मनसुन इन्डिकेटर

सिन्हाज्याया ई त्यया वःलिसे थुगुसीया मनसुन गथे जुइ ? धइगु न्ह्यसः दनीगु स्वाभाविक खः । मनसुन कमजोर जुलकि बांलाक वा वये मफयाः नेपाः थेज्याःगु पहाडया पहाडं जायाच्वंगु देय्या थीथी थासय् वा पी मखनाः समस्या ब्वलनेगु जुयाच्वंगु दु । अथे हे वा अप्वः वल धाःसां नं खुसिबाः वयाः छेँ, बुँ चुइका यंकाः धनजनया क्षति नापं जनजीवन आक्रान्त जुइगु जुयाच्वंगु दु ।

नापं थुकिं भुखाचं पालय् बासं च्वनाच्वनेमाःपिं पीडितत झन मर्माहित जुइगु नं जुयाच्वंगु दु । उकिं मनसुनया सम्भावित चरित्रयात बांलाक सीके फत धाःसा थुकिं लाइगु लिच्वःया पूर्व तयारी याये फयाच्वनी । थ्व हे कारणं मनसुन पूर्वानुमानया महत्व अप्वया च्वंगु स्पष्ट जुयाच्वंगु दु । थुकिया निंतिं वैज्ञानिक अध्ययन व अनुसन्धानया जरुरी जू ।

नेपाः देशय् न्ह्याइगु मनसुन मुक्कं नेपालय् हे जक न्ह्याइगु मखु । थ्व दक्षिण एसियाय् न्ह्याइगु छगू सामूहिक वायुमण्डलीय प्रणाली खः । गुगु गर्मि यामबलय् एसिया महादेशया भू लागा व वनाप स्वानाच्वंगु बंगालया खाडी, अरब सागर व हिन्द महासागरया लः असमान रुपं क्वाइगु कारण खने दयाच्वनी ।

मनसुन हिन्द महासागरय् उत्पत्ति जुयाः भारतया दक्षिण लागा जुयाः उत्तरपूर्वी भारत, बंगलादेशया लँपुं नेपाःया पूर्वी लागापाखे न्ह्यानाः नेपाःया पश्चिम लागा जुकाः उत्तरपश्चिम भारत व पाकिस्तानपाखे न्ह्याइगु खः । थुकथं न्ह्याइगु मनसुनयात थीथी कथंया मौसमी गतिविधिं लिच्वः लाकीगु जुयाच्वंगु दु ।

गुकिं यानाः मनसुनया बहावय् थथ्याःक्वथ्याः वयाच्वनी । मुख्य यानाः मनसुन एसिया महादेश व हिन्द महासागर गुलि क्वाइ उकिं निर्भर जुयाच्वनीसा बंगालया खाडी व अरब सागर गुकियात इण्डियन डाइपोलकथं कायेगु यानाच्वंगु दु, अन खने दइगु मौसमी गतिविधिं लिच्वः लाकाच्वनी ।

अथे हे हिन्द महासागरनाप स्वानाच्वंगु प्रशान्त महासागरय् खनेदइगु थीथी कथंया मौसमी प्रक्रियां नं उलि हे लिच्वः लाकाच्वनी । वैज्ञानिक अध्ययनकथं प्रशान्त महासागरय् खने दइगु मौसमी प्रक्रियां मनसुनयात झन अप्वः लिच्वः लाकाच्वनीगु जुयाच्वंगु दु । गुकिं यानाः मनसुन सक्रिय वा कमजोर जुइगु जुयाः अतिवृष्टि वा सुख्खा मौसम जुइगु जुइच्वनी ।

थ्व हे झ्वलय् दक्षिण एसियाय् खने दइगु मनसुनयात हिन्द महासागरय् खनेदइगु मौसमी गतिविधिं लिच्वः लाकीगु स्वाभाविक खः । तर दक्षिण एसिया स्वयां यक्व हे तापाक लानाच्वंगु प्रशान्त महासागरय् खने दइगु मौसमी प्रक्रियाय् लिच्वः लाइ धायेबलय् अजू चायापुगु खँ जुयाच्वनी । थुकिया मुख्य कारण धइगु प्रशान्त महासागरया विशालता खः ।

प्रशान्त महासागर हिन्द महासागर स्वयां निदुगं मल्याक तःधं जुयाच्वंगु दुसा थ्व १,६५२ लाख वर्ग कि.मि. न्यना वनाच्वंगु दु । थकिं पृथ्वीया थ्यंमथ्यं स्वब्वय् छब्व थाय् कयाच्वंगु दु । थ्व विश्वया दकलय् तःधंगु महासागर नं खः । थुकियात भू–मध्य रेखां निब्वय् ब्वथलाः उत्तर व दक्षिण प्रशान्त महासागरया रुपय् छुटे याना बिउगु दुसा पूर्वपश्चिमतक न्यना वनाच्वंगु दु ।

थ्व भू–मध्य रेखाय् लानाच्वंगु प्रशान्त महासागरया लागा मौसमया हिसाबं तसकं सक्रिय जुयाच्वंगु दु । थन न्ह्याइगु थीथी कथंया मौसमी प्रक्रियां दक्षिण एसियाय् न्ह्याइगु मनसुनयात अस्वाभाविक रुपं लिच्वः लाकाः मौसमय् हिउपाः हइगु जुयाच्वंगु दुसा थुकिं विश्वया थीथी थासय् मौसमय् हिलासू हइगु जुयाच्वंगु दु ।

विस्तृत रुपं धायेगु खःसा प्रशान्त महासागर तसकं तःधं जूगुलिं थुकिया दक्वं थासय् छगू हे कथंया मौसम जुयाच्वनी मखु । अर्थात भू–मध्य रेखाय् लानाच्वंगु प्रशान्त महासागरया पूर्वी लागाया लः औसत स्वयां क्वानाः उगु थासय् वायुमण्डलीय चाप म्हो जुयाच्वनीबलय् पश्चिम लागापाखे धाःसा लः ख्वाउँयाः उगु थासय् चापमान अप्वयाच्वनी ।

गबलें थथे जुयाच्वनीसा गबलें उकिया अःखः अर्थात पूर्वी लागाया लः ख्वाउँसे च्वनाः अनया वायुमण्डलीय चाप अप्वः जुयाच्वनी । अबलय् पश्चिम लागापाखे लः क्वानाः उगु लागाय् वायुमण्डलीय चाप म्हो जुयाच्वनी । गन लः क्वानाः चापमान म्हो जुयाच्वनी अन मौसम स्यनाः वा, फय् वइगु जुयाच्वनी । तर लः ख्वाउँसे च्वनाः चापमान अप्वया च्वनीगु थासय् मौसम सफा जुयाः सुख्खा जुयाच्वनी ।

वैज्ञानिक अध्ययनकथं भ–मध्यरेखाय् लानाच्वंगु प्रशान्त महासागरया पूर्वी लागाया लः औसत तापमान स्वयां ताःईतक अप्वः क्वानाच्वन धाःसा थज्याःगु मौसमी प्रक्रियायात ‘इलनिनो’ धायेगु यानाच्वंगु दु । थुकिया पाय्छि अःखः अर्थात लः ख्वाउँल धाःसा थ्व प्रक्रियायात ‘लानिना’ धायेगु यानाच्वंगु दु ।

वैज्ञानिक अध्ययनकथं ‘इलनिनो’ प्रक्रिया खने दइगु इलय् सामान्यतया दक्षिण एसियाया मनसुन कमजोर जुयाः सुख्खा मौसम जुइगु जुयाच्वंगु दुसा ‘लानिना’ जुइगु इलय् मनसुन बांलाइगु जुयाच्वंगु दु । यद्यपि विश्वव्यापी रुपय् खने दइगु इलनिनो व लानिनोया मनसुननाप छगू नाप मेगु तप्यंक स्वापू मदुगु वैज्ञानिकतय् धापू दु ।

छाय्धाःसां मनसुनया बहावयात एसिया महादेश, हिन्द महासागर व प्रशान्त महासागरय् खने दइगु थीथी मौसमी प्रक्रियां सामूहिकरुपं लिच्वः लाकाच्वनी । नापं खने मदयेक मेमेगु वायुमण्डलीय प्रक्रियां नं उलि हे लिच्वः लाकाच्वंगु दइ । अथे जुयाः थ्व हे प्रक्रियां मनसुन प्रभावित जुल धकाः धाये थाकुयाच्वनी ।

अथेखःसां मनसुनयात दकलय् अप्वः लिच्वः लाकीगु मू भूमिका धाःसा प्रशान्त महासागरय् खने दइगु मौसमी प्रक्रिया हे जूगुलिं इलनिनो व लानिनायात मनसुन ‘इण्डिकेटर’या रुपय् नं कायेगु यानाच्वंगु दु ।तर इलनिनो व लानिनो गबलय् खने दइ ? धइगु यकीन यानाः धाये फयाच्वंगु मदु । सामान्यतयाः ४–५ दँय् छकः थज्याःगु प्रक्रिया खने दइगु जुयाच्वंगु दु ।

नापं थज्याःगु मौसमी प्रक्रिया थवंथवय् पालंपाः धयाथें खने दइगु जुयाच्वंगु दु । सन् २०१४या चिकुलाया इलय् इलनिनो प्रक्रिया खने दुगु खः । गुकिं यानाः नेपाः लगायत दक्षिण एसियाया थीथी थासय् वा बांलाक वये मफुत । थ्व प्रक्रिया वंगु दँया मनसुनकाल तक नं खने दयाच्वन । गुकिं यानाः अबलय्या मनसुन प्रभावित जूगु खः ।

तर वंगु चिकुलाया इलंनिसें इलनिनोया प्रक्रिया कमजोर जुया वनाः निष्क्रिय जुयाच्वंगु खँ अमेरिकाया ‘क्लाइमेट प्रिडिक्सन सेन्टरं’ न्ह्यथंगु दु । वंगु ३० अप्रिलया छगू विज्ञप्तीकथं पूर्वी प्रशान्त महासागरया लः औसत स्वयां ख्वाउँया वनाःच्वंगु व थुकिं लानिना ब्वलनीगु सम्भावना दयाच्वंगु दु ।

वैज्ञानिक अध्ययनकथं थ्व इण्डिकेटर धइगु मनसुन बांलाइगुया संकेत खः । थ्व ल्याखं स्वयेबलय् दक्षिण एसियाय् थुगुसीया मनसुनं वा बांलाक वइगु अनुमान यायेफु । न्ह्यानाच्वंगु मनसुन पूर्वाद्धया अवस्थाय् नेपाःया थीथी थासय् औसत स्वयां अप्वः वा वयाच्वंगु नं थ्व हे मौसमी प्रक्रियाया लिच्वःकथं कायेफु ।

थ्व हे झ्वलय् दक्षिण एसियाय् न्ह्याइगु थुगुसीया मनसुनी गतिविधियात कयाः भारतीय मौसम विभागं भारतय् थुगुसी मनसुनं औसतया हाराहारीइ वा वइगु भविष्यवाणी यायेधुंकूगु दु । नेपालय् औपचारिक रुपं मौसमया भविष्यवाणी वये धाःसा ल्यं दनि ।

(च्वमि मौसमविद् खः)