नेपालभाषाया बाखं साहित्य छझाः

साहित्यया थीथी प्रमुख विधा मध्ये छगू विधा बाखं खः । साहित्यया मेगु विधा काव्य, प्याखं, उपन्यास व निबन्धया तुलनाय् दकलय् अप्वः लोकंह्वाःगु व मनूतय्गु नुगलय् थीत ताःलाःगु विधा कथं बाखंयात कायेगु याः । संख्यात्मक कथं नं कविता विधा धुंकाः अतिकं सृजित विधा बाखं खः । नेपालभाषाय् बाखं विधाया बारे छुं खँ न्ह्यथनेगु थ्व च्वसुया कुतः खः ।

१) बाखं खँग्वःया बारे निगू मत खनेदु । छगू खः– ‘व्याख्या’ खँग्वलं ‘बखान’ जुल । बखानं बाखं जूगु धयागु छगू मत खः । मेगु मत ‘बाखं’ खँग्वः ‘बा’ व ‘खं’ या संयुक्त रुप जूगुलिं ‘बा’यात प्रत्यय कथं कायेगु या, गथे बाचा, बान्हि, बाज्यः खः । थुपिं खँग्वः बछियागु अर्थय् छ्यलेगु याः । उकथं ‘बाखं’या ‘बा’ नं बछि व ‘खं’या खँ कनेगु कथं थःगु बछि यथार्थ खँ कनेगुयात हे बाखं कथं कायेगु याः । नेपाली भाषाय् नं खँ कनेगु ‘कथन’ खँग्वलं कथा जूगु धयाच्वंगु दु ।

२) समाजया विकासक्रम नापं बाखंया प्रारम्भ जूगु खनेदु । समाजया विकासक्रमय् न्हापां धार्मिक ग्रन्थया प्रारम्भ जुल, थ्व धयागु थौं स्वयां ३५०० दँ निसें २००० दँया दथुइ लाः वयेफु । प्राचिन समाजय् पूर्वया दकलय् पुलांगु धर्मग्रन्थ ऋग्वेद खः । ऋग्वेदया गुलिं सूत्रय् बाखंया छुं आभास लुइके फइ । थ्वयां लिपाया उपनिषद्, बाल्मिकीया रामायण, व्यासया महाभारतय् बाखं दुसुलाच्वंगु खंकेफइ । थ्वयां लिपा बौद्ध जातक बाखं ‘स्वस्थानि बाखं’, बुंगद्यःया बाखं’ या शीर्षकं हे बाखं धकाः स्पष्ट याः । थुपिं धार्मिक ग्रन्थया बाखनय् आध्यात्मिक व नैतिक उपदेशं भय्बियाच्वंगु खंकेफइ ।

३) नेपालभाषाया बाखं साहित्यया इतिहास पुइका वनेबलय् दकलय् न्हापां ने.सं. ६२५ या भागवत पुराण बाखं सफू ध्वदुइ । थ्व भागवत पुराण सफू संस्कृतया नेपालभाषा अनुवाद मखुसे मुक्कं नेपालभाषां स्वतन्त्र रुपं च्वयातःगु गद्य कृति खः ।१ थ्व हे नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु धार्मिक बाखं सफू कथं कायेबलय् बाखं साहित्यया इतिहास थनिं ५१२ दँ ताहाकःगु जुल । धार्मिक बाखं लिपा औपदेशिक व लौकिक बाखं पिदनाच्वंगु दु । औपदेशिक बाखंया प्रारम्भ ने.सं. ६३८ या तन्त्राख्यान खःसा लौकिक बाखं ने.सं. ७४० या ‘बेताल पञ्चविंशति’ निन्यापु बाखं पुचः खः । थ्व धयागु मल्ल राज्यकालया नेपालभाषाया पूर्व प्राचिन साहित्यकाल खः । थथे हे नेपालभाषाया उत्तर प्राचिन काल (शाहकालय्) नं मल्लकालय् खने दयेधुंकूगु औपदेशिक बाखं तन्त्राख्यान, धर्मलक्ष्मी संवाद, लौकिक बाखं, द्वात्रिंशतिपुत्रिका, विचित्रकर्णिकावदानोधृत, विरसिखा, सहस्ररजनि धार्मिक बाखं अष्टमीव्रत महात्म्य (ने.सं. ८९७), भीष्मयुद्धिष्ठिर संवाद (ने.सं. ९०३) रामायाण (ने.सं. ९०४), सप्तकाण्ड रामायण (ने.सं. ९३८) व मेमेगु धार्मिक अवदान, जातक बाखं सफूत पिदनाच्वंगु दु । थुकिं प्राचीनकालय् नेपालभाषाया बाखं साहित्य चिमि थ्यंक मजू धयागु खँ उलाबिउ ।

४) नेपालभाषा साहित्यय् संरक्षण, सम्बद्र्धन व पुनरउत्थानया निंतिं जूगु जागरणकालयात नेपालभाषाय् पुनरजागरण काल कथं कयातःगु दु । थ्व धयागु देव शम्शेरया इलंनिसें जुद्ध शम्शेरया दमनकाल तकया ई खः । थ्व इलय् नेपालभाषां छुं च्वयेगु व पिथनेगु धयागु राणा शासनया मिखाय् धू जुइगु खः, राज्य विप्लवया सजाय फयेमालीगु ई खः । थ्व इलय् निष्ठानन्द वज्राचार्यं (ने.सं. ९७८–१०५५), ने.संं १०३१ स ललितविस्तर बौद्ध बाखं सफू, मा. जगतसुन्दर मल्लं विश्व प्रसिद्ध ब्भकयउुक ाबदभिक या ४७ पु बाखंया भाय्हिलाः ‘इसपं दयेकातःगु बाखं’ (ने.सं. १०३५) पिदंगु दु । थथे हे महाकवि सिद्धिदास अमात्यं (ने.सं. ९८७–१०५०) ‘शिवविलास’ (च्व १०४० पाखे प्र १०८७) मौलिक सामाजिक बाखं च्वयाः थौंया आधुनिक बाखंया पूर्वाधारया ध्वः कियाबिउगु दु । थ्वयां लिपा धर्मादित्य धर्माचार्य बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिकाय् (१०४७–४८), विश्वन्तर राजकुमारया जातक बाखं व ने.सं. १०४९ स ‘सौन्दरनन्द महाकाव्य सार’ पिदंगु दु । थ्व बाहेक थ्व इलय् बाखं साहित्य ख्यलय् छुं न्हूगु उपलब्धि वा प्रगति जूगु खनेमदु । थ्व कथं प्राचिन कालय् बाखं साहित्यया धुकू गुलि जाःगु खः, उलि थ्व कालय् जायेके मफुगु खनेदु । छापा आखलं थानाः बाखं पिदंगु व अनुदित बाखं पिदंगु नं थ्व हे कालय् खः ।

न्हू बाखंयात कयाः थीथी लेखकतय्सं थीथी कथं बिचाः प्वंकाः बाखंया परिभाषा बियावंगु दु । न्हूबाखं अमेरिकां सुरु जुयाः पश्चिमी देशय् विकास जूगुलिं अनया लेखकतय्गु बिचाःयात प्रायः बाखंया परिभाषा थें नाला वयाच्वंगु खः । न्हूगु बाखंया जन्मदाता कथं कायेगु यानातःम्ह एडगार एलेन पो नं सन् १८४२ पाखे अमेरिकन बाखंच्वमि हर्थनया बाखंया समीक्षाया क्रमय् ‘चिहा बाखं धयागु काव्य विधा खः, गुगु छथाय् फ्यतुनाः छझालं ब्वने क्वचाइगु’ धकाः बाखंया परिभाषा बिउगु खःसा एच.जी. वेल्सं ‘नीगू मिनेटं ब्वने क्वचाइगु छुं नं संक्षिप्त आख्यान चिबाखं’ खः धाःगु दु । मेम्ह अंग्रेजी लेखक हेनरी हडसनं ‘छथाय् च्वनाः छझालं हे याउँक ब्वने क्वचाइगु हे बाखं खः’ धाःगु दुसा इ.एम फोस्टरं ‘बाखं घटनाया उगु तारतम्य खः, गुकी छगू परिणामय् थ्यंकी ।’ धकाः बिचाः प्वंकू थें जे वर्ग वाइनं ‘चिहा बाखं छगू मू घटना व छम्ह मू पात्रया चरित्र उला क्यनीगु कल्पनां जाःगु इतिवृत्ति खः’ धयादिल । अथे हे बाखं साहित्यया विज्ञ धयातःम्ह जेम्स डब्ल्यू लानया बिचाः कथं बाखं सुं छम्ह पात्रया जीवन घटनाया नाटकीय चित्र खः । थथे हे जे डब्ल्यू रेमुहलया कथं ‘बाखं छुं छगू चरित्रया जीवनया छुं छगू मार्मिक पक्षया नाटकीय न्ह्यब्वया खः ।’

बाखंया बारे च्वय् न्ह्यथनागु थीथी लेखकतय्गु बिचाः कथं छझाः फ्यतुनाः ब्वनाः क्वचायेके फइगु व छम्ह मनूया छुं छगू मू घटना, पात्रया चरित्र चित्रणयात कल्पनां छाय्पियाः वर्णन यानातःगुयात बाखं कथं परिभाषित याःगु खनेदु । च्वय् न्ह्यथनागु बाखंया फुक्कं धारणा म्हतिं नं ६० दँ निसें सछिदँ न्ह्यःयागु जुल । थुलिया दुने दक्व क्षेत्रय् यक्व हिलासु वये धुंकूगुलिं थ्व थीथी धारणा उगु इलय् थें थौंया इलय् नं पाय्छि जुइमाः वा व हे प्रवाह व स्वरुप कथं बाखं रचना जुइमाःगु खँ सर्वस्वीकार्य मजुइफु । अझ थौं ला बाखंया परिभाषा हे माःगु मखु थें नं तायेकाच्वंगु दु ।

थौंकन्हय् न्हूबाखं धयाच्वंगु बाखंया प्रारम्भ इसाया १९ गू सदी जूगु कथं कयाच्वंगु दु । थज्याःगु न्हू बाखंया सृजनाया पूर्व अभ्यास बेलायतया वासिङ्गटन अर्भिङ (ई.सं. १७८३–१८५९) या क्ष्चखष्लन तबभिक बाखं व जर्मनया च्वमि हाइनरिक विलेहग्भन (इ.सं. १७६७–१८११) त्बभिक या जयााmबलल (इ.सं. १८८०) बाखं२ नांगु बाखं कथं कायेगु याः । मेम्ह अंग्रेजी उपन्यासकार वाल्टर स्कटं सन् १८२७ स त्जभ तधय मचयखभचक बाखं सफूयात अंग्रेजी साहित्यय् गुलिसिनं आधुनिक बाखंया छुमां कथं कायेगु यात ।३ अथेसां अमेरिकाया नेथ्यतिथल हर्थनं (इस१८०४–६४) अपराधया नापं जीवनया खिउँगु पक्ष दुथ्याकातःगु बाखं व एडगार एलन पो (ई.सं. १८०९–१८४९)या दकलय् न्हापांगु बाखं तबभिक या तजभ नचयतभकत्रगभ बलम बचबदकत्रगभ (इसं. १८३९) पिदनेवं बाखं साहित्यय् आधुनिक बाखंया प्रारम्भ जूगु कथं कयाच्वंगु दु । अस्तित्ववादया नापं रहस्य व जासुसी विषयया बाखं रचनाया नापं न्हू बाखं च्वयेत लँपु क्यंगु कथं बाखंया सैद्धान्तिक पक्षय् नं च्वया वंगुलिइ न्हू बाखंया सूत्रपात यायेगुलि विशेष कथं पोया नां कायेगु याः ।४ पोया बारे समालोचक प्रा. माणिकलाल श्रेष्ठं थ्व न्हू बाखंया जन्मदाता एडार उल्लान पो नांयाम्ह अमेरिकी लेखकं थम्हं च्वयागु न्हूगु बाखंयात सर्ट स्टोरी धकाः नां छुनाबिल ५ धकाः च्वयादिल ।

अमेरिकां पिदंगु थ्व न्हू बाखं युरोपय् व वयां लिपा एसियाय् न्यनावन । अंग्रेजी भाषां पिदनाच्वंगु चिहा बाखंया अनुकरण यानाः दकलय् न्हापां भारतय् बंगालि भाषां ‘गल्प’ नांया चिहा बाखं रचना यायेगु यात । उकिया प्रभावं लिपा हिन्दी भाषां चिहा बाखं च्वयेगु यात६ बाखंया थ्व प्रवाह भारतं खस नेपाली भाषाय् वि.सं. १९९२ स दुहां वल । वि.सं. १९९२ सालया ‘शारदा’ पत्रिकाय् पिदंगु गुरुप्रसाद मैनालीया ‘नासो’ व विश्वेश्वर प्रसाद कोइरालाया ‘चन्द्रबन्दन’ बाखंयात हे नेपाली भाषाया दकलय् न्हापांगु न्हू बाखं कथं कयातःगु दु । थ्व बाखं नं निसें नेपाली भाषाय् न्हूबाखंया प्रादुर्भाव जूगु कथं कायेगु यानाच्वंगु दु । दकलय् न्हापायापिं बाखंच्वमि धयातःपिं मैनाली व कोइरालाया बाखनय् भारतया बाखंच्वमि व पश्चिमीवादं प्रभावित जुयाच्वंगु खंकेफइ । थ्व खँ ‘मैनालीमा भारतीय कथाकारद्वय प्रेमचन्द्र र शरत्चन्द्र चट्टोपाध्यायको प्रभाव परेको हुँदा आर्दशोन्मुख सामाजिक यथार्थवाद र कोइरालामा फ्रायडको प्रभाव परेका हुँदा मनोवैज्ञानिक यर्थाथवादले लामो समयसम्म परम्पराको रुप लिई नेपाली कथालाई गतिशिल स्वरुप दियो ।७ धयागु धापुतिं स्पष्ट याः ।

खस नेपाली भाषाय् न्हूबाखं पिदनाः निदँ लिपा मोतिलक्ष्मी उपासिकाया ‘एम लक्ष्मी’या नामं ‘शारदा’ पत्रिकाय् निपु बाखं ‘रोदन’ व ‘पुनर्विवाह’ पिदन । थ्व बाखं पिदनाः नेपालभाषाय् जक मखुसे नेपाली भाषाय् नं दकलय् न्हापांम्ह मिसा बाखं च्वमि मोतिलक्ष्मी उपासिका जूगु दु । ‘रोदन’ बाखंया बारे ईश्वर बरालं च्वयादिल, ‘शैली विशेष एम. लक्ष्मीको ‘रोदन’ (१९९४) देखिन्छ । पत्राचारको यो प्रथम कथा हो र यसमा नारी हृदयको सहज कोमलता आवेगको उछ्वालता तथा कारुनिकता पाइन्छ ।