कवि केशरी चित्तधर हृदयया भाषा साहित्य सेवाया प्रारम्भ

नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् न्ह्याबलें लुमंका तयेमाःम्ह छम्ह साहित्यिक महापुरुषया नां चित्तधर हृदय खः । नेपालभाषा साहित्य, नेवाः जाति, संस्कृति, संगीत व कलाया थपू यायेत तन, मन धन बियाः थःगु समग्र जीवन फुकावंम्ह तसकं त्यागी व्यक्तित्वया नां हे चित्तधर हृदय खः ।

वय्कःया भाषा साहित्य सेवाया प्रारम्भ व वय्कलं नेपालभाषा साहित्य समृद्ध यायेया निंतिं यानादीगु दुग्यंगु योगदानया बारे छुं खँ न्ह्यथनेगु थ्व च्वसुया कुतः खः । नेपालभाषा साहित्यय् दुग्यंगु योगदान – नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् चित्तधर हृदयया नां मन्यंपिं व वय्कःयात म्हमसिउपिं सायद हे जक दइ ।

वय्कः ‘झी कवि’, ‘महाकवि’, व ‘कविकेशरी’ कथं तसकं नांजाःम्ह साहित्यिक महापुरुष खः । नेपालभाषा आधुनिक साहित्यया इतिहासया छगू तःधंगु अध्यायया नां चित्तधर ‘हृदय’ खः । नेपालभाषा साहित्यया संरक्षण व उन्नतिया निंतिं योगदान बिउगुलिं पुनर्जागरण कालया भाषाजवाः धर्मादित्य धर्माचार्य धुंकाः लिपाया नां चित्तधर हृदय खः ।

चित्तधर हृदययात छम्ह व्यक्ति कथं अले संस्था कथं जक कायेगु यानाच्वंगु मखुसे नेपालभाषा साहित्यया धिसिलाःगु थां कथं नं कायेगु याः । वय्कलं नपालभाषा साहित्यया नापं नेपाल संगीत व चित्रकलाय् नं योगदान बियावंगु दु । अथेसां मेगु क्षेत्रय् स्वयाः नेपालभाषा साहित्यय् वय्कलं यानादीगु योगदान तसकं महत्वपूर्ण व उल्लेखनिय जू ।

वय्कलं नेपालभाषा साहित्यया निंतिं माःगु फुक्कं साहित्यिक ज्वलं चिनाखँ, बाखं, च्वखँ, मचा सफू, व्याकरण, खण्डकाव्य, महाकाव्य, यात्रा संस्मरण, आत्मवृतान्त, वाङमय, संगीत नापं यानाः ३६ गू थीथी कृति सृजना यानाः पिथनादीगु जक मखुसे नेपालभाषा परिषद् नीस्वनेगु व परिषद्या थीथी ज्याखँ न्ह्याकेगु, परिषद्या ख्वाःपौ ‘नेपाल’ ऋतुपौ पिथनेगु व पत्रिका पिथनेत आर्थिक समस्या जूबलय् थःगु बुँ मियाः पत्रिका नियमित कथं पिथनेगु, ‘झी’ लय्पौया पिथनाया नापं ‘धर्मोदय सभा’या उपाध्यक्ष, व ‘कलकत्ता नेपालभाषा साहित्य गोष्ठी’ या संस्थापक जुयाः भाषा व साहित्य सेवाय् थःगु जीवन पानादिल ।

नेपालभाषा परिषदयात सदां धस्वाका तयेत चित्तधर हृदयं थःगु छेँया मातं तलाया स्वकू क्वथा, द्यःया मूर्ति, हस्तलिखित व मुद्रित सफू ने.सं. १०९१ य् परिषद्या नामय् च्वयाबिल । अथे हे नेपालभाषा मंकाः खलः येँयात बिज्यासः लिउनेयागु १० आना जग्गा च्वयाबियादिल ।
चित्तधर हृदयं थम्हं जक साहित्य साधना यानादीगु मखुसे केहेँ मोतिलक्ष्मी, पूर्णदास श्रेष्ठ, धर्मरत्न यमिपिंत च्वसा न्ह्याकेबियाः कथाकार, कवि यानाबिल ।

थथे हे फत्तेबहादुर सिंह, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, हरिकृष्ण श्रेष्ठ, रत्नध्वज जोशीपिंत च्वसा न्ह्याके बियाः वय्कःपिनिगु थीथी सफू पिथनाबिल । थथे थःगु मातृभाषा व साहित्यया संरक्षण व सम्वद्र्धनया निंतिं समग्र जीवन व सर्बय् नापं पानाः जीवन फुकावंपिं चित्तधर हृदय थेंज्याःपिं साहित्यिक महापुरुषत नेपालय् जक मखु, विश्वय् नं पतिंचाय् ल्याःखायेत मगायेफु ।

नेपालभाषां जक साहित्य रचना यानाः पिथना वंसां मेगु भाषाया साहित्य ख्यलय् नं उलि हे लोकंह्वाःम्ह चर्चित साहित्यिक व्यक्तित्वया नां चित्तधर हृदय खः । थौं नं नेपालभाषाभाषी व साहित्य ख्यःया तःधंगु प्रेरणाया स्रोत हे चित्तधर हृदय जुयाच्वंगु दु । वय्कलं निःस्वार्थ भावनां यानादीगु भाषा साहित्य सेवायात मनन यानाः भाषा साहित्य ख्यःयापिं न्ह्यज्यांवनेफुसा झीगु भाषा, साहित्य, संस्कृति शिखरय् थ्यंकेत सफल जुइ ।

चित्तधर हृदययात च्वसा न्ह्याकेगु प्रेरणाया श्रोत

चित्तधर हृदय न्हापां ला बौद्ध उपासक खः । वयां लिपा तिनि साहित्य ख्यलय् पलाः छिनादीगु खः । चित्तधर हृदयया मिले जूम्ह पासा रत्नमान तुलाधर धमां साहुया कायभाजु खः । उकिं चित्तधर हृदय थः पासा नापलायेत धमांसाहुया छेँय् बराबर वनेगु याः । अन छेँय् भाषाजवाः धर्मादित्य धर्माचार्यनाप चित्तधरया म्हसीका कालबिल जुल ।

वसपोलनाप खँ ल्हाल्हां नेपालय् झीगु बुद्ध धर्म साप हे स्यनाच्वन, उकियात पुनःउद्धार यायेत छगू संघ दयेके माल धयागु खँ जुयाः २४६८ बुद्ध संवत् दिल्ला पुन्हि कुन्हु तद्नुसार विक्रम संवत् १९८१ साल श्रावण २ गते कुन्हु अन धमां साहुया न्यातजाः क्वथाय् ‘नेपाल बुद्ध धर्म उद्धार संघ’ धकाः सर्वश्री धर्मादित्य धर्माचार्य, खड्गराज, त्रिरत्नमान, बुद्धिरत्न, कुलदीप व चित्तधर हृदय सदस्य जुयाः थुगु संघ स्थापना जुल ।

धर्मादित्यं धाःथें छगू निगू सफू स्वयेगु, शील कयाः त्रिशरण वनेगु व धर्मादित्यया अंग्रेजी अथवा पालिया अर्थ छ्यानाः धयातःगु चित्तधरपिंसं बरोबर कार्बन पेपर तयाः च्वयेगु ज्या लच्छिति जुल । वयां लिपा धर्मादित्य धर्माचार्यया सम्पादनय् पिदंगु ‘बुद्धधर्म’ दँ २ ल्याः १ व २ स चित्तधर हृदयया ‘बुद्धोपासकया पाप देशना’ नांगु न्हापांगु कविता पिदन ।

थनंनिसें हे चित्तधर हृदयया साहित्यिक यात्रा न्ह्याना वन । चित्तधरं ‘प्रेरणाया खँय् कवि शिरोमणि लेखनाथ गुरुया गोर्खा भाषा संक्षिप्त रामायण, संक्षिप्त महाभारतय् च्वंगु कविता, अथेहे गोर्खा शिक्षा १, २,३,४,५ य् च्वंगु नं भचा भचा ब्वने मास्ते वः खः’ धकाः लबुया अन्तर्वार्ताय् धयादीगु दु । चित्तधर हृदययात च्वसा न्ह्याकेत धर्मादित्य धर्माचार्यं नं ग्वाकूगु खनेदु ।

मेगु वय्कःया अबुजुया क्रियाकलापं यानाः नं चित्तधरयात नेपालभाषा क्षेत्रय् पलाः छीत प्रेरणा बिउगु जुइफु । छाय्धाःसा चित्तधर हदृयजुया अबुजु द्रव्यधर तुलाधर साहुजुया नं चित्रकलाय्, संगीत कलाय् व नेवाः भाय्या बाखं मुंकेगुलि नं न्हापानिसें सोख दुगु जुयाच्वन । थुपिं हे थीथी प्रेरणा व हःपालं यानाः झीसं म्हसिउम्ह चित्तधर तुलाधरयात नेपालभाषा साहित्य आकाशय् ‘चित्तधर हृदय’या नामं सदां जहाँ थीनाच्वनीम्ह नगु यानाबिउगु खः ।

चित्तधर हृदयया न्हापां पिदंगु कविता

चित्तधर हृदयया दकलय् न्हापां पिदंगु ‘बुद्धोपासकया पाप देशना’ कविता खः । चित्तधरं थम्हं यानागु मभिं मनिंया पापं मुक्त जुइया निंतिं बुद्धयात वन्दना यानाच्वंगु कविता खः थ्व । कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठया स्वर्गिय कवि तथा पण्डित अमृतानन्दयागु ‘देव मनुष्य दैत्य अनि याक’ धयागु करुणामयया श्लोक विशेषं प्रभावित जुयाः थ्व कविता रचना यानादीगु खः ।

उगु श्लोक चित्तधर हृदययात तसकं यः धयागु खँ वय्कलं धयादीगु ‘अमृतानन्द पण्डितयागु ‘देव मनुष्य दैत्य अनि याक’ नेपालभाषाया तुतः जितः अति हे यः’ धयागु धापुतिं स्पष्ट याः । उबलय् वय्कःया कवि वैकुण्ठप्रसाद लाकौलनाप स्वापू दये धुंकल । वय्कःया ‘बुद्धोपासक पाप देशना’ कविता पिदंगु स्वयाः वैकुण्ठप्रसाद लाकौलं चित्तधरया छेँय् थ्यंकः झायाः थ्व छु छन्दय् च्वयागु धकाः न्यन ।

चित्तधरं थ्व जिं सःसः थे जक च्वयागु धकाः लिसः बियादीगु जुयाच्वन । अले लाकौलजुं कविता चिनेगु निगू प्यंगू पहः कनाझाःगु जुयाच्वन । उकथं चित्तधरया च्वसा ने.सं. १०४६ निसें न्ह्यात । थ्वयां लिपा कवि योगबिर सिंह कंसाकारं चित्तधरयात मात्रा, छन्द मिले यानाःच्वयेगु स्यनाबियाः नापं च्वसा न्ह्याकेत प्रेरणा बियादिल ।

ने.सं.१०५०य् वय्कः २४ दँ दुबलय् वय्कःया मां ज्ञानलक्ष्मी तुलाधर दिवंगत जुल । थ्व मातृवियोगय् चित्तधरं ‘मां’ नांगु कविता च्वयादिल । उगु कविता वय्कलं मातृविहिन बालक ‘हृदय’ नामं पिकयादिल ।

चित्तधरया थीथी साहित्यिक नां

चित्तध हृदयं प्रारम्भकालिन रचना व सफुलिइ थःगु नां मतसे मेगु थीथी उपनां तयाः प्रकाशन यानादिल । दकलय् न्हापां पिदंगु ‘बुद्धोपासक पाप देशना’ कविता बुद्धोपासक चित्तधर नामं पिथन । थ्वयां लिपा पिदंगु ‘मां’ कविता मातृविहिन बालक नामं पिकया दिल । थथे हे दकलय् न्हापां पिदंगु ‘पद्मनिकुञ्ज’ व ‘हृदय कुसुम’ कविता संग्रह निगुलिं सफुलिइ वय्कलं चित्तधर हृदय मतसे हृदय नां तयाः पिथंगु खः ।

थुबलय् निसें वय्कःया साहित्यिक नां हृदय जूगु खः । थथे हे वय्कलं मेमेगु साहित्यिक नां तयाः नं थीथी रचना पिथनादीगु दु । उकी मध्ये दकलय् अप्वः ‘रुपरत्न उपासक’ नां तयाः तःपुमछि रचना पिकयादीगु दु । ‘रुपरत्न उपासक’ नामं निबन्ध प्यपु, कविता निपु, बाखं व यात्रा छपु छपु पिथंगु खनेदु ।

थथे हे ‘झी’ निबन्धय् ‘बुद्धिवज्र वज्राचार्य’, ‘?’ कविताय् मनमाया, ‘कविया कविताया लिसः’ च्वसुइ ‘धर्मवीर’ व ‘ग्रन्थया समीक्षा’ नांगु च्वसुइ ‘हृदय दर्शन उपासक’ नामं पिथनादिल । थथे थीथी नां मध्ये ‘रुपरत्न उपासक’ नां तयाः पिथंगु बारे चित्तधर हृदयं ‘जिगु जात’लय् थथे न्ह्यथनादी – ‘इस्वी १९४८या जनवरी ३० कुन्हु दिल्लीइ महात्मा गान्धीयात गोलिं कयेकाःहत्या याःगु सः थ्यंसेंलि नेपालय् नं ३१।११९४८ कुन्हु आम हडताल जुल ।

जुलुस व सभा नं जुल । सकस्यां ख्वाः खिउँसे खिउँसे च्वं । सकलें थ्वःचा थ्वःचा मुनाः खँ ल्हानाच्वंपिं, गान्धीजुया शवयात्राया रनिङ्ग कमेन्ट्री न्यनाच्वंपिं । उखे हडताल यायेमते धकाः पुलिस हालाच्वंगु दु, थुखे गुप्तचरत सुतुसातु जुयाच्वंगु दु, तर सुनानं वास्ता मयाः । जिं नं ‘श्रद्धाया फुति’ धकाः छपु कविता च्वया । गुगु धर्मोदयया चिल्ला अंकय् ‘रुपरत्न उपासक’ उपनामं छापे नं जुल ।’

थुकिं चित्तधर हृदयं थःगु पुरा नां मतसे थीथी उपनां तयाः थीथी रचना पिकाये माःगुया मू कारण उबलय्या राजनैतिक दमन खः धयागु खँ स्पष्ट याः । थ्व खँ वि.सं.१९८६ सालय् ‘लाइब्रेरी पर्व’य् लानाः चित्तधर हृदयं १००।– तका जरिवाना पुलेमाःगु व वि.सं. १९८७ माघ महिनय् ‘आडम्बर मत पर्व’य् लानाः सजाय फयेमाःगु घटनां नं उबलय्या राजनीतिक दमनयात उलाबिउ ।

देसय् २००७ सालया परिवर्तन वये धुंकाः जक वय्कलं थःगु रचनाय् व कृतिइ चित्तधर हृदय नां तयादीगु खः । थुकिं राणा शासनया दमनया तिन्हिनय् नं वय्कलं थःगु मांभाय् व साहित्य सेवाय् छपलाः हे लिमचिसे न्ह्यज्याना झाल ।

चित्तधरया न्हापां पिदंगु कविताया संग्रह

चित्तधर हृदयया मां मदुयेधुंकाः वय्कलं छेँया व्यवहारया झ्यातुगु कु क्वबिइमाल । अले लजगाः यायेगु झ्वलय् ने.सं.१०५२ स वय्कलं थः पाजु मानदास तुलाधर नाप जानाः असं कमलाछीइ साइकल पसः तयादिल । पसःयात माःगु साइकल अर्डर बीत वय्कः बराबर कलकत्ताय् वनेमाल । थ्वहे क्रमय् वि.सं. १९८९ सालय् कलकत्ता झाःबलय् चित्तधर थम्हं च्वयातःगु कविता नं ज्वनाझाल ।

उगु कवितात ने.सं. १०५३ स ‘पद्यनिकुञ्ज’ व ‘हृदय कुसुम’ नामं कविता संग्रह छापे यानाः सछि सछि पाः सफू ज्वनाः नेपाः लिहां झाल । छगू हे दँय् छम्ह हे प्रकाशक एस.पी व दी.पी उपासक. निगू कविता संग्रह पिथंगु जुयाः नं दकलय् न्हापां पिदंगु कविता संग्रह पद्यनिकुञ्ज जुल । पद्यनिकुञ्ज श्री पञ्चमीकुन्हु पिदनसा हृदय कुसुम होलिपुन्हि कुन्हु पिदन ।

थुकी इन्द्राबज्रा, शार्दूलविक्रिडित, वसन्ततिलक, रसाद्धता, मालिनी छन्दय् चिनातःगु कविता दुथ्याः । थुकिं उबलय् चित्तधर हृदययाके छन्दया पूवंक ज्ञां दयेधुंकूगु खनेदु । न्हय्पु कविताय् ‘मां’ व ‘प्रवास’ निपु कविताय् जक काव्यगत स्वरुप खनेदु । मेगु न्यापु कविता धार्मिक तुतः वा श्लोक थें च्वं । थुकिं चित्तधर हृदयजु बौद्ध उपासक जूसां धार्मिक सहिष्णुताय् बः बियाः कविता रचना यानादीगु दु ।

थ्व खँ बुद्ध धर्मनाप स्वाःगु ‘भगवान गौतम बुद्धया स्तोत्र’, ‘स्मृति’ दुसा हिन्दू धर्मनाप स्वाःगु महाभारतया ‘युधिष्ठिर धर्मनाप’ कविता दुथ्याःगुलिं स्पष्ट याः । ‘पद्यनिकुञ्ज’ दुनेया कविताय् मां प्रति अगाध, आस्था श्रद्धा, भक्तिया उच्च भावनां बिलिबिलि जाःगु कविता हे ‘मां’ कविता खः ।

कविं मातृविहिन बालक हृदय नामं कविता पिथंगु व मांयात हे अर्पण यानाः कविता क्वचायेकातःगुलिं कवि मातृवियोगं तसकं मर्माहत जूगु खनेदु । मातृवियोग चित्तधरया निंतिं तसकं दुःखदायि व हृदयविदारक घटना जूसां थुकिं मातृभाषा सेवा यायेगु भावना थनाः मांभासं कविता च्वयेगु कवियात प्रेरित याःगु सकारात्मक पक्ष खः ।

‘पद्यनिकुञ्ज’ व ‘हृदय कुसुम’ च्वयाः पिथंगुलिं हे वि.सं. १९९७ या राजनैतिक काण्डय् लानाः चित्तधर हृदयं खुदँ तक जेल सजाय फयेमाल । कुनेत गोलघरपाखे चित्तधरयात यंकाच्वंबलय् वय्कलं छ्यं क्वछुनां नं नसिखःयात भागि यानाः धयादिल, ‘मां दे व मांभाय्यात यानागु सेवाया सिरपाःया रुपय् प्राप्त जूगु थ्वयात जिगु प्रेम दु, जिं इज्जत याना’ धकाः धयादिल ।

मांभाय् प्रति अनुरागं च्वसा न्ह्याकाच्वंगु प्रारम्भकालय् हे जेल जीवन हनेमाःसां भाषा साहित्य सेवाया लँपुइ वय्कलं मदिक्क पलाः न्ह्याकादिल । गुकिं यानाः वय्कलं जेलय् दुहां वने न्ह्यः धयादीगु खँ व्यवहारय् प्रमाणित याना क्यनेत सफल जुयादिल ।

थुकिं देश व जनताया निंतिं भिं जुइगु, छु नं ज्या यायेत न्ह्यज्यांवनेबलय् वइगु पःखाःत हाचां गायाः जक वनेमाः, झीसं यानां मजिउगु छुं मदु, याये मफइगु छुं मदु धयागु खँ झीत ध्वाथुइका च्वनी । थ्व हे वाःचायेकाः झी चित्तधर हृदयजुयात न्ह्याबलें लुमंकाः वय्कःपाखें प्रेरणा कयाः न्ह्यज्याये ।