार जुयाः थःत माक्व नये, त्वने, पुने, च्वने, वासः यायेगु आवश्यकता पूमवन कि खः धाःगु दु ।

उकिं बुद्धं देशय् शान्ति हयेत अन्न मिइ दुयाः, पशु बलि बियाः, होम यज्ञ यायेगु मखु, राज्यं शाषक, महाजन, उच्च कर्मचारीतय्के च्वंगु अप्वःगु सम्पति उद्योग व रोजगार योजना दयेकाः इनेमाः धाःगु दु ।

तर बुद्धं धर्म धयागु अन्धविश्वास व द्यःया विश्वास मखु, स्पस्ट ब्याख्या (स्वाक्खातो), सान्दर्भिक (सन्दिथिको), पियाच्वनेम्वाःगु (अकालिको), पारदर्शी (एहिपस्सिको), फलदायी (ओपनयिको), विद्वानबर्गपिंसं नालाकाइगु विज्ञान सम्मत (पच्चतंवेदितब्बो विञ्ञुहिति) खः धयाबिज्याःगु दु ।